پێوەندی و بەرێككەوتنی ئەم دوو دەستەبژێرە لەنێو كایەی ڕۆشنبیریدا هەمیشە بابەتێك بووە بۆ قسەلەسەركردن و خوێندنەوەی جیاجیا، بابەتێك كە ئەگەر سەروەختێكیش جۆرێك لە بێدەنگبوون باڵی بەسەردا بكێشێت، ڕووداوێكی سیاسی بەس بووە بۆ ئەوەی سەرلەنوێ ئەم باسە بوروژێنرێتەوە و بەهەمان شێواز كاریگەریی خۆی لەسەر گوتار و جیهانبینیەكان جێبهێڵێت.
ئەگەرچی جەدەلی (مەعریفە و دەسەڵات) تا ڕادەیەكی زۆر بووەتە ئەو وێستگە هەمیشە ئامادەیەی كە جەدەلی ڕۆشنبیری و سیاسەت بەهەر ئاڕاستەیەكدا ببرێت، دەبێ بەو وێستگەیەدا تێبپەڕێت، بەڵام هەوڵ دەدەین نەكەوینە نێو بازنەی ئەو تێوری و دیدانەی بە ئەبستراكتیانە چەمكەكان ڕاڤە دەكەن و بە لەقاڵبدانیان لە فۆرمی دوالیزمی دابڕاو لەیەك قوفڵیان دەدەن، كەئەمە بۆخۆی یەكێكە لەكێشە سەرەكیەكانی خوێندنەوەی ئێمە لەسەر پێوەندیی ئەو دوو كایەیە لە فۆرمی دوالیزمیانەیدا و دواتر دێمە سەر ئەو باسە.
ئێمە بەر لەوەی قسەلەسەر ئەو دوو دەستەبژێرە بكەین وەك دوو نێوەندی كارا و ئاڕاستەكەر بۆ كایەكانی خۆیان، پێویستە ئاماژە بەوە بدەین كە داخۆ جوگرافیا و سنوورەكانی ئەم دوو كایەیە وەك دوو دیاردەی كۆمەڵایەتی لە كوێن و لەچیدا لێك دادەبڕێن و لەچیدا تێكەڵ بەیەكدی دەبن یان جۆرێك لە هارمۆنیی لە ئامادەبوون و ئاڕاستەكردنیاندا دەبێت. لێرەوە بەرلە قسەكردن لەسەر دەستەبژێرەكان، دەبێ خودی ئەو دوو كایەیە بەهەموو میراتییە كولتووری و مەعریفی و بەهەموو ئیشكالیەكانیانەوە لەنێو كۆمەڵگای ئێمەدا بێنینە بەرباس و لەوێوە و لەمیانەی بەریەككەوتنی ئەم دوو كایەیە و جێكەوتەكانیانەوە بچینە نێو خوێندنەوەی بەریەككەوتنی گوتار و جیهانبینیی دەستەبژێرەكانیانەوە. واتە بەر لەوەی لە شوناسی دەستەبژێرەكان وردببینەوە، دەبێ پرسیار ئاڕاستەی خودی كایەكانیان بكەین، بەم پێیەش بەر لەوەی بپرسین كێ و بۆچی سەر بە دەستەبژێری ڕۆشنبیری یاخود سیاسییە، دەبێ بپرسین لە دنیای بەرجەستەی كۆمەڵگەی ئێمەدا چی ڕۆشنبیرییەو چی سیاسەتە ؟ تا لەوێوە ئەو تێكەڵبوون یان بەریەككەوتنانە دیاریبكەین كە ئەم دوو دەستەبژێرەی كۆمەڵگەكەمان ئیشیان لەسەر كردووەو داخۆ ئیشكردنەكەیان دروستبووە یان نا.
لای من یەكێك لە كێشە زۆر گەورەكانمان لە خوێندنەوەماندا بۆ واقیعی پێوەندی یاخود بەریەككەوتنی نێوان ڕۆشنبیری و سیاسەت، میتۆدێك كراوەتە باو كە هەڵگری ئیشكالیەتێكی زۆرە، میتۆدێك كە (بە مەبەست بێت یان نا) هەمیشە لە فۆرمی دوالیزمێكی دژ بەیەكدا ئەم دوو كایەیە كۆدەكاتەوە. ئەم تێڕوانینە وێڕای ئەوەی بە ئەبستراكتكردنی هەركام لەو دوو كایەیە و دروستكردنی جۆرێك لە دابڕانی گشتگیرانەیە لەنێوانیاندا، هاوكات دابڕانیشیانە لەو فۆرمە كۆمەڵایەتییەیان كە هەیانەو سەیركردنیانە وەك دوو دیاردە لەدەرەوەی كۆمەڵگە، لەكاتێكدا ئەمان بۆخۆیان دوو دیاردەی كۆمەڵایەتین.
