چەند مانگێك پێشتر بڕیار لەسەر ئەو سەردانە درابوو كە بەم دواییە سەرۆك ڤلادیمیر پۆتین لە 25ی حوزەیراندا بۆ ئیسرائیل كردی، بەڵام هاتنە پێشەوەی پەرەسەندنی نوێ، وەك خستنەخوارەوەی فڕۆكە توركیەكە، گرنگی ئەو سەردانەی زیاتر كرد، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی پشتیوانی ڕووسیا بۆ ڕژێمی دەسەڵاتداری سووریا.
چاودێران باس لەوە دەكەن هەریەك لە ئیسرائیل و ڕووسیا كارنامەی جیاوازیان هەیە لە ناوچەكەدا، لەگەڵ ئەوەشدا بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە، كە ئەمەش وا دەكات خۆیان لە هەر ڕووبەڕوونەوەیەكی گەورە لەگەڵ یەكتردا لابدەن.
یەكێك لەو شوێنانەی بۆتە جێی بایەخی هەردوولا وڵاتی ئازەربایجانە. بە چەشنی ڕووسیا ئیسرائیلیش چەكێكی زۆر بەم وڵاتە دەفرۆشێت بۆ ئەوەی لە هەر كردەوەیەكی سەربازیدا دژی ئەرمینیا بەكاری بهێنێت تاوەكو ئەو خاكە لەدەستچووە بگەڕێنێتەوە كە هێشتا لە ژێر داگیركاری ئەرمینیادایە. باس لەوە دەكرێت ئیسرائیل بەلای كەمەوە بنكەیەكی ئاسمانی لە ئازەربایجان بەدەستهێناوە كەلەوێوە ئۆپەراسیۆنی ڕوماڵكردنی ئاسمانی( استطلاع) دژی ئێران ئەنجام بدات. ڕەنگە ئەو بنكەیە وەك پێگەیەك بەكاربهێنرێت بۆ هەر هێڕشكردنێك كە لە ئایندەدا بكرێت بۆ لەناوبردنی توانا ناووكیەكانی ئێران كە ڕوویان لە زیادبوونە.
ئازەربایجان و ئەرمینیا لە ڕووی تەكنیكیەوە لە حاڵەتی شەڕدان، لەگەڵ ئەوەشدا هەر یەكە لە ئیسرائیل و ڕووسیا پێوەندییان لەگەڵ ئەم دو وڵاتە باشە. بەڵام بەرژەوەندیەكانیان ناكەوێتە ناكۆكییەوە لەگەڵ یەكدا. ئێران بۆتە كابووسی ئیسرائیل بەڵام ڕووسیا نایەوێت هیچ وڵاتێك هەڕەشە لە یەكێتی ئێران بكات. هەروەها بەرژەوەندی هاوشێوەیان هەیە لە سووریادا، ئەگەرچی ئەجێندای جیاوازیشیان هەیە.
هەمیشە ڤلادیمیر پۆتین گوزارشتی لە داخ و حەسرەتی خۆی كردووە بۆ لەبەریەكەهەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت وەك هێزێكی گەردوونی كە هاوسەنگی دەسەڵاتی جیهانی دەپاراست. كەواتە پێویست بە چەقە هێزێك دەكات بۆ ئەوەی ببێتە پارسەنگێك و هاوسەنگی هێزو دەستڕۆیشتوویی تاكلایەنەی ئەمەریكا ڕابگرێت، كە درێژبۆتەوە بۆ زۆنی ئەمنی ڕووسیا لە ناوچەی بەڵتیق، ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ئاسیا. لەم ڕووەوە هەم ئەمەریكا و هەم ناتۆ دەستیان هەبوو لە هەرەسپێهێنانی یەكێتی سۆڤیەتدا كە بەڕێز پۆتین پەرۆشی پێكهانەوەیەتی، هەروەها تۆمەتباربن بە گەمارۆدانی ڕووسیای فیدراڵی لە ئێستادا. لەم ڕوانگەیەوە، ئەمەریكا و ناتۆ ڕكابەری-دوژمنی- ڕووسیان. هەر لەبەر ئەمەش ڕووسیا پشتیوانی وڵاتەكەی بۆ هەریەكە لە ئێران و سووریا وەك بەشێك لە پاراستنی دەسەڵاتی خۆی و ئیحتیواكردنی ئەمەریكا سەیر دەكات.
ئایا ڕووسیای ئێستا بە چەشنی یەكێتی سۆڤیەتی جاران هێزێكی ئیمپریالیستیە؟ نەخێر، بەڵام ئامانجی پۆتین جێ پێ قایمكردن، یاخود باڵادەستبوون نییە بەسەر ئەم دوو وڵاتەدا. بەڵكو ئەو نایەوێت، ڕۆژئاوا، بە تایبەتی ئەمەریكا زاڵبن بەسەریاندا، بە شێوەیەك ببێتەهۆی ئەوەی بەرژەوەندیە ئەمنی و ئابووریەكانی ڕووسیا سنووردار بكەن. لەوەش زیاتر، ڕقئەستوری جەماوەر بەرامبەر رۆژئاوا (بە تایبەتی ئەمەریكا) بووەتەهۆی بەهێزكردنی پێگەی ڕووسیا كە خۆی وەك بەرگریكاری وڵاتە ئیسلامیەكان پیشان دەدا كە بوونەتە قوربانی دەستی كۆلۆنیاڵیزمی ڕۆژئاواو یاریكردنی بەردەوام بە چارەنووسیان.
بە لەبەرچاوگرتنی دەستڕۆیشتوییەكەی لە بەشی باكووری ئەوروپای ڕۆژهەڵات، ئاسیای ناوەند و ناوچەی قەوقاز، ئەتوانین بە دڵنیاییەوە ئەوە بڵێین ڕووسیا هێزی باڵادەستە لەسەر شانۆی ئەم ناوچانە. بەڵام ڕووسیا خوازیارە مومارەسەی دەستڕۆیشتوویی خۆی بكات لەو ناوچانەی دیكەدا كە هێزو نفووزی ئەمەریكا تیایاندا لە پاشەكەشەدایەو پێویستە پلانی دیكەیان بۆ دابنرێت. یەكێك لەو ناوچانە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و حەوزی دەریای سپی ناوەڕاستە.
مەیلی بەهاری عەرەبی و گوڕو تینە شۆڕشگێڕیەكەی بەلای ئەمەریكادا نەشكاوەتەوەو ڕووسیاش بەم دۆخە خۆشحاڵە، لەبەر ئەوەی ئەم دژایەتیە سەرنجی ئەمەریكا لەو ناوچانە دووردەخاتەوە كە ڕووسیا خوازیارە ئامادەبوونێكی بەهێزی هەبێت تێیاندا. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە ڕووسیا پشتیوانی هەریەكە لە ئێران و سووریا دەكات. ئەوە ئاشكرایە كە حكومڕانەكانی ڕووسیا زۆر سەرسام نین بە حكومەتەكانی ئەم وڵاتانە، بەڵام تاوەكو ئەم وڵاتانە بەرهەڵستبن بۆ ئەمەریكا، خزمەت بە بەرژەوەندیەكانی ڕووسیای فیدراڵی دەكەن.
لەگەڵ ئەوەشدا، هەر ڕۆژێك تێدەپەڕێت حكومەت یان ڕژێمی سووریا توانای درێژەپێدانی دەسەڵاتی كەم دەبێتەوە. ئەو كاتە ڕووسیا و ئیسرائیل لەبەردەم دوو ڕێگاچارەدا دەبن: یەكەمیان ئەوەیە بە هەموو نرخێك پشتیوانی لە ڕژێمەكەی ئەسەد بكەن، تەنانەت ئەگەر پشتیوانی جەماوەریش لەدەستبدا، یاخود ڕێگا نەدەن ڕژێمێك یان حكومەتێكی سوننەی ڕادیكاڵ بێتەسەر دەسەڵات كە بۆی هەیە هاوپەیمانێتیەكی بەهێز لەگەڵ هێزە سونیە ڕادیكاڵەكانی دیكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەك ئەلقاعیدە، حەمماس و ئیخوان موسلمین پێكبهێنن.
بەلای ئیسرائیلەوە ڕژێمی ئێستای سووریا دوو سوودی هەیە: 1) ڕەفتارەكانی پێشبینی كراوە، واتە هەرگیز نابێتە ڕكابەرێكی سەربازی دژ بە ئیسرائیل. 2) بوونی حكومەتێك كە كەمینەی عەلەوی باڵادەستە بەسەریدا ڕێگر دەبێت لە زاڵبوونی سوننەكان لە وڵاتدا و دەبێتە ئاستەنگ لەبەردەم پێكهێنانی هاوپەیمانێتی سوننە ڕادیكاڵەكان لە ناوچەكەدا. كەواتە تا ئەو ڕاددەیەی سووریا نەبێتە پاشكۆی ئێران، ئیسرائیل خوازیاری بەشار ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە.
هەرچۆنێك بێت، ڕووسیا و ئیسرائیل درك بەوە دەكەن دەرفەتەكانی مانەوەی حكومڕانی ئەسەد بەرەو كۆتایی دەچن. باشترین هەنگاوی داهاتوویان ئەوەیە هاوكاربن لە پێكهێنانی حكومەتێك یان ڕژێمێكی سوننەی میانڕەو كە كاریگەری ڕووسیای لەسەر بمێنێت، پارێزگاری لە بەرژەوەندیەكانیان و بنكە سەربازییەكانی ئێستایان بكرێت.
مامەڵەكردنی حكومەتی نوێی سووریا لەگەڵ هاووڵاتیەكانیدا بەلای ئیسرائیلەوە گرنگ نییە. بەڵكو گرنگ ئەوەیە ئەمنیەتی ئیسرائیل بپارێزرێت، ئەو بۆچوونەی لە دوای كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان ڕووسیا و ئیسرائیل لامان گەڵاڵە دەبێت ئەوەیە هەردوو وڵات خوازیارن ببنە نەخشەسازی هەل و مەرجی دوای ڕوخانی حكومەتەكەی ئەسەد. ئەگەرنا، تا ئەو ڕاددەیەی مومكین بێت بەردەوام دەبن لە پشتیوانیكردنی ڕژێمی سووریا.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا