بارودۆخی گشتیی كوردستان بە شێوەیەك بەرەو پێشەوە دەچێت، كە سەقامگیریی سیاسی وگەشەپێدانی تێدا بەرجەستە دەبێت، دەرئەنجامەكەشی كەمترین ئاستی هەژارییە لەسەر ئاستی ناوخۆدا، بێجگەلە زێدەبوونی توانا ئابوورییەكان چ لەڕووی پشكی هاووڵاتی و تواناكانیەوە بێت یان سەبارەت بە بارودۆخی گشتی، رەنگە لەم ئاڕاستەیەشدا دووهۆكار هەبن یەكەمیان: پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی تایبەت بە پێویستبوون بە پلانی پیشەسازی و نوێكردنەوەی كشتوكاڵ و بایەخدانێكی گەورەی بنەڕەتیی بە جۆراوجۆركردنی سەرچاوەكانی داهات لەلایەك و ئەكتیف كردنی سەربەخۆیی گونجاو لە ئەدا، دوور لە هەر ئەگەرێكی كاریگەریی بازاڕەكانی دراوسێ، هەروەها ئەوگوشارانەی پەیوەستن بەهەڵبەزو دابەزی پێوەندییە سیاسییەكان و ئەو ئاستەنگانەی ئابڵۆقەی ئابووری و سەرچاوەكانی ناوخۆو بیانی هێناویانەتە ئاراوە، ئەمەش پێویستی بە چارەسەر هەیە.
ئەگەر ئەو پێشەكییە ئاماژە بۆ چەند بابەتێكی گرنگ بكات كە پێویستیان بە چارەسەریی سەربەخۆ و بێلایەنانە هەبێت، ئەوا ئێمە لێی سوودمەند دەبین بە سەرهەڵدانی چالاكییەك كە گوزارشت لە سەقامگیریی كاری گشتیی دامەزراوەیی دەكات، جا چ حكومی بێت یان سەر بەكۆمەڵگەی مەدەنی و بزاڤەسیاسییەكان بێت،هەر ئەمەش بوو لەلایەك وای كرد كە هەوڵی بێ وچان بەئاڕاستەی گۆڕانكاریی پۆزەتیڤانە بخرێتەگەڕ كە لەو چاكسازینامەیەدا بەرجەستەبكرێت كە لەلایەن سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانییەوە پێشكەش كراوە، لەلایەكی دیكەوە بە ئاڕاستەی دەركردنی یاسا بنەڕەتییەكەی (دەستوری هەرێم) وێرای یاسای حزب و كۆمەڵەمەدەنییەكان هاوتەریب لەگەڵ پێشكەوتنی كوالیتی لەدیمەنی گشتیی پیادەكردنی دیموكراسییەتدا.
رەهەندی ستراتیژی و قەبارەی گۆڕانكارییە چاوەڕوانكراوەكان پلەبەندی رێژەیی لە كاروانی چاكسازیدا دەسەپێنێ، هەروەها دەستنیشان كردنی یەكلاكەرەوانەی ناسنامەی حزبەكان كەناچاری دەكات گوێ ڕایەڵی بەرنامەسازیی و پراكتیكیی یاسا مەدەنییەكانی دەوڵەت بێت، ئا لێرەدا دوو كێشە دێنەپێشەوە:
یەكەمیان بریتییە لە كۆتایی هێنان بە وتاری رادیكاڵی لە پەیرەوكردنی كاری حزبیدا، لەگەڵ خزانەناو كاری پەرلەمانی وهۆكارەكانی جێبەجێ كردنیان بە شێوەی ئەرێنی، بەڵام كێشەی دووەم بریتییە لە قەدەغەكردنی بەسیاسەتكردنی ئایین و پێكهێنانی حزب لەسەر بناغەی ئایین،بۆیە لەچوارچێوەی كێشەی یەكەمدا پرسی ئاسایی كردنەوەی پێوەندییەكانی نێوان لایەنەكانی پرۆسەی سیاسی جەختی لەسەر دەكرێتەوە لەسەر بناغەیەكی ساغ و بنیادنەر وتەواوكەر كەهیچ جۆرە ململانێ و ناكۆكییەكی تێدا نەبێت چ بە قبوڵنەكردن