بەشێوەیەکی گشتی سەرکەوتنی ستراتیژی بەڕێوەبردنی توانای مرۆیی پێنج پێداویستی گرنگ دەخوازێت کەئەوانیش هەریەک لەلایەنی (گونجان و فراوانیی و چڕکردنەوە و هەمەڕەنگی و چۆنایەتی)ن کەهەریەک لەم دیوانە تەواوکەری یەکدین و پێکەوە بەشێوەیەکی هارمۆنیی کاردەکەن. ئەگەرچی تیشک خستنەسەر هەرکام لەم لایەنانە قسەی زۆر دەخوازێ، بەڵام دەکرێ لێرەدا تەنیا ئاماژە بە مەبەستگەرایی هەرکام لەو تێڕمانە بکەین، واتە مەبەست لێیان گونجانی ستراتیژەکەیە لەگەڵ سترۆکتۆری کۆمەڵایەتی و توانای ئابووری و پلەبەندیی پێداویستییەکانی حکوومەت. مەبەست لە فراوانیش، گشتگیریی ستراتیژکەیە لەسەرئاستی دیمۆگرافی و سەرجەم شارو ناوچە جیاجیاکان، نەک بایەخدان بە ناوچەیەک و فەرامۆشکردنی ناوجەیەکی دی. چڕکردنەوەش بەمانای چڕکردنەوەی ستراتیژەکە دێ بۆ پاراستنی لە بەلاڕێداچوون و پەرتەوازەبوون لەنێو کایەی جۆراوجۆرداو وننەکردنی ئەو پلەبەندییەی کە لەستراتیژەکەدا دیاریکراوە. مەبەست لەهەمەڕەنگیی، ئەو کایانەیە کە لە ستراتیژەکەدا جێگەی بایەخن، واتە کایە جۆربەجۆرەکانی توانای مرۆیی، گرنگتر لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین کە ستراتیژی سەرکەوتوو بۆ بەڕێوەبردنی توانای مرۆیی هەرگیز هیچ بوارێک فەرامۆش ناکات، ئەوەی هەیە پلەبەندیی بوارەکانە بەپێی پێداویستیی قۆناغەکە و تایبەتمەندیی کۆمەڵگاکە، دەنا سەرجەم بوارەکانی توانای مرۆیی جێگەی بایەخی ئەو ستراتیژەن. دواجاریش سەبارەت بە چۆنایەتی لەم ستراتیژەدا، بایەخدانێکی تایبەتە بە جۆری ئەو توانا نەواز و دەگمەنانەی کە لەهەموو کۆمەڵگایەکا و لەهەموو سەردەمێکدا بوونیان هەیە و دەرنەکەوتنیان تەنیا وابەستەی کەنارگیریی یاخود ناکارایی حکومەتە لە دۆزینەوەی ئەو توانایانەدا.
دەبێ ئەوەشمان لەیاد نەچێ کە هەر ستراتیژێکی لەم جۆرە ئەگەرچی بۆخۆی دەبێتە هێڵی گشتیی و نەخشەڕێگای حکومەت، بەڵام هاوکات بۆخۆیشی مەحکوومە بەوەی بەردەوام لەژێر دیراسەو پەرەپێداندابێ تا نەبێتە مۆدێلێکی نەفەس کورت یان بەسەرچوو، بۆنموونە ناکرێ پلانی پێنج ساڵەی حکومەت لەبواری گەشەپێدانی توانای مرۆیی هەر بوارێکدا، لەگەڵ پلانی پێنج ساڵەی پێش خۆیدا جیاوازیی ڕیشەیی و جەوهەریان نەبێ، چونکە دۆخێکی لەم شێوەیە، پێمان دەڵێ کە پلانی حکومەت لەو پێنج ساڵەدا لەوە لاوازتربووە بتوانێ بچووکترین وزە بخاتە بەر توانای مرۆیی کۆمەڵگەکەی و گەشەی پێبدات.
