ڕێخۆشكەرییەكانی دیكتاتۆریزم لە ئێراق دا
نەوزاد جەمال*
ئەو «ئێراق»ە بۆ چاك نابێ؟ ئایا نەفرەتێكی مێژوو و «خواوەندەكان»ی لەسەرە كە هێندە لە دابەشبوونێكی «ناوەكی» خۆیدا دەژیی و هەمیشە لەبەر مانەوەی بە»یەكگرتووی» ستەمكاریی دەبێتە میكانیزمی دەستەبەركردنی یەكپارچەیی؟ ئایا راستە ناوی ئیراق لە وشەی (العراك) شەڕو شۆرەوە هاتووە؟ ئایا بگەڕێینەوە بۆ ئەو وەڵامە ئەفسووناوییانەی كە لەكتێبە مێژوویەكاندا هاتوون هەر لە «ئیمامی عەلی» ەوە كە لەجەنگی «جەمەل» وتوویەتی «پەیمان و بەڵێن شكێنن و ئاینتان دووڕوویە» تا «حەجاجی یوسفی سەقەفی» كە وتوویەتی «خەڵكی ئیراق، خەڵكی شەڕو دابەشبوون و دووڕووییە»؟ بۆ ئەمە دەربارەی گەلانی ئێراق وتراوە كە هەرگیز پێكەوە ناسازێن؟ باشە بەهۆی جیاییی ئایین و ئاینزاو نەژادەوە هەمیشە پێكەوە لە ئاشوب و ململانێدان؟ لەكاتێكدا ئێراق وێنەی وڵاتێكی هەیە كە شاكاری «بیناسازی بابل» و قانونی حامورابی و ئەفسانەی باڵای «گلگامش»ی تێدا لەدایكدەبێ، بەڵام «حەجاجێ» دێ بەزەبری شمشێر دەبێتە هۆلاكۆی جاران؟
ئێراقێ كە «هەیە»و «نییە». هەیە، چونكە هەمیشە لەڕێی ستەم و زەبروزەنگ و چەوسانەوەی كەمینە نەژادیی و ئایینیەكانەوە، دەستەبەری مانەوەی خۆی دەكات. ئێراقێ كە هەرگیز نەبووە و نییە، چونكە لەهەموو حاڵەتێكدا لە ئەگەری هەڵوەشانەوەو نەماندایە بەهۆی ئەو ناجۆرییەی پێكهاتەكانییەوە. ئیدی بەو مانایە وڵاتێك نییە كە ئاسایش و سەقامگیری و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەشێنەیی و بێ دیكتاتۆریەتی داپڵۆسین بەرێوەبچێ. دەبێ ئەم ئێراقە چی بێ، لەكوێوە هاتبێ و بەرەو كوێ هەنگاوبنێ؟
بەڕای من و ئەوەی لێرەدا جەختی لێدەكەمەوە ئەوەیە: هەر سیستم و دەسەڵاتێك لەپێناو مانەوەی و كۆنترۆڵكردنی سنوور و هاوسەنگی نێوان و نەژاد و كەمیینەكان كاربكات، دەبێ دیكتاتۆریزمانە بێ. ئەمەش هەر لەبەرئەوە نییە كە ناچارە وابێ، بەڵكو دەشگەڕێتەوە بۆ چەند فاكت و هەلومەرجێكی بابەتیی كەبەشێكە لە كەلتورو مێژوو و ئابووری و پێشینەی سیاسی وڵات. من بە رەهایی لێرەدا ناڵێم جەوهەری كەلتور وفەرهەنگی «ئێراق» وەك بەشێك لە شارستانیەتی خۆرهەڵاتی ناوین، هەردەم بەرهەمهێنەری ستەم و دیكتاتۆریەتە، بەڵام بەخوێندنەوەی مێژووی ناوچەكەو ئێراق ئەو گریمانەیەمان لا دروستدەكات.
