سوریا: گۆڕەپانی شەڕی شیعەو سوننە
لە وتارێكی ئەم دواییەمدا لە ساڵی 2011، ئەوەم خستەڕوو كە ڕاپەڕینەكەی سوریا، توركیا و ئێران دەخاتەسەر هێڵی پێكدادان، لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی جیۆستراتیجی دژبەیەكیان هەیە لەو دەرئەنجامەی لە دۆخی ئەو وڵاتە دەكەوێتەوە، كە هیچ لایەكیان ناتوانن فەرامۆشی بكەن. چوار مانگ دواتر، ئەوە بە ڕوونی دەركەوتووە كە ڕاپەڕینەكەی سوریا مەسەلەی بەرژەوەندییە ستراتیجیەكانی توركیا و ئێرانی تێپەڕاندووەو بۆتە-سوریا- گۆڕەپانی شەڕی نێوان شیعەو سوننەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ڕاپەرینەكەی سوریا هێڵێكی تائیفی ڕوونی كێشاوە: میحوەری سوننە بە سەركردایەتی توركیاو سعودیەو میحوەری شیعە بە سەرۆكایەتی ئێران. ئەو سیستمە سیاسیەی لە دوای كۆتایی هاتنی بارودۆخەكەی سوریا دروست دەبێت نەك هەر تەنیا شكست یان سەركەوتنی خەونەكانی ئێران بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەكەدا یەكلادەكاتەوە، بەڵكو لە هەمان كاتدا ئەوەش یەكلادەكاتەوە ئایا سوننەكان هەژموونی خۆیان دەپارێزن یان نا. لێرەوە، ئەتوانین بڵێین ناكۆكیەكە درێژخایەن، گرفت ئامێزو خوێناوی دەبێت، كە ڕەنگدانەوەی مێژوویی پڕ گرفتی هەردوولایە كە بۆ ماوەی پتر لە هەزارەیەكە درێژەی هەیە.
ڕەنگە مێژوو خۆی دووبارە بكاتەوە، بەڵام ئەتوانین پەندی لێوەربگرین. ئەو درزو كەلێنەی لە نێوان شیعەو سوننەكاندا هەیە ڕیشەی بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ دڕێژ دەبێتەوە، كە بە ناكۆكی لەسەر دانانی خەلیفەی موسڵمانان لە دوای مردنی پێغەمبەرەوە ( د.خ) لە 623 دەستی پێكردو ئەم ناكۆكیەش درێژبۆوە لە نێوان سولالەی سەفەویەكان لە وڵاتی فارس و سولالەی عوسمانیەكان لە توركیا لە سەدەكانی 16 و 17ەدا. لە ڕاستیدا، ئەم ناكۆكییە جوگرافیەی ئیسلامی شیعەی تا ئەم ڕۆژگارەش نەخشاندووە: وڵاتی فارس و دەوروبەرەكەی شیعەن و سوننەكانیش كەوتونەتە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواییەوە. سەردەمانێك ناكۆكی هەبووەو سەردەمانێكیش ئاشتی، وەك ئەو سەردەمەی لە دوای هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و هەڵكشانی سولالەی پەهلەویەكانەوە لە ئێراندا هاتە ئاراوە لە بیستەكانی سەدەی ڕابردوودا. ئەو سەردەمەش بە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئیسلامی لە ساڵی 1979 لە ئێران كۆتایی هات، كە هەوڵی بە پەرۆشیان بۆ ناردنە دەرەوەی شۆڕش بۆ وڵاتە عەرەبیە سوننەكان و بەرهەڵستی سەرسەختی ئەم وڵاتانە خۆی لە جەنگی هەشت ساڵەی عێراق ــ ئێرانی ساڵانی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا بینیەوە. بەلەبەرچاوگرتنی ئەم ڕكابەریە درێژخایەنە، كۆششە سیاسیە ڕووكەشیەكانی توركیا و سعودیە بۆ شاردنەوەی ناكۆكی نێوان شیعەو سوننە لە ئێستادا بۆ هەموو كەس ئاشكرابووە.