ئاشكرایە كە سیاسەت تایبەتە بە ڕێكخستن و بەڕێوەبردن و ئاڕاستەكردنی كاروبارە گشتی و تایبەتییە حەیاتییەكانی كۆمەڵگا و ڕاگرتنی هاوسەنگیی لە كایە كۆمەڵایەتییەكان و پێوەندیەكانی نێوانیاندا، سەبارەت بە ڕۆشنبیریش لەڕاستیدا ئەمیان جۆرێك لە تەمومژیی پێوەیە، ئەمیش لەوەوە كە داخۆ ئەم كایەیە بەرهەمی فیكری و زانستی و هونەری و بوارە تایبەتەكانی ترە بەخۆی، یان شتێكی پترە كە تایبەتە بە شێوازی بیركردنەوە و بەرهەمهێنانی فیكر و جیهانبینی بۆ ژیان؟ پرسیارگەلێكی زۆر كە دەمانبەنە بەردەم پرسی ئەوەی كە داخۆ چی شتێك ڕۆشنبیرییە.
خۆ سەبارەت بە دەستەبژێریش ئەوە لە سادەترین واتایدا، نزیكترین فۆرم لێیەوە ئەو بونیادەیە كە بە (كۆمەڵگای ستراتیژی) یان (كەمینەی ستراتیژی) ناسراوە، گرووپێك كە كاراترین كاریگەرییان لەسەر پێكهاتە و ئاڕاستەكردنی ئەو كایەیە هەیە كە ڕۆڵی تێدا دەگێڕن، ئەمەش بە پلەی یەكەم لەڕێگەی بەرهەمهێنانی جۆرێك لە جیهانبینیی تایبەت و دامەزراندنی گوتارێكی جیاوازەوە كە ئاماژە بۆ شوناسێكی تایبەتمەند بكات لەنێو شوناسە كۆمەڵایەتییە جیاوازەكاندا.
لێرەوە، ڕەنگە گونجاوترین پرسیار، ئەو پرسە بێت كە لەمەڕ دیاریكردنی جیهانبینی و بەرهەمهێنانی گوتاری تایبەت بە خۆیانەوە، ئاڕاستەی هەر یەك لە دەستەبژێری سیاسی و ڕۆشنبیریمانی بكەین. ڕەنگە بۆ دەستەبژێری سیاسیمان پێویستیمان بە زیرەكییەكی ئەوتۆ نەبێت تا لەوە تێبگەین كە جیهانبینیی ئەم دەستەبژێرە تا چ ئاستێك دەستكورت و هەژارە و گوتارەكەشی (ئەگەر لە قۆناغێكدا گوتارێكی تایبەت بەخۆی بەرهەمهێنابێ)، تا چ ئاستێك نەفەس كورت و تاك ڕەهەند بووە.
لە نێو كولتووری سیاسیی ئێمەدا، بە ئێستایشەوە، سیاسەتوان ئەو بنیادەمەیە كە بەیانیان لەماڵی حزبەوە دێتەدەر و ئێوارانیش لەهەمان ماڵدا ئاوا دەبێت، ئیدی لەدەرەوەی ئەم بونیادە تەواو سیاسییە، شوێنێك نابینین هەمان شەرعیەتی ئەمی هەبێت، دەڵێم هەمان شەرعیەت و ناڵێم هیچ شەرعیەتێكی نییە، نێوەندی سیاسیمان نێوەندێكی تەواو و لەسەداسەد حزبییە، هەربۆیە زۆرجار قسەكردن لەمەڕ جیاكردنەوەی حكومەت لە حزب، لای من قسەیەكی بێهوودەیە، چونكە لەپشت ئەم بارگاویكردنەی حكومەتەوە، خودی دنیای سیاسیمان تەواو بارگاوییە بە گوتار و جیهانبینی و دنیا تایبەتەكانی حزب.