لەكاتێكدا ساڵانێک که له ئه‌وروپا ده‌ژیام، هه‌ر بابایه‌کی خۆرئاوایی له‌سه‌ر بنه‌مای جیاوازی کولتوری و ئاینی ره‌فتارو مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ پرس و کێشه‌کانی ئێمه‌دا ده‌کرد، به‌تایبه‌ت کاتێ ده‌هاته سه‌رباسکردنی هۆکاره‌کانی نه‌بوونی مافی رزگاری، سه‌ربه‌خۆیی، دیموکراسی و مافی مرۆڤ، راسته‌وخۆ ده‌یبه‌سته‌وه به‌بونیادی کەلتوری خۆرهه‌ڵات و ئایین به تایبه‌ت. منیش هه‌میشه له‌ناخمدا راده‌پسکێنرام و هه‌ستم به بێحورمه‌تکردنی «ئێمه»ی خۆرهه‌ڵاتی ده‌کرد به‌وه‌ی که کەلتوره‌که‌مان سته‌مکاره، چونکی مافی ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی پێ ره‌وا نه‌بینویین. له‌باتی هاوکاریی تێگه‌شتن له‌خواستی ئێمه، «ئه‌وان» له‌پاڵ مێژوو و پاشخانێکی کەلتوری و فه‌رهه‌نگی که‌ده‌یه‌ها که‌ڵه نووسه‌رو توێژه‌ر به‌شدارییان تێداکردبوو، وه‌ڵامیان ئه‌وه‌بوو ئێمه دواکه‌وتووین، بۆیه ئازادیمان نییه!
ئێستاکێ من زۆر به‌بۆچوون و راکانی خۆمدا ده‌چمه‌وه و پێموایه ئه‌گه‌رچی ئه‌و کات ئه‌رگومێنت و هه‌ستی مرۆڤپه‌روه‌ری کا‌ریگه‌ربوون له‌راو هه‌لوێسته‌کانم به‌رامبه‌ر به خۆرهه‌ڵاتییه‌کان، به‌ڵام ئێسته له‌نیهلیز‌می راکاندام. پێموایه ئه‌و ده‌م له دڵگه‌رمی و خۆشباوه‌ڕێکی له‌واقیع به‌ده‌ر دابووم. له‌ڕاستییدا هۆکاری نووسینی ئه‌م بابه‌ته‌ش هه‌ر له‌و سۆنگه‌وه هاتووه که ئایا قسه‌کانی ئه‌وان له رووی مێژووییه‌وه چه‌نده شیاوبووه‌و تا چه‌نده بۆچوونه‌که‌ی خۆشم له‌په‌رچه‌کرداریه‌وه نزیکبووه. لێره‌دا وه‌ڵامی خۆم بۆ ئه‌و پرسه نموونه‌ی زه‌قی ده‌وڵه‌تی ئێراقه.
زەمینەسازی دیكاتۆریزم: كەلتوور و فەرهەنگی سیاسی
راستەوخۆ دەمەوێ لەوەوە دەستپێبكەم كە ئەوەندەی ستەمكاریی كێشەیەكی سیاسییە، دوو هێندەش رەگو ریشەیەكی كەلتووریی و كۆمەڵایەتی هەیە. بەتایبەت لە «كۆمەڵگەی ئیراق» ی دا. بەمانایەكی تر، ستەمكاریی و دیكاتۆریزم بەشێكی حەتمییە لەدنیای سیاسی دەوڵەت و حكومەتەكانی ئێراق. بەداخەوە ئێراق هەمیشە لە نێوان دووڕیانی دیكاتۆریزم یا هەڵوەشانەوە و لاوازی حكومەتدا ئەگەری سێیەمی نەبووە، ئەگەرچی رەهایەییەك لەئەم ئەنجامگیرییەدا هەیە. بەڵام چ ئیختیارێ لەنێوان مانەوە یا بەپێچەوانەوەكەی كە ستەمە هەبووە؟
ئەوەی لەئێراق دوای رزگاركردنی وڵات لەستەمێكی سەرتاپاگیری دیكتاتۆریەتی سەدام روویدا، گۆڕانكاریی نەبووە لەبونیادو بنەماكانی فەرمانڕەوایی لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ دیموكراسی، بەڵكو گۆڕینی دیكاتۆریەتی «تاقە كەسی» بۆ فرەیی. ئێراقی ئێستا پڕە لەدیكتاتۆر، لە شێوەی حزب، خێڵ و نەژاد و مەزهەب. ئەمەیە هەوڵ بۆ دیموكراسی كەدەبێ هەریەك پشكی هەبێ لەداهات و هێزدا؟ بەلێ، دەبێ هەموو پشكی هەبێ، چونكی هیچ لایەك متمانەو باوەڕی بە ئەویتر نییە. هیچ دەزگا و دامەزراوەیەك لەم دەوڵەتەدا بێلایەن و سەروەریی نیشتمانی تێدانییە.