ڕوودانی پێكدادانی توندوتیژ لە بەحرەین كە سعودیە دەستێوەردانی سەربازی ڕاستەوخۆی تێدا كرد بۆ سەركوتكردنی ڕاپەڕینی شیعە لە پێناو بەردەوامبوونی باڵادەستی سوننەكانە لە هەموو بەڵگەیەكی دیكە گەورەترە لە سەر ناكۆكی توندی نێوان شیعەو سوننەكان. هەرچەندە قەوارەی بەحرەین بچوك بێت، ئەوا بەرجەستەكردنی وێنەیەكی بچوكی ناكۆكی شیعەو سونەیە كە ناوچەكەی گرتۆتەوە. یاخیبوونی سوننەكان لە عێراق بەردەوام ترس و تۆقاندنی بۆ زۆرینەی شیعە دروستكردووە، كە هەفتانە دەیان كەسی مەدەنی بێتاوان لە هەردوولا دەبنە قوربانی، گرووپی حزبوڵای شیعە لە لوبنان بەردەوامە لە پشتیوانیكردنی سەركوتكردنی توندوتیژی هاووڵاتیان لە لایەن حكومەتی سوریاوە، كە بە پێی زۆرینەی خەمڵاندنەكان كوژراوەكان زیاترن لە 10،000 كەس. بزوتنەوەی حەمماس كە سوننەیە، كە پشتیوانی دارایی و سەربازی دەكرا لەلایەن ئێرانەوە، لە هەمان كاتدا پشتگیری سیاسی و لۆجیستی لە ڕژێمی شیعەی عەلەوییەوە(كە لقێكی ئیسلامی شیعەیە) لێدەكرا، بارەگای سەرەكی خۆی لە دیمەشق چۆڵكردووە لە ئێستادا و بە ئاشكرا ئیدانەی خوێنڕێژی دانیشتوانی سوننە دەكات لەلایەن دەسەڵاتی سوریاوە.
گرژی دیبلۆماسی لە نێوان ئەنقەرە و تەهراندا سەریهەڵدا لەبارەی ئەو لێدوانەی بەرپرسەكانی ئێرانەوە بۆ گواستنەوەی شوێنی گفتوگۆكان بۆ» خاكێكی بێلایەن»، وەك سوریا، عێراق یان چین، بووە هۆی توڕەكردنی سەرۆك وەزیرانی توركیا ڕەجەب تەییب ئەردۆغان كە زۆر ڕاشكاوانە ڕەخنەی لە « نەبوونی ڕاستگۆیی» ئێرانیەكان گرت. دو بۆچونی جیاواز هەیە لە بارەی سوریاوە لە لایەن ئێران و توركیاوە: لە كاتێكدا ئێران پشتیوانی ڕژێمی سوریا دەكات بە دابینكردنی هەر شتێك كە پێویست بكات، توركیا موعارەزەی سەرەكی -سوریای- لە خۆگرتووە، كە بریتیە لە ئەنجومەنی نیشتیمانی سوریا. ئەمە ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانیانەوە كە بریتیە لە هەوڵی باڵادەستبوون بەسەر وڵاتێكدا كە هەم بواری ئەوەیان بۆ دەڕەخسێنێت كە هەژمونی خۆیان لە ناوچەكەدا بچەسپێنن و هەم دەرفەتیان پێدەدات مۆدێلێك پێشكەش بەو ڕژێمە عەرەبیە نوێیە بكەن كە دێتەئاراوە. سەرەڕای هەمو شتێك، بزووتنەوەی ئیسلامی سوننی، بە چەشنی حزبی دادو گەشەپێدانی حكومڕان، سەرسەختانە بەرهەڵستی باڵادەستی شیعە دەكات بەسەر دراوسێكانیەوە.