واتە كێشەی سەرەكی ئەوەیە كە كاراكتەری سیاسی ئەكتیڤ و دیار هەمیشە پێویست بێت كاراكتەرێكی حزبی بێت، حزبیش لای ئێمە بەتایبەت لە یادەوەریی خۆیدا، دوانەی ئەو چەمكە سیحرییەیە كە پێی دەگوترێ (شۆڕش)، هەر لە خۆڕا نییە كە كولتووری سیاسیی ئێمە لەو ساتەوەختەوە دەستپێدەكات كە كولتووری شۆڕش هەناسەی تیا دەدات، واتە دەستپێكی سیاسەتكردنی ئێمە، لەبنەڕەتدا دەستپێكی شۆڕشكردن بووە، ڕوونتر بڵێین لای ئێمە سیاسەت لەبنەڕەتدا ڕێكخستن و بەڕێوەبردنی شۆڕشێك بووە، نەك ڕێكخستن و بەڕێوەبردنی كۆمەڵگایەك. ئاشكرایە كە شۆڕش لەگەڵ خۆیدا هەمیشە تەونێك لە پیرۆزی و پەنهانیی لەبڕیار و گوتار و ڕەفتارەكانی ئاڵاندووە. پێدزەكردنی بەشێك لەم پیرۆزییە بۆ نێو كولتووری سیاسیمان بەسە بۆ ئەوەی دنیای سیاسیمان بارگاوی بكات بە چەندین دروشم و بونیاد و فۆرمی تری پیرۆزتر لەخۆی.
لێرەوەیە كە كولتووری سیاسیمان بۆخۆی ئەگەرچی لەدەرەوەی كولتووری ئایینیش خۆی بیناكردبێت، بەڵام بەهەمان میكانیزمی ئایینی خۆی ئاڕاستەكردووە، بەجۆرێك كە پیرۆزییەكانی و حەڵاڵ و حەرامەكانی هیچی وایان لەوەی ئایین كەمتر نییە، هەرئەمەیشە وایكردووە ئەم كولتوورە سیاسیە هێندەی لە ژینگەیەكی فەندەمێنتاڵیدا توانای بەپێوە وەستان و گەشەی هەیە، نیو هێندە لە ژینگەی دیموكراسی و كراوەیی فرەكولتووردا توانای هەناسەدانی نییە.
هەر دەستەبژێرێك كە ڕۆڵی كاریگەر لە بەڕێوەبردن و ئاڕاستەكردنی ئەم كولتوورە سیاسیەدا ببینێ و دەستی لە بەرهەمهێنانی گوتارەكەیدا هەبێت، ئاشكرایە كە بەریەككەوتنی ئەم بە هەر دیوێكدا و لەگەڵ هەر بونیادێكی تردا، زیاتر بەریەككەوتنە بە مەبەستی لەخۆگرتن و لەنێوخۆدا تواندنەوە. بەمانایەكی تر بڵێین، بەو حوكمەی كایەی ئەم دەستەبژێرە كەم تا زۆر پێوەندیی بە سەرجەم كایە حەیاتیەكانی كۆمەڵگاوە هەیە، ئەوەی بەردەوم لە مەیل و هزری ئەم دەستەبژێرەدایە، نەهێشتنەوەی بۆشاییەكە كەجێ پێی ئەمی تیا نەبێتەوە. واتە نێوەندێك و بوارێكی كۆمەڵایەتی نەمێنێت كە لە نێویدا گوتاری ئەم شتێكی هەبێ بۆ گوتن و ئامادەبوونی ئەم مانایەك بدات بەوە بوارە و نائامادەبوونیشی لەمانا دایبتەكێنێت.
هەڵبەتە لێرەدا ئاگاداری ئەوەم كە قسەكردنم لەسەر دەستەبژێری سیاسی، قسەكردنە لەسەر هزری ئەم دەستەبژێرە و ئەوەی لە كۆنەستی دەستەجەمعیاندایە و خوێندنەوەی میتۆدی مامەڵەكردنیانە لەگەڵ كایە كۆمەڵایەتییە جیاجیاكاندا، نەوەك قسەكردن لەسەر چەند كەسایەتیەكی نێوەندی سیاسی و هیچیتر.
بەم پێیە شێوازی ئیشكردنی ئەم دەستەبژێرە تا ڕاددەیەكی زۆر كۆكردنەوە و جێكردنەوەی كایەكانی ترە لەنێو كایەی سیاسیدا و پێدانی ناو و مانا و تەفسیركردنیانە بە میتۆدێكی سیاسیانەی پەتی، ئەمەش دەشێ لەو سۆنگەیەوە بێت كە ڕەنكە ئەم میتۆدە مسۆگەرترین میكانیزم بێت بۆ ئامادەبوونی خودی دەستەبژێرەكە لە سەرجەم كۆی كۆمەڵگادا. دەڵێم خودی دەستەبژێرەكە و ناڵێم كایەی سیاسەت كە دەشێ بۆ ئەمەی دووەمیان كەمتر تووشی كێشە ببین. بۆیە لای من لە ڕاستیدا كێشەی سەرەكیی ئێمە (وەك هەندێك دەڵێن) لە بنەڕەتدا ئەوە نییە كە سیاسەت پەلی كوتابێتە نێو هەموو كایە حەیاتییەكانەوە، تەنانەت كێشەش لە ئامادەبوونی دەستەبژێری سیاسیدا نییە، بەڵكو كێشەی سەرەكی شێوازی ئەو ئامادەبوونەیانە كە بە چەپاندنی ئامادەبوونی دەستەبژێر و كاراكتەرە كۆمەڵایەتییەكانی تر دەستپێدەكات و بە سڕینەوە یان لەپەراوێزنانی شوناسەكانیشیان كۆتایی دێت.
سەبارەت بە دەستەبژێری ڕۆشنبیریشمان، ڕەنگە هیچ زیادەڕەوییەك نەبێت گەر بڵێم، ئەگەر دەستەبژێری سیاسیمان لە كولتوورێكی ناتەندروستی ئەوتۆوە هاتبێت كە میتۆدی كاركردن و ئامادەبوونی هیچی وای لە میتۆدی ئایینی- تەقلیدی جیاواز نەبێت، ئەوا دەستەبژێری ڕۆشنبیریشمان لەم لایەنەوە بستێك نەچووە بەولاترەوە.
تا ئێستاش ئامادەبوونی دەستەبژێر لە ڕۆشنبیریی ئێمەدا، حیكایەتی شەڕێكە لەسەر چوونەوە نێو ئەو ماڵەی كە دەركراوە لێی، ماڵێك كە كۆی جەستەی كۆمەڵگایە. خۆ ئەگەر لەبنەڕەتدا ئەم شەڕە لەسەر ئامادەبوونی ئەم ڕۆشنبیرە بێت لەنێو كایەی كۆمەڵایەتی و لەسەر تەوەرە حەیاتییەكانی كۆمەڵگای ئێمە و مەسەلەكانی پەیوەندی و گەشەی كۆمەڵایەتی و سیستمی مۆراڵی و ئازادییەكان و مافەكان و بەكورتێكەی شەڕێك بێت لەسەر دنیاكانی ئینسانی ئێمە و كۆمەڵگاكەمان، هیچ كێشەیەك لەگۆڕێدا نەدەبوو، نەك هەر ئەوەندەش، بەڵكو گەر ڕۆشنبیر ئەو شەڕە نەكات، چ مانایەك بۆ پرۆژەی ڕۆشنبیریی دەمێنێتەوە؟
بەڵام لەڕاستیدا كێشەكە ئەوەیە كە ئەوەی لە بنەڕەتدا ڕۆشنبیری ئێمە شەڕی لەسەر ناكات ئینسانی ئێمە و شوناسە مرۆییەكەیەتی، چونكە شەڕی ئەم بوونەوەرە (وەك دەستەبژێر) تائێستا، شەڕێكە لەسەر شوناسی خۆی و شەڕە بۆ جێكردنەوە و جێبوونەوەی خۆی لەنێو گوتار و كایە و نێوەندە دیارەكانی كۆمەڵگادا.