كەواتە ئەم پرۆسەیە كەناوی رزگاری بوو، دیموكراسیەت نییە، بەڵكو دڵڕازیكردن و قەرەبووكردنەوەی ژێردەستەیی دەیەها ساڵ بووە. هاوكات هەر ئەمە لاوازكردن و پەرتكردنی دەوڵەت بۆخۆی كە هەركەس پشكی خۆی بدەیتی لە»پسولەی دیموكراسی». چونكە بنەمای دەوڵەتێ لەسەر پشك پشكی بووەستێ، بەبێ هەبوونی كەلتوور فەرهەنگێكی لێبوردەی یەكتر پەسەندكردن، هەرگیز ناڕوات بەڕێوە. ئیدی دەستكەوتی دوای پرۆسەی «ئازادی» كە بانگەشەی بۆدەكرا، لەسیاسەت و نیازی ئەمریكادا هەرگیز «دیموكراسی» بەمانای ئەوەی لەخۆرائاوا و ئەمریكا باوە نەبووە، واتە بەشداریی سەرتاسەری لەسەر بنەمایەكی چەسپی، بەڵكو «تەخشانكردن»ی داهات و هێزو دەسەڵاتە بەسەر گرووپ و پێكهاتەكان، وەك چۆن بەرمیلە نەوت بە ڕێژە دابەشدەكرێ. لەراستییدا ئەمەیە مۆدێلی شكستی ئێراق. هەر حكومەتێكیش بێ، یەكسەر لەم گرفتە تێدەگات و هاوكات پەنا دەبات بۆ بەهێزكردنی سەنتەر و هەنگاونان بەرەو رژێمێكی بەهێزو دەسەڵاتێكی ڕەهای هۆبزیانە.
نەوت دیكتاتۆریەت دەخوڵقێنێ
ئێراق یەكێكە لەو دەوڵەتانەی كە رێژەیەكی زۆری نەوت تێدایە. هەبوونی ئەو ڕێژە نەوتە، بووەتە مایەی چاوتێبڕین و دەست خستنە نێوكاروبارو كێشەكانیشی. جگەلەوەی، نەوت سەرچاوەیەكەی سەرەكی داهاتی نەتەوەیی و ژێرخانی ئابووری وڵاتەكەیە، هەمیشە لەسیاسەتی زیادكردنی رێژەی دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوتەوە وڵات دەبووژێنرێتەوە بەڵام خەونی حكومەتێكی بەهێز و پێگەیەگی ناوچەیی و جیهانی تەریبە لەگەڵ گەشە ئابوریەكەدا. وەلێ ئەمە بۆخۆی بۆتە هۆكارێكی ترسناكی پتەوكردنی پایەكانی دیكتاتۆریزم. ئەگەر بۆنموونە سەركردەی ئەم وڵاتە، هەمیشە بەپشتبەستن بەنەوت ویستویەتی داهاتی نەوت بخاتە خزمەت سوپاو بەتەیاركردنی بەچەك و جبەخانەو تەكنەلۆجیای سەربازی. بەمانایەكی تر، خەونی دەوڵەت كە بەهێزبوونە بەچەك و دەسەڵات و تواناشكانە بەسەر هەر پارچە و هەرێمێكی وڵاتدا بەناوی بەرگری لەیەكپارچەیی و رێگەگرتن لەدابەشبوون! پاشان «پێشبڕكێی خۆچەككردن» لە پرۆسەی ئایدۆلۆجی دەوڵەتدا، بەتایبەت لەسەردەمی رژێمی بەعس دا لەسەر گیرفانی نەوت بووە و تەنانەت لەخەونێكی نیشتمانی ناوخۆیەوە بۆتە خولیایەكی نەتەوەیی و ئایینی عەرەبی.