مەسەلەی گەورەتر لە پێوەندیدا بە سوریاوە، بریتیە لە بەرژەوەندیی نەتەوەیی سعودیە وەك سەركردەی موحافیزكاری جیهانی عەرەبی سوننە. قایمكردنی دەسەڵاتی ئێران بەسەر سوریاوە دەبێتەهۆی درێژكردنەوەی نفووزی شیعە بۆ تەواوی ئەو خاكەی كەوتۆتە نێوان وڵاتی فارس و ناوچەی دەریای سپی ناوەڕاستەوە. هەرچەندە سعودیە بایەخێكی زۆری بە چارەنووسی سەددام نەدا (كە جارێكیان هەڕەشەی داگیركردنی سعودیەی كرد) بەڵام پێشكەشكردنی عێراق لەسەر سینیەكی زێر بە شیعەكان لە سەروبەندی شەڕی 2003ی عێراقەوە تاوەكو ئێستا، مایەی گرفتێكی قووڵە بۆ ریاز. ئەو ڕاستیەی كە عێراق لەلایەن ڕژێمێكی شیعەوە حكومڕانی دەكرێت و هاوپەیمانێتیەكی نزیكی لەگەڵ ئێراندا هەیە هۆكاری ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە بۆچی سعودیە بۆتە پەنایەك بۆ كەسایەتیە سیاسیە سوننە دیارەكانی عێراقی، لە نێویاندا جێگری سەرۆك كۆمای عێراق، تاریق ئەل هاشمی، كە ناكۆكیە سیاسیەكەی لەگەڵ سەرۆك وەزیران نوری ئەل مالیكیدا سەریكێشا بۆ ئەوەی لەلایەن دەسەڵاتەكانی عێراقەوە بە تۆمەتی تیرۆر داوا بكرێت. گرنگە سعودیە سوریا لە چەنگی ئێران دەربهێنێت، ئەمەش هۆكاری ئەوەمان پێدەڵێت كە بۆچی سعودیە پشتیوانی چەكداركردنی یاخیبووانی سوریا دەكات بە ئامانجی ڕوخاندنی ڕژێمەكەی ئەسەد.
لەوەش زیاتر، نێوانی ئێران و ئیخوان موسلمین باش نییە، كە بزوتنەوەیەكی ئیسلامی سوننەی ناوچەییەو كە بەدڵنیاییەوە ئەو پارتانەی سەر بەو بزووتنەوەیەن لە میسرو لیبیا و تونس ڕژێمی نوێ پێكدەهێنن. ئەگەرچی ئەم سێ وڵاتە بە پرۆسەیەكی ڕاگوزەری قورسدا دەڕۆن، ئەوا پێشوازی لە ڕوخانی ڕژێمەكەی ئەسەد دەكەن و هەر كارێك كە لە دەستیان بێت دەیكەن بۆ پشتیوانیكردن لە دروستبوونی حكومەتێكی سوننە لە سوریا. حكومەتە ڕاگوزارییەكان لە لیبیا، هەروەها تونس وەك دەسەڵاتێكی شەرعی ئیعتیراف بە ئەنجومەنی نیشتمانی سوریا دەكەن. بە هەمان شێوە، پشێویەكانی میسر ڕێگەی لە ئیخوان موسلمین نەگرت كە ناكۆكبوونی خۆیان لەگەڵ ئێراندا ڕابگەیەنن. لە ڕاستیدا، سەرۆكی لیژنەی كاروبارەكانی دەرەوە لە پەرلەمانی میسر، كە ئەندامی حزبی ئازادی و دادی ئیخوانیە، د.عیسام ئەل عریان، ڕایگەیاند بەهاری عەرەب دەگاتە ئێرانیش.
هەر كە سزا نێودەوڵەتیەكان كاری خۆیان كردو سەركردایەتی ئێران هەستی بە كاریگەریەكەی كرد، ئەوا دووبارە ڕازی بوون بە دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان لەگەڵ گروپی 5+1 لەبارەی بەرنامە ئەتۆمیەكەیەوە. هەروەها دۆخی سوریاش بە هەمان شێوە بۆتە پاڵنەرێك بۆ ئێران. خراپ بوونی دۆخی سوریا و كێشەی بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران پێكەوەگرێدراون چونكە هەوڵی ئێران بۆ بەدەستهێنانی چەكی ناووكی تەنیا لەبەر ئیعتیباراتی ئاسایشی نەتەوەیی نییە، بەڵكو لە بنەڕەتدا بۆ ئەو خواستەی ئێران دەگەڕێتەوە كە پاڵپشت بە بەدەستهێنانی چەكی ناووكیەوە هەژموونی ئیقلیمی خۆی بچەسپێنێت. مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا گرنگە بۆ ئەم ستراتیجیەتە، كەوتنی ئەسەد دەبێتەهۆی پتر گۆشەگیركردنی ئێران لە نێو دراوسێگەلێكدا كە زۆربەیان سوننەن و دەبێتە هۆی بڕینی ڕایەڵی ڕاستەوخۆی نێوان تەهران و حزبوڵای هاوپەیمانی لە لوبنان. هەروەها، لەگەڵ ڕوخانی دەسەڵاتی ئەسەددا، ئەو نفووزە بەرچاوەی حاڵی حازر ئێران هەیەتی لە عێراقدا بە ڕەوتێكی خێراتر لاواز دەبێت. لە ڕاستیدا زاڵبوونی ناسیونالیزمی عێراقی بەسەر دابەشبوونی ناوخۆیی نێوان شیعە و سوننەدا، زیاترە لە ئەگەرێك، لەبەر ئەوەی عێراق لە ڕووی مێژوییەوە شانازی بە پێگەی تایبەتی خۆی دەكات لە كەلتووری عەرەبیدا و پێگەی خۆی وەك لانكەی شارستانیەتی عەرەب.