لێرەوە لەبایەخی هەڵسەنگاندنی ئاستی گەشەی توانای مرۆیی دەگەین بۆ ڕێنوێنیکردنی حکومەت لە خوێندنەوەی پێداویستییە سەرەکییەکانی، لەڕاستیدا یەکێک لەکێشە سەرەکییەکانی دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێم نەبوون یان لاوازیی سیستمی (فیدباک)ە کە لەمیانەیەوە هەموو خاڵەکانی هێزو لاوازیی پرۆژەکانی خۆی دیاریدەکات، بەتایبەت لەبواری توانای مرۆییدا کە مەبەستی ئەم نووسینەیە. بەبێ ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیەش بەشێوەیەکی زانستی، مەسەلەی سەرکەوتن لە دانانی پلانی ئاییندەییدا، مەسەلەی مەحاڵێکی گەورەیە.
دواجار سەبارەت بەم لایەنە گرنگترین خاڵ، بێلایەنیی توێژینەوەو هەر ڕاپرسییەکە کە بۆ هەڵسانگاندنی ستراتیژی حکومەت و بەردەستخستنی داتای ڕاست ئەنجامدەدرێن، هاوکات کردنە دەرەوەی هەر ڕەهەندو کایەیەکە لە ستراتیژی حکومەتدا بۆ پەرەپێدانی توانای مرۆیی کە خزمەت بە ستراتیژەکەی ناکات، ئیدی ڕەهەندی سیاسی یان کەلتووریی یاخود ئایینی و فەرهەنگی بێت یان هەر ڕەهەندو کایەیەکی دی.
تا ئێستا ئەوەی قسەمان لەسەرکردووە کایەی توانای مرۆییە لە نێو دامودەزگا فەرمییەکانی حکومەتدا. بەڵام داخۆ ستراتیژی حکومەت لە پەرەپێدانی توانای مرۆیی کۆمەڵگاکەیدا تەنیا پەیوەستە بە دامودەزگا فەرمیەکانی و فەرمانبەرانی خۆیەوەو بەس؟ بێگومان نەخێر، لەهەر کۆمەڵگایەکدا بەتایبەت لەکۆمەڵگا پێشکەوتووەکاندا، بەرفراوانترین کایە، کایەی کەرتی تایبەتە و بەبەراورد لەگەڵ کایەی حکومیدا، ئەوەی دووەمیان بەتەواوی لە پەراوێزدایە، بەڵام ئەوەی کە بەردەوام هەستی پێدەکرێ و دەبینرێ، ڕەنگ و دەنگ و ڕوخساری حکومەتە لە ئاڕاستەکردن و بەڕێوەبردنی کەرتی تایبەتدا بەخۆی و توانا مرۆییەکەیەوە، ڕەنگە لای زۆربەی خەڵکی لەمەڕ خۆمان شتێکی زۆر سەیربێ گەر بڵێین، لە وڵاتێکی وەکو (هۆڵاند)دا، لە بواری تەندروستیدا، بە سەرجەم نەخۆشخانەو دامەزراوەکانی توێژینەوە و دامەزراوە تەندروستییەکاندا، ژمارەی فەرمانبەران (مووچەخۆران)ی حکومی لەم وەزارەتەدا تەنیا (هەشت) کەسە و وەزیری تەندروستی و ئەو ئەنجوومەنەی لێدەرچێ کە سیاسەتی خزمەتگوزاریی تەندروستیی ئەو وڵاتە بەڕێوە دەبەن، سەرجەم ئەو لەشکرە زۆرەی پزیشک و کارمەندانی تەندروستی و ئیداری و خزمەتگوزاری و...هتد سەر بەکەرتی تایبەتن. بەڵام لەم وڵاتەداو لەبواری تەندروستیدا، ئەوەی پیادە دەکرێت ئەو سیاسەت و پلانەیە کە وەزارەتی ناوبراو دایڕشتووەو پەرلەمان ڕەزامەدندی لەسەرداوە. هاوکات ئەوە حکومەتە کە پلانی ستراتیژی بەردەوام پیادەدەکات بۆ گەشەپێدان بە توانا مرۆییەکان لەم کەرتە خزمەتگوزارییەدا.