گەندەڵی و دروستكردنی نائارامی و پشێویی
لەمێژوودا هەر وڵاتێك بەجەنگی درێژخایەندا تێپەڕی بێ، دوچاری قەیرانی ئابووری دواتر و پشێویی و داتەپینی ژێرخان و سەرخانی ئابووری دەبێ. ئەمە جگە لەوەی جەنگ، زەبرو زەنگ و توندوتیژی دەبێتە بەشێك لەكەلتووری كۆمەڵایەتی و بیركردنەوەی سەرانی دەوڵەت. هاوكات نەبوونی ئارامی و ئاسایشی نیشتمانی چ لەبواری كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری دا، دەبیتە هۆكارێكی ریخۆشكەر بۆئەوەی ئەو بۆشایی و كەلێنە كارگێڕیی و سیاسیەی كەلەئەنجامی جەنگەوە هاتووە، لەلایەن گرووپ و رێكخراوی توندڕەو چ ئایینی یان شوڤێنیستی نەتەوەیی و نەژادی بێ. ئەڵمانیا، ئیتاڵیا و چەندین وڵاتی تری وەك ئەفغانستان و سۆماڵ زۆرێكی تریش، نموونەی زەقی ئەو رێخۆشكەرەن كە بۆچی لەوێ پاش ئەو جەنگ و كێشەو قەیرانە ئابووریانە دیكتاتۆریزم و فەرمانڕەوای ڕەهای تاكڕەویی جڵەوی دەسەڵات دەگرێتەدەست.
كەواتە هەبوونی رەوشی نائارامی و پشێوی بانگەوازێكە بۆ ئەوەی لایەن و گرووپێ هەڵبقۆزنەوە دەسەڵاتێكی رەها پیادەبكەن و بەناوی رزگاركردنی وڵات پشیتوانی جەماوەریش وەربگرن. ئەمە یەكێكە لەو پارادۆكسانەی كەلەزۆربەی ئەزموونی میللەتانی تردا هەبوون. خەڵكی و جەماوەر زۆربەی جار لەپێناو دابینكردنی پێداویستە سەرەكیەكانی گوزەران و ئاسایشی ژیان دا خۆیان دەنگ و پشتیوانی دەدەن بەو جۆرە رژێمانە. هەڵبەت هۆبز لەمێژەوە باس لەدۆخی پێش دروستبوونی دەوڵەتی كردووە كە بەدۆخی سروشتی، دۆخی ئاشووب و پشێویی ناوی بردووە. دۆخیك كە»جەنگی هەمووە دژ بەهەموو» دەبێتە فشارو رێخۆشكەرێك كە خەڵكی بەویستی خۆیان لەپەیمانێكدا دەنگ بدەن بە فەرمانڕەوایەك لەو قەیران و گرفتە رزگاریان بكات. دیارە هۆبز ئەمەی گیراوەتەو بۆ سروشتی مرۆڤ كەبریتیە لەترس و یاسای سروشتی كە»لەپێناو مانەوەدا» هەمیشە وادەكات مرۆڤ ئیختیاری سیستمێكی حوكم بكات كەمانەوە ژیان و بژێویی مسۆگەربكات.
دیكتاتۆری دیكتاتۆرەكان
دیكتاتۆر هەر تاقە كەسێك نییە كە لە لوتكەی دەسەڵات و زەبری هێزدایە، بەڵكو ئەو هێزە دووڕوو و فاشیستە كە پاڵپشت و پشتیوانی رەهایەتی دیكتاتۆر دەكات بەستایشكردن و لە هەڵنانی تاكڕەوەیی كەسێتی فەرمانڕەوایەكدا بەرجەستەدەبێ. دیمەنی فاشیەت و دەسەڵاتپەرستی و كەلتووری سەردانەواندن و پێداهەڵدان بە بەژن و باڵای دیكتاتۆریەت دا، رەنگدانەوە و دەرخەری ئەو دیوە ستەمكارەی ناخی مرۆڤەكان و جەماوەرە بۆ كەسێكی خاوەن دەسەڵات.
ئێمەی كورد هەمیشە شایەتحاڵی راستییەك بووین كە كەسێتی «سەدام حسێن» هیچ ناوازەیی و ڕیزپەڕی پێوەدیار نییە ئەگەر بەدەر لەكەلتوورو سایكۆلۆجیتەی جەماوەری گەلانی ئیراق سەیری بكەین. بەپێچەوانەوە میژووی ئیراق بەڵگەی دەیەها فەرمانڕەوات پێدەدەن كە سەدام یەكێكە لەو زنجیرە مێژووییە و بەشێكی دانەبڕاوە لەو دیكتاتۆریەتەی كە لەناخ و نەست و ئەندێشەی جەماوەردایە. بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە، باشترین بەڵگە گەڕانەوەیە بۆ گرتە ڤیدیۆیەكانی سەدام كە ئێستە لەسەر یوتوب هەن، چۆن ئەم «مرۆڤە» دەگاتە ئاستی تاكڕەویی و بەپشتیوانی جەماوەرێ كە تێكەڵەیەك لە ترس و خۆشەویستی لەپاڵ كەلتووری سەردانەواندن و دەستەمۆبوون.
چەوسانەوەی مەزهەبی و نەژادی
چونكی بەدرێژایی مێژوو لە ئێراقدا كۆمەڵێ نەژاد، نەتەوە و ئایین و ئایینزا خراونەتە پەڕاوێزەوە، گرێیەكی دەروونی و هەستێكی پڕتۆڵە و خۆبەكەمزانینیش هاوشانە بەرامبەر بەچییەتی دامەزراوەی دەوڵەت و پێكهاتەی حكومەت. بۆیە ئەم چەوسانەوە درێژخایەنە كە لەرەتكردنەوەی پێكهاتەكان دا وەك سروشت و بەشێكی گرنگ لە»كۆیادوەری»یان دا باعیسی راستەوخۆی سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتە لەنێو خودی ئەو پێكهاتانەدا كە ژێردەستە و فەرامۆشكراو بوون. هەمیشە ئەو كەمینە و نەژادانە ئاوسن بەتوندوتیژی جا خێزانی یا رەگەزی یا زەبروزەنگی سیمبولی. ئەگەر سەیری گوتاری توندی مەزهەبی بكەین لە ئێراقی ئێستادا كە چەندە بەزبرو توندە لەڕەتكردنەوەی یەكتردایە، ناتوانین نكوڵی لەو راستیەش بكەین كەدەوڵەتی ئێستای ئێراق لەكەمەری بەغداوە تا باشوور خۆی لە ئامادەكاری دروستكردنی دەوڵەتێكی ئایدۆلۆجی دایە. ئایدۆلۆجیای «چەوسانەوەی هەمیشەیی» و «مەغدوریەتی مێژوویی» كە هەماهەنگە لەگەڵ هێزو توانای مەزهەبی شیعەدا كە ئیتر شتێك نییە نكوڵی لێبكرێ.
بۆیە ئامادەكاری و پتەوكردنی بنەماكانی ئەو دەوڵەتە هێشتا لەسەر بنەمای یەكتر قبوڵكرن و لێبوردەیی نییە. چونكی وەك وتمان مێژوویەك لەتۆڵەكردنەوەو پەراوێزخستنی یەكتری، كە بۆتە نەریتێكی سیاسی هەیە. ئیدی مەزهەبی شیعەو بەتایبەت لایەنە توندڕەوەكانیان بەهەستكردن بەو «بێبەشییە مێژوویە» لەخەمی قەرەبووكردنەوەیەكی بێ سنووردان هەمیشە پاوانكردنی دەسەڵات لەو سۆنگەوە بەڕەوا دەبینن. ئیدی وەك چۆن ئایدۆلۆجیای دەوڵەت لەسەر بنەمای مەزهەبی شیعەدەبێ، بنەمای رەتكردنەوە و لێدانی مەزهەب و ئیتنیكەكانی تریش هەر لەوێوە دەستپێدەكات.
* مامۆستای فەلسەفەی سیاسی و كۆمەڵایەتی-زانكۆی سەڵاحەدین-هەولێر