ڕەنگە ئەوە وا لە ئێران بكات ئامادەبێت بۆ پیشاندانی مرونەت لە گفتوگۆكانی ئەستەنبولدا لە بارەی كێشەی بەرنامە ئەتۆمیەكەیەوە لە ڕێی بەكارهێنانی ڕوسیاوە بۆ قەناعەتپێهێنانی ڕۆژئاوا تاوەكو فشارەكانی سەر سوریا كەم بكەنەوە بۆ ڕزگاركردنی ڕژێمەكەی ئەسەد، هەروەها بۆ ئەوەی كاتی زیاتر بەدەست بهێنن بۆ ڕێگرتن لە هێڕشكردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمیەكانی لەلایەن ئیسرائیل و/یان ئەمەریكاوە. ئێرانیەكان پێیان وایە ئەوان هەمیشە ئەتوانن دواتر دەست بە بەرنامە ئەتۆمیەكە بكەنەوە هەر كاتێك ڕژێمەكەی ئەسەد دووبارە سەقامگیر بۆوە، بەم كارەشیان ئەتوانن پارێزگاری لە هیلالی شیعە بكەن. ئومێدەكە ئەوەیە ڕۆژئاوا نەكەوێتە داوی ئەم تەڵەیەی ئێرانەوە. سەرنج بدەن كە قوربانیدانی ئێران بە وەستاندنێكی كاتی بەرنامە ئەتۆمیەكەی لەبەرامبەر ئامانجی سیاسی باڵاتردا هەوڵێكی دیكەی سەركەوتوو بوو لە لایەن تەهرانەوە لە ساڵی 2003دا.
لەسەروبەندی شكستی ئان و ساتی پلانەكەی كوفی ئانان بۆ كۆتایی هێنان بە ناكۆكیەكەی سوریا، وڵاتە سوننە سەرەكیەكان، توركیا و سعودیە، دەرفەت و ئەركی كۆتایی هێنان بە ڕژێمەكەی ئەسەد، كۆتایی هێنان بە كوشتارو ڕێگەخۆشكردن بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی سوننە لە دیمەشقدا بۆ هاتۆتەپێش. بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئامانجەش، هەردوو وڵاتەكەش (كە شەرعیەتی خۆیان لە جامیعەی عەرەبیەوە وەرگرتووە) دەبێت هاوكاری سەربازی یاخیبووەكان بكەن، توركیاش ناوچەیەكی گەورە لەسەر سنوور داببڕێت بە هاوكاری هاوپەیمانەكانی لە ناتۆداو ناوچەی دژەفڕین بسەپێنێت بۆ پارێزگاری كردن لە ئاوارەكانی سوریا و سوپای ئازادی سووری. لەوەش زیاتر، دەبێت هەردوو وڵات هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بدەن بۆ بەهێزكردنی شەرعیەتی ئەنجومەنی نیشتمانی سووری و دروستكردنی بناغەیەك بۆ حكومەتێكی ئینتیقالی. ئەم هەوڵە دەبێتەهۆی ڕزگاركردنی سوریاو هێنانەدی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانی وڵاتە سوننەكان لە ناوچەكەدا لە كاتێكدا ئەو خەونەش لە ئێران زەوت دەكات كە بە پاڵپشت بە چەكی ناووكی هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەكەدا بسەپێنێت.
هەر هەوڵێكی كەمتر لەوە بە مانای سەركەوتنی تەواوی ئێران و بەجێهیشتنی ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بۆ ناكۆكیەكی توندوتیژی حەتمی و بەربڵاو لە نێوان هەردو میحوەری شیعە و سوننەدا.