ڕاستە بۆ واقیعی سیاسی و ئیداری و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگایەکی لەمەڕ خۆمان ئەو نموونەیە هەرگیز ناچێتە خانەی بەراوردکارییەکی لۆژیکییەوە، بەڵام ئەوەی کە دەبێ بەهەند وەربگیرێ پرەنسیپی فیکرەی ئەم بابەتەیە کە ئەویش ئامادەبوونی پلانی ستراتیژیی حکومەتە لە بەڕێوەبردن و ئاڕاستەکردن و گەشەپێکردنی توانای مرۆییدا لەکەرتی تایبەتدا.
بەبڕوای من سەرەکیترین کێشەی تایبەت بە کۆمەڵگای ئێمە لەبەردەم حکومەتدا مەسەلەی سروشتی بەکاربەرییانەی کۆمەڵگاکەمانە بەشێوەیەکی گشتی، ڕەنگە خەمەکەمان زیاتر بێت ئەگەر ئەوە بزانین لەپاش ڕووخانی ڕژێمی سەدامەوەو لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ تا ئێستا نزیکەی هەشتا ملیار دۆلار هاتووە بۆ بودجەی حکومەتی هەرێم، هێشتا ڕاددەی بەکاربەریی ئێمە چەند قاتی بەرهەمهێنمانە. ئەمە لەکاتێکدا ئەو بوارەی لەم هەرێمەدا بۆ وەبەرهێنان ئاوەڵاکراوە لەکەم وڵاتانی ناوچەکەو دنیادا دەستەبەربووبێ. لێرەوە گەر بگەڕێینەوە سەر کەرتی تایبەت و بەستنەوەی ئەم کەرتە بە بواری توانای مرۆییەوە، قەیرانێک کە لەئارادابێت بەبڕوای من ئەوەیە کە کەرتی تایبەت لەنێو ستراتیژێکی دیاریکراوی حکومەتدا نییە لەبواری توانای مرۆییدا، بگرە هەستیش ناکرێ حکومەت ستراتیژێکی دیاریکراوی لەبواری بەڕێوەبردنی توانای مرۆییدا هەبێت تا کەرتی تایبەت لەنێویا شوێنێکی هەبێت.
داخۆ ئەمە ئاماژەیەکی خەتەرناک نییە بۆ ناکارایی حکومەت لە ئاڕاستەکردنی کەرتی تایبەتدا، ئەگەر تەنها بواری پیشەسازی وەربگرین، بزانین ئێستا لەم هەرێمەدا (٤٠٧٠) کارگەی سەربە کەرتی تایبەت هەیە کە ژمارەی کرێکارەکانیان (٤٥١٦٧) کەسەو ڕێژەی لەسەدا چلی ئەو کارگانە ناچالاکن، واتە لەو ژمارەیە تەنها ٢٥٠٠ کارگەیان چالاکن، بەم پێیە لەو ژمارەیەی سەرەوەی کرێکارەکان، زیاد لە (١٨٠٠٠)یان لەبەردەم مەترسیی بێکاریدان.
هەموو ئەو کێشانەش لەلایەک و نەبوونی بازاڕێکی شیاو بۆ کاڵا خۆماڵییەکان لەلایەکیتر، کە فاکتەی سەرەکی بۆ کوالێتیی بەرهەمە خۆماڵییەکان ئەگەڕێتەوە لەکاتێکدا لەزۆر باردا کەرەستە خامەکانیان لەدەرەوە هاوردە دەکرێن. لێرەوە دەکرێ لەوە تێبگەین کە ئاستی توانای مرۆیی (بەشێوەیەکی گشتی) لە کەرتی تایبەتیشدا هیچی وای لەوەی حکومەت باشتر نییە. بۆیە مەسەلەی کردنەوەی خولی فێربوون و مەشقپێکردن و بایەخدان بە گەشەپێدانی توانای مرۆیی لە کەرتی تایبەتدا لە پێداویستییە زۆر سەرەکییەکانە لە کاری حکومەتدا. وێڕای پیادەکردنی میکانیزمێکی کاریگەر بۆ پۆڵێنکردنی ئاستی توانای کارگە جۆربەجۆرەکانی کەرتی تایبەت لە میانەی چاودێریکردن و پشکنینی ورد بۆ ئەو کارگانە وەک لەپرۆژەی (یۆنیدۆ)ی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هەیە بۆ گەشەپێدانی پیشەسازی.
