نوری مالیكی دیارترین پاڵەوانی ناو ئەم ململانێیە بووە، بە دەستگرتنی بەسەر دەسەڵات و ئامادەبوونی بۆ جەنگ كردن لەپێناوی دەسەڵات و پیادەكردنی رێوشوێنی جیاجیای نادەستووری و دژ بە ئازادییە گشتیەكان و مافە دیموكراتیەكان و مافی مرۆڤ و هەوڵدانی بۆ دووپات كردنەوەی هەندێك وتەزاو و لێدوان كە تەنیا لە وتاری سیاسییە چەوسێنەرەكانی دنیا دەبینرێن.

چەند ساڵێكە كۆمەڵگای عێراقی لە بارودۆخێكی هەستەوەری ئیستیسنائیدا دەژی كە بە ململانێی توندی نێوان لایەنە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان دەناسرێتەوەو خەریكە دەگاتە ململانێی خوێناوی. نوری مالیكی دیارترین پاڵەوانی ناو ئەم ململانێیە بووە، بە دەستگرتنی بەسەر دەسەڵات و ئامادەبوونی بۆ جەنگ كردن لەپێناوی دەسەڵات و پیادەكردنی رێوشوێنی جیاجیای نادەستووری و دژ بە ئازادییە گشتیەكان و مافە دیموكراتیەكان و مافی مرۆڤ و هەوڵدانی بۆ دووپات كردنەوەی هەندێك وتەزاو و لێدوان كە تەنیا لە وتاری سیاسییە چەوسێنەرەكانی دنیا دەبینرێن كە زۆر لە هاووڵاتیانی وروژاند بۆ نموونە كاتێك وتی:«وەرمانگرت ئیدی نایدەین» و «هەڵیاندەگرین» گرتنە بەری ئەم رێوشوێنانە لە ئێمە بەدوور نین كە دژی هێزە دیموكراسیخوازە عێراقییەكان پیادە كران پێش و پاش هەڵمەتی نارەزاییە جەماوەرییەكان دژی سیاسەتە نا عەقڵانییەكانی حكومەتی عێراقی كە پشتی خۆی لە ئەركەكانی خۆی كرد بەرامبەر بە كۆمەڵگا و پێداویستی رۆژانەی خەڵكەكە، بێهێزی و لەرزۆكی رێوشوێنەكانی حكومەت دژی هەردوو دیاردەی تیرۆر و گەندەڵی كە سەرۆك وەزیران بێدەنگ بوو بەرامبەریان. بەڵكو خودی خۆی وتی كاتێك چاوپۆشی لە زۆر لە فایلەكانی تایبەت بە گەندەڵی و تیرۆر و كوشتنی بە ئەنقەستی رۆڵەكانی عێراق كرد، لەوانەش كێشەی تاریق هاشمی یان ئەوەی ماوەماوە هەڕەشەی پێ لە هەندێكی دیكە دەكات، پێشتر و ئێستاش پێویستە قەزای عێراقی هەنگاوی پێویست بگرێتە بەر بۆ بێدەنگ بوونی و شاردنەوەی ئەم فایلانە لای خۆی.
سەرۆك وەزیران هەر بەوە نەوەستا كە خراپە بەرامبەر بە هەژارەكان بنوێنێت و بە بەعسی و عەبەسی تاوانباریان بكات و دەزگای ئەمن و پۆلیس دژیان بخاتەگەڕ لە گۆڕەپانی تەحریر، بەڵكو بۆقی ویعازی ئەلسەڵاتین و بەكرێگیراوانی لێدا بۆ ناوزڕاندنی ئەوانەی پشتگیری ئەم ناڕەزاییەتیانەیان كرد لە گۆڕەپانی تەحریر لە بەغدا و ئەوانەی نارەزاییان دەربڕی لە رێوشوێنە سەركوتكار و دژ بە دەستووریەكان و شەرعیەتی مافەكانی مرۆڤ و ئێستاش بێ بەزەییانە نووسەر و رۆژنامەنووسەكانیان خستۆتە بەردەم قامچیەكانی و قسە نابەجێیەكانیان هاوشێوە دەزگا داپڵۆسێنەرە تایبەتییەكان لەم دەستدرێژیە رەقە، ناڕەزاییەكان داوای رووخانی حكومەتی نوری مالیكی و لێسەندنەوەی متمانەو لێپرسینەوەیان نەدەكرد، بەڵكو راستكردنەوەی ئاڕاستەی سیاسەت بۆ بەرژەوەندی كۆمەڵگا و لەوانەیە لە بەرژەوەندی بەردەوامی سروشتی دەسەڵات بوایە، هەروەها پابەندی ئەو سەد رۆژەش نەبوو بۆ هەمواركردنی ئاڕاستەی سیاسەتەكەی، بەڵكو پابەند بوو بە لاف لێدان بەسەر گەل و ئەنجوومەنی نوێنەران بۆ تێپەڕاندنی ئەو كێشەیەی كە ڕوویدا بوو!
پێویستە بەشێوەیەكی پشكنەرانە سەیری رەفتاری سیاسی مالیكی بكەین بەر لەوەی باس لەوە بكەین كە لە چاوپێكەوتنی لەگەڵ وەفدی سەركردایەتی حزبی شیوعی عیراقی خستیە روو .
كاتێك مالیكی دركی بەوە كرد كە حزبەكەی ناتوانێت رێژەی گونجاو لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005 مسۆگەر بكات، دەستپێشخەرییەكی زیرەكانەی خستەڕوو بە دامەزراندنی لیستی (دەوڵەتی قانون) بەمەش تا نەك بە ناوی حزبی دەعوەی ئیسلامی سیاسی تائیفی، سەركەوتنێكی گەورە بەدەست بهێنێت كە ئەوانی تر پێشبینییان نەدەكرد بەتایبەتی كە زۆرینەی هەرە زۆری گەل پێویستی بەوە هەبوو رزگار بن لە دەست میلیشیا تائیفیە چەكدارەكانی دەرچوو لە عەگالەكانیان لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق و بەغدا و لغاو كردنی هێزە سەدریەكان كە شێوازی چەوسانەوەی بە میلیشا تائیفیە چەكداریەكانیان بەكارهێنا دژی گەل و بەشداربوون لە ئاڵۆزكردنی تابلۆی ژیانی سیاسی لە وڵات لە پاڵ میلیشیا تائیفیە چەكدار و تیرۆریستەكانی تر.
بەڵام لە كۆتایی وادەی حكومەتی یەكەمی بە رێگایەكی نادرووستدا رۆیشت كە تا ساڵی 2008 پێوەی پابەند بوو دەربارەی ئەم هێزانە بەمەش پشتگیرییەكی زۆری لە دەستدا لە لایەنگرانی لیستەكەی و یارمەتی هێنانە ئارای كوتلەیەكی بەهێزی هێزەكانی لیستی عێراقییەدا كە دەنگی زیاتری لە دەنگەكانی دەوڵەتی قانون بەدەستهێنا. بەمەش مالیكی مافی پێكهێنانی حكومەتی نوێی نەبوو بەڵكو پشكی لیستی عێراقییە بوو، بە رەچاونەكردن لە هەڵوێستی سلبی گشتی زۆر لە هێزەكانی ناوی.
حكومەتی نوێ بە مساوەمەیەكی سەیر پێكهات لە دەرەوەی سنووری عێراق لە تاران كە رەنگدانەوەی نەبوونی لێكتێگەیشتن و هەماهەنگی و ئاوێتە بوونی نێوان پێكهاتەكانیەتی، تەنیا مالیكی بەرپرس نەبوو لەم حاڵەتە بەڵكو هێزەكانی تری بەشدار لە بەڕێوەبردنی وڵات لەگەڵی بەشداربوون، بەڵام ئەوە هۆكاری سەرەكی بوو بە حوكمی ئەوەی سەرۆك وەزیرانە، چونكە هیچی نەكرد بۆ بەدەستهێنانی متمانەی خەڵك بەخۆی و حكومەتەكەی لە رێگای جێبەجێكردنی سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ژینگەیی كە خزمەتی كۆمەڵگا و پەرەپێدانی ئابووری نیشتیمانی بكات، وا پێویست بوو دەست لەكار بكێشێتەوە لە حكومەتە نوێیەكەی یان داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات، بەڵام لەجیاتی ئەوە هەموو هێزە سیاسیەكانی دژی خۆی وروژاند لە لیستی عێراقییەوە تا دەگاتە هاوپەیمانی كوردستانی و چەند هێزێكی لیستەكەی خۆی، لیستی هاوپەیمانی نیشتیمانی یان ماڵی شیعی تا دەگاتە هێزە دیموكراتییەكان كە پشتگیرییان لە داواكانی خەڵك كردو بانگەوازی خۆپیشاندانی ناڕەزاییان كرد بۆ پێداویستیە گشتی و درووستەكانی خەڵك بۆ پاراستنی ئازادییە دیموكراتییەكان و بەرژەوەندییەكان كۆمەڵگا بەتایبەتی چینە زەحمەتكێشەكان و ئەوانەی زیانیان بەركەوتووە لە سیاسەتە نا حەكیمەكانی حكومەت و دەربڕی بەرژەوەندیەكانی هەموو هێز دەسەڵاتدارەكان و ژمارەیەكی زۆری پیاوانی ئایینی و حزبە سیاییە ئیسلامییەكانە وەك پشیلە قەڵەوەكان.
حكومەتی ئێستا هیچ سیاسەتێكی ستراتیژی گەشەپێدان و پلانی گەشەپێدانی گشتی نییە، هەروەها سیاسەتێكی ئابووری نەهجێكی ئابووری ئاشكرای نییە، و تەنیا بیر لە دەرهێنانی زیاتری نەوتی خاو و هەناردە كردنی دەكاتەوە بۆ بەدەست خستنی سەرچاوەی دارایی زیاتر و بەهەدەردانی بەبێ بوونی ئاراستەیەكی گەشەپێدانی گونجاو. خودی مالیكی سەرپێچی كرد لە سەربەخۆیی دەزگا سەربەخۆكان سەرەڕای پاراستنیان لەلایەنی دەستوورییەوە و نەیتوانی بێكاری كەم بكاتەوە كە دوو دیاردەی فراوان و نووساون بە ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی سەرەڕای قەبارەی بێكاری ڕووپۆشكراو كە زۆر بەرفراوانە و قورساییەكی زۆر لەسەر بودجەی دەوڵەت دروست دەكات.
لە وتارێكی پێشووترمدا ئاماژەم بەوە كرد كە خەباتی جەماوەری زۆر گرنگ بۆ سەپاندنی سیاسەتێكی عاقڵانە بەسەر حكومەت و لادانی لە دەسەڵات ئەگەر بە پیر داواكارییەكانی چینەكانی كۆمەڵگاوە نەیەت و سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی خۆی نەگۆڕێت بە رێگای دەستووری و ئاشتی خوازی یاسایی، باس كردنی وەرگرتنەوەی متمانە لە مالیكی و پاشان لێپرسینەوە لەگەڵی كە هەردووكیان رێوشوێنی دیموكراسین لە چوارچێوەی دەستووری عێراقی نەك لە دەرەوەی دەستوور. یەكێك بوون لە ئامرازەكانی فشار، بەبێ رەچاو كردنی چەند كەسێك كە ئەمەیان خستەڕوو، سەرەڕای خستنە رووی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە.
بەڵام مالیكی باش دەزانێت كە ماڵی خۆی و حزبە سیاسییە دەسەڵاتدارەكانی تر لە شووشەیە، بۆیە ئەگەر جورئەتی ئەوەی كرد فایلەكانی لای خۆی بخاتە روو، ئەوان زیاتریان هەیە، بەمەش ناچار بوو هەوڵ بدات بۆ هێوركردنەوەو دابەشكردنی رۆڵەكان لەگەل سەرۆكی پێشووی حزبەكەی ئیبراهی ئەلجەعفەری، بۆیە ناچار بوو سێ بیرۆكە بخاتە روو كە پێشتر خرابوونە روو ئەوانیش:
• هەڕەشە كردن بە خستنەرووی فایلەكان و توند كردنی ناكۆكی بەمەش بۆ خەڵك روون دەبێتەوە ئەو كەتنانەی كە حەز ناكا ئاشكرا بكرێن و سنووریان نییە.
• ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە وەك ئەوەی زۆر لە هێزە سیاسییەكان داوایانكرد لەگەڵ بوونی هەندێك كە رەتیان كردەوە.
• ئیدیعا ئەوەی ئارەزوو دەكات لیستێك پێكبهێنێت كە دەربڕی نەتەوەو ئایین و تائیفەكان بێت، ئەمەش هەوڵێكی جددیە بۆ سوڕانەوە لەو بارودۆخە ناهەموارەی كە گەلی عێراق بە دەستییەوە دەناڵێنێت و زۆربوونی دەستێوەردانی دەرەكی لە كاروباری عێراق و پاشەكشەی توندی سومعەی سیاسی لە كۆمەڵگادا، ئایا ئەم بابەتە نوێیانە رزگاری دەكەن كە ئەندامێكی حزبی شیوعی عێراق(هەلهەلەی) بۆ لێدا بەر لەوەی یەقین بێت لە رەفتاری كردەوەیی سیاسی مالیكی دوای ئەزموونە تاڵەكانی حەوت ساڵی رابردوو لەگەڵ خودی خۆی؟ ئایا ئەمە ناوهێنانی لیستەكەی بە (دەوڵەتی قانون) مان بیر ناهێنێتەوەو دواتریش كودەتای لەسەر یاسا و دەستوور كرد؟
حزبی شیوعی و دەزگای مەدا هەندێك قوربانی سەرپێچییەكانی سەر ئازادییەكان و یاسا بوون. ئایا ئەوەمان بیر ناهێنێتەوە كاتێك سەدام حوسێن دەیوت ئامادەیە سواری هەموو شەپۆڵەكان ببێت چ راست یان چەپ بن، بەڵام لەدەسەڵات بمێنێتەوە و شتەكان بە دەست خۆی بن؟ هیوادارم كارەكان بەو شێوەیە نەبن. بەڵام .!!
پێشتر ئاماژەم پێكرد كە ئامانجی خەباتی هێزە دیموكراسیەكان تەنیا گۆڕینی مالیكی نییە وەك كەس، سەرەڕای رەفتارە رەتكراوەكانی، بەڵكو كارەكە خۆی لە گۆڕینی سیستمی سیاسی ئێستادا دەبینێتەوە كە لەسەر بناغەی موحاسەسەی تائیفی و ئیتنی دژ بە چەمكی هاووڵاتی بوونی ئازاد و یەكسان بونیادنراوە، كێشەی ئێستا بە لێدوانەكانی مالیكی چارەسەر ناكرێت كە لە چاوپێكەوتنی لەگەڵ وەفدی حزبی شیوعی رایگەیاند و موژدەی بە هاوڕێ موفید جەزائیری دا، چونكە هەر زوو مالیكی لێیان هەڵدەگەڕێتەوە ئەگەر واز لە خودی سیستمی تائیفی نەهێنێت، بەر لە چەند هەفتەیەك دژی هێزە دیموكراسی و علانی و شیوعی و هاوچەرخیەكان وەستا و هەرەشەی ئاشكرای لێكردن لە وتارێكی لە نەجەف.( فما حدا مما بدا!)
چاوپێكەوتنی حزب و هێزە سیاسیەكان و كەسایەتییە بەرپرسەكان كارێكی ئاساییە و پێویستە هەبێت، چونكە دیالۆگ پێویستە لەنێوان هێز و حزبە سیاسییەكان و كەسایەتییەكان، وهیچ نەنگی یان تۆزاوییەك نییە لەسەر چاوپێكەوتنی وەفدی حزبی شیوعی عێراقی و مالیكی و سیاسەتمەدارانی دیكە و مادام كارەكە لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی پێویستە لە عێراق ناكرێ دیالۆگ بوەستێت و بێ دیالۆگ هیچ گرفتێك لە عێراق چارەسەر ناكرێت.
بەڵام پێویستە مرۆڤ دووجار لە یەك بەردی بەر نەكەوێت، ئەوەتا مالیكی چەند جارێك بەهێزە سیاسییەكانەوە دەدات بەتایبەتی هێزەكانی رەوتی دیموكراسی، هیوادارم بەهیچ شێوەیەك دەرفەتی ئەوەی نەبێت لە یەك كاتدا بە حزبی شیوعی عێراقی یان هێزەكانی رەوتی دیموكراسی و كۆمەڵگا بداتەوە لە یەك كاتدا، چونكە ئەو نەهجە نوێیەی خستویتیە ڕوو سەیرە لە حزبی دەعوەی ئیسلامی لە سیاسەتەكانی لە ماوەی حەوت ساڵی رابردوو بەلایەنی كەمەوە، ئەوەندە بەس نییە هەماهەنگی كۆنی بیر حزبی شیوعی و حزبی دەعوە بهێنینەوە یاد لە ماوەیەكی كورتی خەباتی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی، بەڵكو پێویستە ئەوەشمان لەیاد بێت بەر لە ماوەیەكی كەم «خەباتیان»مان هێنایەوە یاد بۆ ریشەكێش كردنی علمانیەت و و حەداسەت و ئیلحاد و ماركسیەت و هتد.. ئەوەندە بەس نییە كە هەماهەنگیمان لەگەڵ حزبی بەعس بهێنینەوە یاد لە ساڵانی 1955/1965 كاتێك ئامڕازێكی چاپكردنمان پێ بەخشین، چونكە لە یادمان چوو ئەوەی حزبی بەعس و سەركردەكانی لە ساڵی 1963 بە ئێمەیان كردو دواتر هاوپەیمانیمان لەگەڵی كرد لە 1972/1973.
من لەوانە نیم كە بانگەوازی لادانی مالیكی دەكەن و بە پێویستی دەزانن، سەرەڕای سەرنەكەوتنی لە بەڕێوەبردنی حكومەت وكۆمەڵگا و تاكڕەویی لە دەسەڵاتدا و دەستپێكردنی سیاسەتێكی چەوسێنەرانە لە رێگای دەزگا ئەمنییەكانی، چونكە ئەوەی لەدوای ئەو دێت لەوانەیە لەلایەن هاوپەیمانی نیشتیمانی كاندید بكرێت بۆ ئەم مەبەستە، لە مالیكی باشتر نابێت، بەتایبەتی ئەگەر كەسێكی سەدرییەكان یان ئەگەر ئیبراهیم جەعفەری كاندید بكرێت، بەڵكو پێویستە جەخت لەسەر گرنگی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت لەگەڵ ئەنجامدانی ئەم چوار هەنگاوە:
1- ئەنجامدانی هەمواركردنی جدی و پراكتیكی لە یاسای هەڵبژاردنەكان.
2- دانان و پەسەند كردنی یاسایەكی دیموكراسی هاوچەرخ بۆ حزبە سیاسییەكان لە عێراق.
3- دانانی یاسایەكی دیموكراسی و تەندروست بۆ رۆژنامەوانی و رۆژنامەنووسان.
4- كامڵ كردنی بونیادی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بۆ دووپات كردنەوەی سەربەخۆیی.
پێكهێنانی حكومەتێكی تەكنوكراتی سەربەخۆ بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردن دەستكەوتێكی دیموكراسی دەبێت بۆ هەمووان.
پێویستە وریا بین لەوەی كە لە كەرتەكانی پەروەردە وخوێندن و راگەیاندن وبە رۆشنبیری كردن بە رۆشنبیری زەرد روودەدات و ئەوەی لە قووڵ كردن و توند كردنی جەمسەرگیری تائیفی بە كردار لە ژیانی ڕۆژانەماندا روودەدات لە وەزارەتەكانی ناوخۆ و ئاسایشی نیشتیمانی و لە هێزە چەكدارەكان، دەبێ بەشێوەیەكی باش لە ئێستا و داهاتوودا لەوە تێبگەین كە زۆر لە هێزە ئیسلامییە سیاسییەكان و بەهاوكاری وڵاتانی دەوروبەر دەیانەوێ عێراق بەرەو كوێ بەرن، ئەگەرچی ئاڕاستەكانیان جیاوازو دژ بە یەكیش بن، بەڵام لە دەرەنجامدا بكوژی ناسنامەی هاووڵاتی بوونی ئازاد و یەكسانخوازیی عێراقیەكانە.
هیواخواز بووم هاوڕێ موفید جەزایری پەلەی لە كارەكان نەكردایە و كەمێك ئارامی بگرتایە، چونكە ئەو بەیاننامەیەی حزب كە دەریكرد دەربارەی چاوپێكەوتنەكەو ئەوەی هەردوو لا خستیانە روو بەس بوو، چونكە هەوڵدان بۆ چارەسەر كردنی قەیرانەكە بە چاوپێكەوتنێك یان لێدوانێكی لەو جۆرە نابێت، حزبی شیوعی تەجروبەی دەوڵەمەندو تاڵی بینیوە لە هاوپەیمانیەتی سیاسی، بۆیە بە دووری دەزانم سوودی لە تەجروبەكانی رابردوو وەرنەگرتبێت، پێویستە لەسەر حزب سیاسەتی خۆی هەماهەنگ بكات لەگەڵ هێزەكانی كۆی رەوتی دیموكراتی لەو بارودۆخەی كە لە بەرژەوەندی رەوتەكەدایە بەتایبەتی حزبی شیوعی عێراقی پێویستی بە ورد بوونەوەی زیاتر و ئارامگرتن و سوودوەرگرتن لە تەجروبە وپەندەكانی دەیەكانی رابردوو هەیە. نابێ بوەستێ لە چالاك كردنی بزووتنەوەی نارەزایی جەماوەری لەسەر سیاسەتە هەڵە و خراپەكانی ئێستا، چونكە لە بزووتنەوەی جەماوەریدا هێزی رەوتی دیموكراتی و توانای (تەعبیئە) كردن هەیە لە بەرژەوەندی چینەكانی كۆمەڵگاو داوا رەواكانی كە ئێستا ژێردەستن، هیوادارم لێدوانەكانی موفید جەزائیری كاریگەری سلبی نەبێت لەسەر بزووتنەوەی ناڕەزایی جەماوەری و نەوەستێنرێت كە لە ماوەی رابردوودا بەرز بوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە.
هیوادارم دروشمێكی گرنگ و سەرەكی رەوتی دیموكراسی لەم قۆناغەدا بەرز بكرێتەوە كە هەنگاوی زۆری بەرەو پێشەوە بڕیوە ئەویش:» رێكخستنی بزوتنەوەی نیشتیمانی و رەوتە دیموكراتییەكەی بەهێزتر بكەن، هەموو حزبە بەشداربووەكانی ناوی بەهێزتر دەبن».