ڕەنگە كەسێك بپرسێت داخۆ ڕۆشنبیری ئێمە پێشتر ئەم شوێن و سەنگە كۆمەڵایەتییەی هەبووە و لێی سەنرابێتەوە؟ یان هەمیشە بوونەوەرێكی نائامادە بووە لەنێو پەیوەندی و گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكاندا؟
بەبڕوای من دەكرێ بڵێین، تا ڕاددەیەكی زۆر ڕۆشنبیری ئێمە لەسەروەختی ژێردەستەیی ڕژێمی بەعسدا و سەردەمی شۆڕشی حزبە سیاسیەكانماندا، بە گشتی جۆرێك لە پێگەی كۆمەڵایەتی خۆی هەبووە، بەڵام وەنەبێ ئەم پێگە كۆمەڵایەتیە لە میانەی پرۆژەی ڕۆشنبیری و هزرییەوە وەدەستهێنابێ، بەڵكو وەك بەشێك لە پرۆژەی شۆڕش و بەرەنگاریی، واتە شوێنی ئەم لەبنەڕەتدا جێیەك بووە لەنێو دنیای سیاسەتدا نەك ڕۆشنبیری و گوتاری ئەم بەشێك بووە لە گوتاری سیاسی-شۆڕشگێڕیمان، ئەم ئامادەبوونەی ڕۆشنبیری ئێمە لەو كاتەوە تووشی گرفت هات كە شتێك لە دنیای ئێمەدا نەما بەناوی شۆڕش و ئیدی ئامادەبوونی ئەو لەنێو گوتاری سیاسی-شۆڕشگێڕی-نەتەوەییماندا تەنگی پێ هەڵچنرا. بەرامبەر بەم چوونە دەرەوەیەش و لە دەرەوەی جیهانبینیی سیاسی و لەودیو گوتاری شۆڕشگێڕییەوە، پرۆژەیەكی ئەوتۆی بەرهەمنەهێنا كە گێڕانەوەی ئامادەبوونی لەنێو كایەی كۆمەڵایەتیدا بۆ مسۆگەر بكات، مەگەر بەشێوەیەكی كرچ وكاڵ كە ئەویش ئەگەرچی لەفۆرمی پرۆژەیەكی ڕەخنەییدا نمایش كرابێت، بەڵام بەهەمان میتۆدی دوالیزمانەی (كافر و موسڵمان)ی ئایینی و (شۆڕشگێڕ و خائین)ی سیاسی گوتارەكەی خۆی بەرهەمهێنا و ئەگەر پێشتر لەنێو كایە و دنیا و گوتاری سیاسییەوە لە دەرگاوە وەدەر نرابێت، ئەمجارە لە پەنجەرەوە خۆی كردەوە بەنێو هەمان ماڵدا.ماڵی سیاسەت، مەبەستیشم لێی دەستبردن نییە بۆ ئەو كایانەی كە سیاسەت ئیشیان لەسەر دەكات، بەڵكو بەكاربردنی هەمان مەغزا و میكانیزمەكانی سیاسەتە.
بۆیە لێرەوە و لە بەسیاسیكردنی كایەكانی كۆمەڵگای ئێمەدا، چەند ئامادەبوونی دەستەبژێری سیاسی نادروستانە ئیشیكردووە، ئەوەندەش دەستەبژێری ڕۆشنبیریمان بەشێوازێكی نادروست مامەڵەی كردووە.
لەم نێوەندەدا و لەهزری ڕۆشنبیری ئێمەدا هەمیشە شەڕێك هەیە لەسەر بنەما مۆراڵی و مرۆییەكانی ئینسانبوونی تاكی ئەم كۆمەڵگایە، بە بەبڕوای من ئەوەی ڕۆشنبیری ئێمە شەڕی لەسەر نەكردبێ ئەم بوارەیە، بۆیە ئەوەی من دەیبینم وەهمی شەڕە، خۆ ڕازیكردنە بەوەی ئەوەی ئەم بوونەوەرە ئەنجامی دەدات شەڕێكە لەسەر شوناسی مرۆڤی ئێمە، بەڵام لەبنەڕەتدا شەڕی ئەم وەك پێشتریش گوتم هەمیشە شەڕێك بووە لەسەر شوناس و پێگەی خۆی لەنێو كۆمەڵگادا. وەك چۆن لەهزری سیاسەتوانی ئێمەشدا هەمیشە شۆڕشێك هەیە و لەسەر ماف و ئیرادە و شوناسی نەتەوەیەك ئەم پێی هەڵدەستێ، كە لەبنەڕەتدا ئەوەی ئەم بوونەوەرە دەیكات كۆكردنەوە و كۆنترۆڵكردنی سەرجەم كایەكانە تا خودی خۆی (وەكو خۆی) نەك وەك سیاسەتوانێك پێگەی دیاری كۆمەڵایەتی خۆی لەدەست نەدات و شوێنێك نەمێنێتەوە كە لای ئەم بە بۆشایی بناسرێت. لەڕاستیدا ئەوەی هەمیشە دەستەبژێری سیاسیی ئێمە لێی دەترسێت ئەو پانتاییەی نێو جەستەی كۆمەڵایەتیمانە كە پێی دەگوترێ (بۆشایی) و شوێنێكی نیە بۆ ئامادەبوونی ئەم، ئەوەش كە دەستەبژێری ڕۆشنبیریمان بەردەوام سەرقاڵێتی ڕاكردنە بەرەوە ئەو بۆشاییە، گرفتی سەرەكیش ئەوەیە بۆشاییەكە بۆخۆی لەڕاستیدا ئەو شوێنەیە كە دەبێ سیاسەت و ڕۆشنبیری پێكەوە تیایدا ئامادە بن، نەك دەستەبژێری سیاسی و دەستەبژێری ڕۆشنبیری.