لەڕاستیدا بۆ سەرجەم سەردەمە جیاجیاکانی مێژووی مرۆیی، هیچ تەکنۆلۆژیایەکی سەردەمێک نەبووە بتوانێ جێگا بە توانای مرۆیی لێژبکاو بیخاتە پەراوێزەوە، چجای بۆ کۆمەڵگەیەکی لەمەڕ خۆمان کە هێشتا گەیشتنمان بە تەکنۆلۆژیا تازەکانی ئەم سەردەمەو ئاڕاستەکردنیان لەنێو پرۆسەی گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتیماندا، مەسەلەیەکی ئاییندەییە. هەربۆیە بەر لەهەر کایەیەک، کایەی توانای مرۆیی، بۆ ئێمە و بۆ ئێستامان، لەو لایەنە زۆر ستراتیژانەیە کە دەبێ حکومەت بەرنامەی نزیک و درێژخایەنی خۆی هەبێت بۆی چ لە ئاستی دامودەزگا حکومی و فەرمییەکانداو چ لە ئاستی کەرتی تایبەتدا. دەنا کێشەکە هەر بەوەوە ناوەستێ کە توانای گواستنەوەمان لە کۆمەڵگایەکی بەکاربەرەوە بۆ کۆمەڵگایەکی وەبەرهێن دەکاتە خەونێکی دوور و بەس، بەڵکو کێشەی سەرەکی کەڵەکەبوونی یەک لەدوا یەکی لەشکری بێکارانی نوستووە کە ساڵ بەساڵ لە میانەی دامەزراندنیانەوە بەبێ پلانێکی ستراتیژی پەیوەست بە پەرەپێدانی توانا مرۆییەکان، کە دواجار وێڕای ئەو بارگرانییە زۆرەی دەکەوێتە سەرشانی حکوومەت، پاشکەوتنێک لەبواری توانای مرۆییدا دێتە گۆڕێ کە ئەودەمە مەسەلەی ئامادەکردنی پلانی داڕشتنی ستراتیژێکی نیشتیمانی بۆ بەڕێوەبردن وئاڕاستەکردنی توانای مرۆیی لەم هەرێمەدا، دەبێتە مەسەلەی مەحاڵێکی گەورە، هیچ نەبێ تا ئاییندەیەکی نزیکیش، کە بۆ ئێمەو بۆ ئەم قۆناغە هەستیارە، هەموو ساتێک لەو ئاییندە نزیکە، نرخی ساڵێک و بگرە دەیان ساڵیشە بۆ هەر ئاییندەیەکی دوور کە بە دڵنیاییەوە هەردەبێ لەسەر زەمینەی ئەو واقیعە هەڵکشابێت کە ئاییندە نزیکەکە بۆی داڕشتووە و ئەو ئاییندە نزیکەش وابەستەی ئێستایە کە دەکرێ و نەک هەر مەحاڵ نییە، بەڵکو زۆر زەحمەتیش نییە ستراتیژێکی ئەوتۆ بۆ پەرەپێدانی توانای مرۆیی تیایدا دابڕێژرێت کە بە ڕاستی لەو ئاستەدابێت بکرێ حکومەت ئیدارەو ئاڕاستەی ئەو توانا مرۆییانەمان بکات و گەشەی پێبدات.