یان پەراوێزخستن. لەچوارچێوەی كێشەی دووەمدا پرسی بەیەكەوەژیانی گشتی لە گرێبەستی كۆمەڵایەتیی سەردەمدا بەرجەستە دەبێت لەسەر بناغەی پابەندبوون بە بونیادی دەوڵەتی مەدەنی ویاسا پەیڕەوكراوەكانیدا، دیارە دوور لە شێوەكانی پاشگەزبوونەوە كە ڕەنگە دەرئەنجامی تەوزیف كردنی سیاسییانەی ئایین و گەمەكانی حزبە ئایینییەكان بێت كە بە بەرنامەكانیان كۆمەڵگە بۆ رابردوویەكی نێگەتیڤی مەترسیدار دەگێڕنەوە، ئەو بەرنامانەش شكستن بۆ مۆركی بەیەكەوە ژیان لەكۆمەڵگەی كوردستانیدا وناكۆكیشن لەگەڵ راستیی رێزگرتن لە فرەیی و هەمەڕەنگیی كە ئەم كۆمەڵگەیەی لێ پێك دێت. هەنگاوێكی دیكە دوای پرسی دەست نیشانكردنی ناسنامەی مەدەنیی و عەلمانیی بزاڤ وحزبەكان تەنانەت سەرجەم دامەزراوەكانی كۆمەڵگە، هەنگاوی لەچوارچێوەگرتنی پێوەندییەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆن و حكومەتە بە بناغەی یاسایی و دەستوری كەپشت دەبەستێ بە پرەنسیپی بژاردەكانی دەنگدەرو هەنگاونان بەرەو پرۆسەی بنیادنان بەگوێرەی بەرنامەكانی حكومەتە هەڵبژێردراوەكەو بە پاڵنەرێكی پۆزەتیفی بنیادنەرەوە، واتە بە پشتگیری كردنی رێبازی كاری دامەزراوەیی، نەك ركابەری كردنی و تەگەرەخستنەبەر لە ڕێی ئەو وتارانەی كە دەبنە مایەی وروژاندنی گرفت وكێشە.
سروشتی پێوەندییەكان نەك تەنیا لەنێوان حزبەكان بەڵكو لەنێوان بزووتنەوە ئایینییەكان و حكومەتدا بریتییە لەپێوەندییەكی حوكمدراو بە چەند هەڵوێستێكی ئاڵۆزو تێكچرژاوی حزبە ئایینییە سیاسییەكان، بنچینەی هەڵوێستە هزرییەكە لەوەوە سەرچاوە دەگرێ كە رای خۆیان بەڕاست دەزانن و بە پشت بەستن بە رەها پیرۆزییەكانی یەزدان و خەڵكی دیكەی دژ بەئایین بە دوژمن تەكفیر دەكەن و هەموو شتێكیش بە بڕوای خۆیان تاریك ولێڵە. لێرەوە حزب و بزووتنەوەئایینییەكان هەڵوێستێكی دوژمنكارانە دەنوێنن بەرامبەر چالاكیی دامەزراوەكانی دەوڵەت لەوەش زیاتر هەوڵی ئەوە دەدەن هەل بقۆزنەوە بۆ نانەوەی ئاژاوەو ئاشووب، بگرە لە سووتاندنی شوێنەگشتییەكان و یانە كۆمەڵایەتییەكان و سەركوتكردنی چالاكییە مەدەنییەكان و حەرامكردنیان بە فتوای ئامادە و بەپێی پێویست.
ئەم شتانە پێویستیان بەسازكردنی كۆڕی فراوان هەیە لەلایەن رێكخراوە پسپۆرەكانەوە، هەروەها هەڵمەتێكی فراوانی راگەیاندن كە هەمووكەرت و ئاستە جیاوازەكانی كۆمەڵگە بگرێتەوە، جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت بریتییە لەجیاكردنەوەی نێوان بونیادی مەدەنییانەی كۆمەڵگە و پێویستییەكانی ژیان و وردەكاریی رۆژانەی ئاسایی مرۆڤ و نێوان ئایین و مەسەلەكانی پەرستن كە پێوەندیی نێوان مرۆڤ وبیروباوەڕەكەی دەست نیشاندەكات.
ئەمەیان لەرووی رۆشنبیركردن و هۆشیاركردنەوەی میللی وئاڵوگۆڕی كاریگەریی تایبەت بە چالاكیی حزبە ئایینییەكان بەڵام لەرووی پێوەندیی نێوان ئەو حزبانەو نێوان دەزگای حكومی ئەمەیان پەیوەستە بەیاسای تایبەتەوە، ئەم یاسایەش دەبێ بە پێی لۆژیكی دەوڵەتی تازەی سەردەم دەربچێ و هەر لەم چوارچێوەیەشدا میكانیزمی كاری بۆ دەست نیشان بكرێت، یەكەم شتیش بوونی یاسای حزبەكانە كە رێگە لە هەموو بزووتنەوەیەك بگرێت كەلەسەر بناغەی خۆبەزل و بەرز زانین بەرامبەر ئەوی دی دادەمەزرێت جا ئەومەرجەعە كێ بێت كەپشتی پێ دەبەستێ، ئەومەرجەعە رەگەزپەرست و هەڵگری بیروباوەڕی شۆڤینی بێت یان ئیدیعا بكات بەئیسلامبوونی كاری حزبی بە مۆركی ئایینی لەبەرامبەر دنیایەك كە هەست بەكێشەی خەڵك دەكات و یاساش ئەو هەوڵە هەڵبەستراوانە ریسوا دەكات كە دنیا بەئایین پەردەپۆش دەكات، ئەمەش پێچەوانەی فەرموودەكەی پێغەمبەرە(دخ) كە جەخت دەكاتەوەلەسەر ئەركی مرۆڤ لەكاركردن بۆ دنیاكەی بێ لایەنانە هەروەك بۆ دواڕۆژ» كار بۆ دنیاكەت بكە وابزانە هەردەم دەژیت».
ئەو یاسا مەدەنییانەی كاریگەرییان لە پتەو كردنی پێوەندییەكانی نێوان سەرجەم حزبەكان و دەزگاكانی دەوڵەت و حكومەتی كارادا هەیە رێكخەری سەرەكیین كە پێویستە لە دیاركردنی ئەم پێوەندییانەدا ببنە بناغەی لۆژیكی كاری حزبی، دواتر لە خودی ئەم پێوەندییانەی نێوان حزبەكان و حكومەت و نێوان میللەت رەنگ بداتەوە.
ئەم راستییانە كە پەیوەستن بە ناسنامەی حزبەكان و پێوەندییەكانیان هەروەها ئەو چالاكییانەی ئەنجامی دەدەن،وا پێویست دەكات بە یاسا رێكبخرێن كە سەرچاوەكەی دەستووری مەدەنی بێت چونكە دەستوور گرێبەستی كۆمەڵایەتیی سەرتاسەریی بژاردەی كۆمەڵگەو ژیانە،جێگەی وەهم و خەیاڵیشە كە چاوداخەین لە ئاست گوزەرانی خەڵك و والێكبدرێتەوە كە ئەوان رۆڵەی سەدەكانی پێشوون و دەبێت بە دیدێكی كلاسیك و چەقبەستووی بیر و هزری لەقاڵبدراودا سەیر بكرێن.
حزبە ئیسلامخوازەكان كە ئەمڕۆ دەوڵەت و كۆمەڵگە دەخەنە ژێر گوشارەوە، جارێك بە تیرۆری توندڕەوی و بەكارهێنانی توندوتیژیی خوێناوی و جارێكی دیكەش بە تەكفیركردن و سڕینەوەی عەقڵی زانستی،ئەوانە بریتیین لە بزووتنەوەیەك كە لە ژیانی ئەم سەردەمەو لۆژیك لای داوە تەنانەت دژی بەها پیرۆزەكانی ئایینیە، كە توندو تیژی قبووڵ نییە و ئایینیش لای خوا میانڕەوییە و بە میانگیریی و ناوبژیوانیی نێوان پەروەردگارو بەندە قایل نابێ، ئایین لە هەموو كتێبە پیرۆزەكاندا بریتییە لە بڵاوكردنەوەی ئاشتی و بەیەكەوەژیان و برایەتی و دانوستان بە چاكترین شێواز،بەڵام هەموو بیروبۆچوونەكانی ئیسلامخوازان بریتییە لە سڕینەوەی ئەوی دیكە بە تەكفیركردنی یان تیرۆركردنی،هەموو پێوەندییەكانی ئەو بزووتنەوانەش لەسەر گوشار خستنەسەر و هەڕەشەو گرفت نانەوە وەستاوە، هەتا ئەگەر دەسەڵاتیش بگرنە دەست هەر خەریكی نانەوەی كێشەو ململانێی نێوان تایەفەو گروپەكان دەبن، كەواتە ئەوەی پێویستە ئەوەیە یاسایەك هەبێت سنوورێك بۆ فراوانخوازیی ئەوهەڵسوكەوتانە دابنێ، چونكە دیموكراسییەت بە بوونی حزبی فاشی ورەگەزپەرست و تاكڕەو نایەتە كایەوە، بەڵكو دەبێت حزب لەسەر بناغەیەك دامەزرێ كە نوێنەرایەتیی كۆمەڵگە بكات و پێكهاتەكانی لە نێو دەوڵەتێكی مەدەنیدا كۆبكاتەوە،نەك لە چوارچێوەیەكی پارێزراودا كە بە زۆرەملێ بكەوێتە ژێر ركێفی فەلسەفەی ئەشكەوتەكان و تارمایی سەدەكانی ناوەڕاستەوە.
ئەمەش ئاماژەیەكە كە پێوەندیی نێوان حزبە عەلمانییەكانیش دەگرێتەوە كە لەسەر بناغەی گفتوگۆو تێكەڵیی بنیادنەر دروستببن و ملكەچی یاسا بن، نەك رادیكالی كودەتایی كە بناغەكەی لەسەر ناكۆكی و سڕینەو رووخاندن وەستابێت،گرفتی ناسنامەی حزبەكان و پێوەندییەكانیان هەردەم وەكو فاكتەری سەرەكی دەمێنێتەوە لەپێشكەوتن و هەنگاونان بەرەو داهاتوویەكی دیموكراسی دیارە ئاستی ئەم كارەش بەدەر نییە لە چەند هێمایەكی تایبەت بەولایەنانەی كوردستانیانە كاردەكەن، كە خۆیان لەسەركردایەتیی كوردستانیی هەڵبژێردراو و پرۆژەی چاكسازی وهێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی مەدەنیدا دەبیننەوە، هەروەها ئەو حزبانەی كەپێیانوایە نوێنەری پیرۆزییەكانی یەزدانن كاتێ بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بەئایینەوە پابەندن، لەچوارچێوەیەكی گوشارو تەكفیركردنی لایەنی دیكە كاتێ ئایین تێكەڵ بە دنیا دەكەن و مافی پیرۆزی و بەرزیی و خۆبەگەورەزانین بە خۆیان دەدەن، نەك بەتەنیا لەسەر حزبەكان بەڵكو لەسەر تەواوی كۆمەڵگە.
لێرەدا دەكرێ جیاوازییە جەوهەری و بنەڕەتییەكانی نێوان كۆمەڵانی بانگخوازانی ئایین كە مافێكی مەدەنی پێدراوە لە دەستووری دەوڵەتانی عەلمانی چەسپاوە و لەنێوان سەركردەكانی ئیسلامخوازانی سیاسی و حزبەكانیان ئەوانەی لە لۆژیكی ژیانی سەردەمیانە لایانداوەو نیازی دوژمنكارانەیان هەیە بەرامبەر بوونی خەڵك وداواكاریی رۆژانەیان، ئەوانە كار دەكەن بۆ سڕینەوی مۆركی پیرۆزیی ئایینی لەوحزب و بزووتنەوانە.
جارێكی دی دەگەڕێینەوە بۆ گفتوگۆ كردن لەسەر وردەكاریی پێرەوكردنی خراپتر لە رادیكالیەت لەودەست درێژییانەی كرانە سەر یانەو سەنتەرەكانی چالاكیی مەدەنی و بەكارهێنانی مزگەوتەكان بۆ مەبەستی نائایینی بە پێچەوانەی دەقی ئایینی پیرۆز،هەروەها هەندێ چالاكیی سەربازییانەی حزبە ئیسلامخوازەكان كە مۆركی میلیشیایان پێوە دیارە لەرووی مەشقی توندو فەلسەفەی دوژمنكارانە بەرامبەر كەسانی دیكە كە خۆی لەخۆیدا سەرپێچیە لە یاساكان وگاڵتەجاریشە بەرامبەر ئەو بانگەوازانەی دەخرێنە روو بۆ ئاوەدانكردنەوەی زەوی كە یەزدان فەرمانی پێكردوین، هاوكات بڵاوكردنەوەی رەشبینی و بێ ئومێدی و نەخۆشییە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكان لەنێو تاكەكانی كۆمەڵگەدا.
* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان