بە درێژایی نۆ ساڵی كاروانی گۆڕانكاری لە عێراقی نوێدا، كاروبارەكان لەسەر ئەو بنەمایە بەڕێوەدەچوون كە ئەو واقیعەی دەرهاویشتەی ئەو هێزو بزووتنەوە سیاسیانەی گۆڕەپانەكەیە قبوڵ بكرێت. لەگەڵ بەردەوامیدان بە كۆشش كردن و هەنگاونان بەرەو پێشەوە، ئەوەش لە پێناوی پەرەپێدانی فەزایەك بۆ كاركردن بە پێی یاسا دەستوورییەكان، بۆ ئەوەی هەموو ئەمانەش بە شێوەیەك دەربكەوێت كە لەگەڵ لۆژیكی سەردەم و نوێگەریدا بگونجێت و بۆ سەرجەم جومگەكانی ژیان هاوئاهەنگ بێتەوە، ئیتر ئەوە بوو لەسەر ئاستی دەزگای یاسادانان، هەڵبژاردنەكان دووبارە دەبوونەوە بە بێ ئەوەی پێكهاتەكەی تەواو بووبێت بەو شێوەیەی لە بەندەكانی دەستووردا هاتووە. هەروەها ئەنجومەنی ئیتحادی، یاسایەكی لە پشت نەبوو تا كارەكانی ڕێكبخات، بە شێوەیەك تاوەكو ئێستاش دەسەڵاتی یاسادانان بە پێكهاتەیەكی ناتەواوەوە كاری كردووە. هیچ شتێك لە ئاسۆدا بەدی ناكرێت ئاماژە بكات بەوەی حكومەت بۆ داڕشتنی یاسایەكی تایبەت بە ئەنجومەنی ئیتیحادی لە هەوڵ و كاردا بێت، ئەمە وای كردووە لە بواری كاروباری قەزائیدا، دەزگاكانی ئەم دەسەڵاتە دووچاری فشارو دەستێوەردانی نایاسایی ببێتەوە، هەوڵیش دراوە ملكەچی بە دەسەڵاتی یاسادانان بكرێت و ببێتە پاشكۆیەك بۆ دەسەڵاتی جێبەجێكردن، هەموو پاوانخوازییەكەش لە سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردندا بەرجەستە ببووەوە، كار گەیشتبووە ئەو حاڵەتەی لە مەیدانی قەزائیدا، بەكاریگەری سلبیانەی وابەستە بە كاریگەرێتی كاری نایاساییەوە چەندین بڕیار بدرێن.
ئیتر بەو چەشنە لە بواری دەسەڵاتی جێبەجێكردندا، وەزیری فراكسیۆنە بەشداربووەكان خۆیان لە تەنگژەیەكی ڕاستەقینەدا دەبینیەوە، چونكە دەسەڵاتەكانیان لێ دەكێشرایەوەو بێ گەڕانەوەشیان بۆ هەرەمی دەسەڵات ڕێگەیان پێنەدەدرا هیچ كارێك ئەنجام بدەن،ئامانجیش لەمە ئەوە بوو تا سەرۆك وەزیران- بە تاقی تەنیاو سەربەخۆ بڕیارەكان دەربچوێنێت. دواتر سیاسەتی دوورخستنەوەو پەراوێزكردنی ئەوانی دیكەو تاكڕەویكردن و خۆزاڵكردن بە دەسەڵاتەوە پەیڕەودەكرا، ئەویش لە ڕێی دەست بەسەردا گرتن و جڵەوگیركردنی كابینەكانی وەزارەتە گرنگ و دیارەكان لەلایەن خودی بەڕێز سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، ئەمە لە كاتێكدا ڕوویدەدا كە كاروبارەكانی دیارترین پۆستەكانی حكومەتیش هەر بە هەمان شێوە خرابوونە خزمەتی سیاسەتێكی حزبیانەی تەسك و تروسكەوە، نەك سیاسەتێكی نیشتمانی گشتیەوە.. بەو پێیە بڕیارەكان بە پێچەوانەوەی دەستوورەوە لەلایەن خودی سەرۆكی وەزیرانەوە دەردەكران، نەك سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، كە پێویست بوو بڕیارەكان و ئاڕاستەكردنی كاروباری گشتی بە پێی دەستوور بێت و كاری»دامودەزگایی و بە كۆمەڵ و هاوئاهەنگی بێت» نەك تاكەكەسی..
هەروەها ڕاپۆرتە نێوخۆیی و نێودەوڵەتیەكانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ، باس لە سەركوتكردنی ماف و ئازادییەكان و هەروەها ئەشكەنجەدان و بەكارهێنانی شێوازە جۆربەجۆرەكانی بە دواداگەڕان و لەناوبردن و پاكتاوكردن دەكەنەوە كە بەهۆی دەزگاگەلێكی تایبەتەوە ئەنجام دەدرێت و ڕاستەوخۆ لە ژێر سەرپەرشتی خودی بەڕێز سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیراندایە.. ئەم ئاڕاستە شێوازەی كاركردن نەك هەر تەنیا پێشێلكردنی دەستوورو گرتنەبەری سیاسەتێكی تاكڕەوانە لەخۆدەگرێت، بەڵكو پیادەكردنی ستەمكارییەكی مەترسیدارە بە جۆرەها پاساو وبیانووی جیاوازەوە كە لەسەر بنەمای گووتاری دژ بە ئۆپۆزسیۆن و تۆمەتباركردنی ئۆپۆزسیۆنەكان پیادەكراوە، لەگەڵ دەركردنی كۆمەڵێك بڕیاری قەزایی بێ ئەوەی هیچ ڕێ و شوێنێكی شەرعی و ڕاستەقینەی پێ گیرابێتە بەر كە زەمانەتی مافی تۆمەتباری تێدا دابین بكات. بە ڕوونی ڕادیارە كە بە ئاوازی تایەفەگەرییەوە هەلەكەسەما دەكرا، ئەم ئاوازە وڵاتی عیراقی گەیاندە بەردەم كۆمەڵێك كێشەی وروژاوی دروستكراوەوە، چونكە لەسەر ئەو بنەما تایەفەگەرییە هەڵسوكەوت دەكرا، بەو پێیەی تایەفەگەرێتی كراوەتە بنەمایەكی جێگیر لە سەرجەم كارە نیشتمانیەكاندا، تا وای لێهاتووە تێكڕای هێز و بزوتنەوەكانی گەل و تەنانەت خودی ئەندامانی تاكە تاكەی گەلیش هیچ نەبن تەنها شوێنكەوتەیەك نەبێت، لەبەر ڕۆشنایی ئەو پێوەرە جێگیرەوە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت...
ئەمە سەرەڕای شكستهێنانێكی تەواوەتی لە دابینكردنی خواستەكان و مافە سەرەكیەكانی هاووڵاتیاندا لە بوارەكانی ئاسایش و تەندروستی و خزمەتگوزارییە پێویستەكانی وەك ئاوو كارەبا و خزمەتگوزاریەكانی دیكەی مرۆیی ڕۆژانە. شان بە شانی تەشەنەكردنی گەندەڵی و بەرفراوانبوونی بازنەكانی تیرۆری ڕێكخراو. بە ڕەچاوكردنی هەموو ئەمانەی باسمان كردن، دەبینین ئەوەی ڕوویداوە، ناچێتە خانەی ئەركە نیشتیمانیە سەرەكیەكەوە كە خۆی لە گێڕانەوەی دەسەڵات بۆ گەل دەبینێتەوەو لەسەر بنەما دەستووری و دیموكراتیەكان شێلگیرە. چونكە ئەوەی ڕاست و دروستەو هێشتا لە چاوەڕوانی ئەنجامدانیداین، بریتیە لە كامڵكردن و تەواوكردنی دامەزراوە دەستووریەكانی دەوڵەت و كاركردنی دامەزراوەیی و كۆبەندییانە، بە پێی پلانگەلێكی جۆریی هەڵسەنگێنراو لەبارەی لایەنە تایبەتمەندەكان و گۆڕینیان بۆ كاری بنیاتنانی گشتی و نیشتمانخوازی.
بە پێچەوانەی ڕێڕەوی كارەكانەوە، كۆمەڵە یاسایەك دەركراون كە تژیین بە كەلێنی دەستووریی، ئەمە جگە لەوەی زۆربەی یاساكان لە وەدیهاتنی خەونەكانی گەلەوە دوورن و ناتوانن میكانیزمەكانی كاری دیموكراتی بگرنەبەر....ئێمە لەبەردەم هەمان ئیشكالیەتداین، ئەویش ئەوەیە ئایا كاری دەستەجەمعی و كۆبەندیی و دامەزراوەیی بكەین یان تاكڕەوانە كارەكان بەڕێوە ببەین، كە ئەمەی دواییان كە تاكڕەوێتییە -ماف و ئازادیەكانی- لێ داماڵیوین و ژیانی دیموكراتیانەی لێزەوت كردوین و كردوینیە كوشتەی دەستی نەخۆشیەكانی ستەم.
ئەوەش بە ڕوون و ئاشكرایی زانراوە كە دەستوور لە ژێر ڕۆشنایی دەسەڵاتێكی فیدراڵیدا باسی ڕێزگرتنی لە فرەیی كردووە، كە ئێستا بە دەست شێواندن و بەرهەڵستیە نابەجێكانی بەڕێز مالیكیەوە گیرۆدە بووە، ئەو بەرهەڵستیانەی بوونەتە مایەی دروست كردنی ئیشكالیەت، مالیكی خۆی وا وێناكردووە كە ڕەمزێكە بۆ حكومەتی فیدراڵی، لە كاتێكداحكومەتی ناوەندی خزاندۆتە ئەو گۆشە مردووەی كە حكومەتێكی دژ بە حكومەتی هەرێم بێت، هەروەك چۆن كاری كردوە بۆ بە مەركەزیكردنی بڕیارەكان لە ڕێی كشاندنەوەی دەسەڵاتی پارێزگاكان...ئیتر چ كاتێك یاسای حزبەكان دەردەچێت و دەزگایەكی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان پێكدەهێنرێت؟ یان كەی یاسای ئەنجومەنی ئیتحادی دەردەچێت؟ یان كەی یاسای هەڵبژاردن دەردەچێت؟ لە دوای تەواوكردنی ئەو ئامادەكاریانەی ئاماژەمان پێكردن؟ كەی كاری دامەزراوەیی دوور لە تاكڕەوێتی و لێكەوتە ناهەموارەكانی پیادە دەكەین؟ لەسەر ئاستی نیشتمانی هیچ سەقفێكی زەمەنی بۆ ئەو ڕێ و شوێنە چاوەڕوانكراوانە لە ئارادا نییە، لەبەر ئەوەی هەموو خۆسەرقاڵكردنەكان پشت بە كات كوشتن و پەكخستن و دەستی دەستی پێكردن دەبەستێت، ئەوەش دیارترین سیاسەتی پیادەكراوە لە ئێستادا، لەگەڵ هەوڵەكانی پەكخستنی هەموو كۆششەكانی چارەسەر بە هەموو شێوەیەك، كە هەندێكیان پێشێلكردنی شەرعیەتی دەستووریی و كاری نایاسایی لە خۆدەگرن...
هێزەكانی هۆشیاری ناو كۆمەڵگە كە هێزگەلێكی ڕۆشنگەرو دڵسۆزن، نیشتیمانخوازو و دیموكراتخوازن هەموو هەوڵێكی خۆیان خستۆتەگەڕ، بەم دواییەش پەنایان بردەبەر بڕیارێك تا متمانە لە سەرۆك وەزیران بسێننەوەو سەرۆك وەزیرانێكی نوێ بێتە جێی، تا بتوانرێت لەسەر بنەمای كاری دەستەجەمعی پشت ئەستوور بە بنەما دەستووریەكانەوە كاری لەگەڵدا بكرێت، یان بە شێوەیەك بتوانرێت داواكارییە بە پەلەكانی هاووڵاتیان دابین بكات. لەگەڵ ئەوەشدا، دەرفەتەكانی بەرەوپێشچوون ڕووبەڕووی نەك هەر تەنیا هەوڵ و بەرزەفتی ناوخۆیی بوونەوە كە بریتی بوون لە ڕەتكردنەوەی بەڕێز مالیكی و گرتنەبەری ئەو ڕێ و شوێنانەی تایبەتبوون بە پەكخستنی ئەو هەوڵانە، بەڵكو ڕووبەڕووی دەستێوەردانی ئاشكرای دەرەكیش بوونەوە كە گەیشتە ئاستی هەڕەشەی سەربازی و تێكدانی ئاسایش و ئارامی، بە تایبەتی لە هەرێمی كوردستاندا.
لەلایەكی دیكەوەو بۆ زیاتر شێواندن و چەواشەكاری، دزە بە هەندێ شرۆڤەو شیكردنەوە و لێكدانەوەی شێواو كرا، كە دەڵێن: گوایە ئەوسا و ئێستاش هۆكاری ئەم ناكۆكیە بریتیە لە ناهاوسەنگیەك لە نێوان «ناوەند» و « هەرێم»دا، لەو ڕوانگەیەشەوە سەركردایەتی كوردستانی بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە كار بۆ لاوازكردنی ناوەندو قەبەكردنی قەوارەی هەرێم لەسەر حسابی ناوەند دەكەن! ئەم گووتارەش بۆ خۆی ئیستیغلالی ئەو كەموكورتیە ڕوون و ئاشكرایە دەكات كە لە تێگەیشتنی سیستمی دەستووری دامەزراوەییدا هەیە، بەتایبەتی لە پرسی فیدراڵیدا، لەگەڵ لاوازی و ناڕوونی ڕۆشنبیری فیدراڵی لە ژیانی گشتیدا، ئەمە سەرەڕای كەم و كورتی و ناتەواوی لە ئەدادا كە هۆكارەكەی بۆ هەلومەرجی ژیانی ڕۆژانە دەگەڕێتەوە. لە كاتێكدا ئەم تێڕوانینە چەواشەكاریە لە پێناو بە مەركەزیكردندا بە ئەنقەست هەوڵی دەسەڵاتی بەغدا زیاتر دەكات بۆ لاوازكردن و دوورخستنەوەی واتاكانی حكومەتی فیدراڵی و دواجاریش كاركردن و لەناوبردنی فرەیی و هەمەڕەنگی و زەوتكردنیان بۆ خاتری ستەمكارێك یان تایەفەیەك.
هاوكوف و هاوكات لەگەڵ ئەم گووتارە شێواوەدا دزە بە چەند پڕوپاگەندەیەكی نابابەتی كراوەو دەكرێت، كە گوایە كێشەكە بەو شێوەیە دەخەنەڕوو كە ناكۆكیە لە نێوان كەسایەتی هەردوو بەڕێز( مالیكی و بارزانی)، ئەمەش خۆڵ كردنەچاوو چەواشەكاریەكی دیكەیە بۆ دوورخستنەوەی ئەركە ڕاستەقینەكەیە كە ئەویش بریتیە لە ئەركێكی نیشتمانی بۆ كامڵكردن و تەواوكردنی بنیاتنانی دامەزراوەكان و كاركردن بە میكانیزمی كاری دیموكراتخوازی، هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكردن. سروشتیە كە ئەگەر كەسێك بە باشی وردبێتەوە ئەوەی بۆ دەردەكەوێت كە چۆن مەسەلەكان براونەتە قۆناغێكی دیكەی شێواندنی ڕووخساری لایەنی كوردستان و سەركردەكانی و كاركردن بۆ سەرخستنی ئەو ئاڕاستەیەی ناوەند گرتویەتیەبەر لەسەر بنەمای ئەوەی كە تەنیا ناوەند پرۆژەیەكی نیشتمانیە و پرۆژەیەكی جێگیرو پێوەری ڕاستەقینەو و مەرجەعی سەرەكییە....؟
لێرەدا لە پێناوی ئەوەی چارەسەركردنی هەندێ كێشەی ئاڵۆز دوابخرێت، چەندین كاری شێواندن ئەنجام دەدرێت، ئەویش لە پێناوی لابردنی سەرنج و تێبینیەكان لەسەر ڕاستیەكان، ئەو كارانەش بریتین لە باسكردنی گەندەڵی و نەوت و كێشەی دیكە كە هەندێكیان دەبێت بكرێنە بەشێك لە پرس و بابەتەكانی گفتوگۆدا، هەندێكیشیان پێویستیان بەدەركردنی پرۆژە یاسا هەیە، وەك یاسای نەوت، كە ئەو بەهەدەردانە یەكلایی دەكاتەوە كە لایەنێكی دیاریكراو مومارەسەی دەكات ئەویش كە لە لایەن خودی لایەنی بەغداوە ناسراوە.
هەموو ئەو هەوڵانەی دران بۆ گۆڕینی كێشەكە بوو لە كێشەیەكی گشتیەوە بۆ كێشەیەكی شەخسی، لە پێناوی شێواندن و خۆڵ خستنە چاودا هەروەها بۆ ئەوەی بكرێتە بناغەیەك لە پێناوی زاڵبوون و بەردەوامبوونی تاكەكەسێك بە تەنیا لە بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەتدا، ئەوەش بە شێوەیەكی ناڕێك و ناتەواو، بەڵكو بە شێوەیەكی ستەمكارانە كە دۆخەكە سازدەكات بۆ سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتێكی ستەمكار كەخۆی نەك هەر تەنیا لە پیادەكردنێكی دیاریكراودا بەرجەستە دەكاتەوە، بەڵكو بە خستنەگەڕێكی مەترسیداری سەرجەم جومگەكانی دەوڵەت بۆ خزمەتی رژێمێكی تاكڕەو دەسوڕێتەوە.
چارەسەرە بابەتیەكان بەندن بە ڕێزگرتن لە عەقڵیەتی نیشتمانی و پەرۆشی بۆ خستنەگەڕی ئەركەكانی بنیاتنانەوە، ئیتر نەخشەكێشان بێت، یان داڕشتنی یاسا بێت، یان ئەدا و جێبەجێكردن. هەروەها ئەركەكان خۆیان لە پشتبەستن بە گرتنەبەری كاری دامەزراوەیی دروست دەبیننەوە كە ڕێز لە كاری دەستەجەمی دیموكراتی بگرێت. هەروەها كار بە توێژینەوە زانستیەكان و سەرژمێرییە مەیدانیەكان بكات كە بارودۆخەكە وەك خۆی دەخوێنێتەوە.
ئێمە لە ئاماژەكردنماندا بۆ ئیدانەكردنی هەڵسوكەوتێكی دیاریكراوی ناشاز، مەبەستمان لە سەركردایەتیەكی دیاریكراوی حزبی و دوورخستنەوەی نییە، بەڵكو مەبەستەكە بریتیە لە ڕاستكردنەوەی ڕێبازی كاركردن و ئەنجامدانی گۆڕانكاری جۆرایەتی تێیدا. لە بەرامبەردا بەرگری كردنی ئێمە لە ڕێبازی دروستی كاركردن، خاڵی هاوبەشە لەگەڵ سەركردایەتی كوردستان و پەرۆشیمانە بۆ ڕووبەڕبونەوەی هەوڵەكانی شێواندن كە ئامانج لێیان لێكدانەوەی نابابەتیانەیەو وڵاتەكە دووچاری نیگەرانیەكی بەردەوام دەكات كە دەبێتەهۆی بەتاڵكردنەوەی ناوەڕۆكی كاروبارەكان و سادەكردنەوەیان بۆ ئەوەی بخرێنە خزمەتی ستەمكارییەوەو هەموو كاروبارەكان لەو پێناوەدا بخرێنەگەڕ.
ڕەنگە بەم شێوەیە جیاوازیەكانمان پوخت كردبێتەوە لە نێوان پێدانەوەی دەسەڵات بە گەل بۆ ئەوەی بتوانێت بڕیار سەروەرانەی خۆی بدات لە ڕێی تەواوكردن و كاراكردنەوەی دامەزراوە دەستووریەكان بۆ كاركردن، هەروەها لە نێوان دەسەڵاتدان بە سەركردەیەك بۆ ئەوەی تاكڕەوی بە دەسەڵاتەوە بكات و ستەمكاری تێدا بنوێنێت تا هەنگاوێكی مێژوویی بگەڕێتەوە دواوە، هەروەك ئەوەی لە بەغدا ڕوویداوە، بە شێوەیەك چەند كەڵەكەبوونێكی مەترسیداری خوڵقاندووە كە خەریكە دووبارە بمانگەڕێنیتەوە بۆ جیهانی دیكتاتۆریەت و چەپەڵیەكانی ستەمگەریی، بەڵام فیدراڵیەتی كوردستان سەلماندی و دەیسەلمێنێت كە بریتیە لە بەربەستێكی قایم و پۆڵایین كە هێزە نیشتیمانیەكان چوونەتە سەنگەرەوەو لەگەڵیدا وەستاون بۆ ئەنجامدانی ئەو شەڕەی لە پێناو دیموكراسی و ڕاگرتنی هەوڵەكانی شێواندنی كاروانەكە دەدرێت....


* توێژەری ئەكادیمی لە زانستە سیاسیەكان و
سەرۆكی پەرلەمانی كەلتووری عێراقی- لە تاراوگە