دواترین بازنەی توندوتیژی لە نێوان پەكەكەو سوپای توركیادا لە مانگی تشرینی یەكەمدا، بە مانای شكستی هەوڵە مێژووییەكەی سەرۆك وەزیران ئەردۆغان هات بۆ كۆتایی هێنان بەم ناكۆكییە كە تەمەنی سێ دەیەیە. ناكۆكییەكە ئەو كاتە دەستی پێكرد كە پەكەكە لە ساڵی 1984دا لە دژی حكومەتی توركیا دەستی دایە چەك و داوای جیابوونەوەی ناوچەی باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیای كرد. لەو ماوەیەدا حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی توركیا بڕیاری فەرامۆشكردنی بوونی كوردیاندا وەك گرووپێكی ئیتنی جیا(كە ژمارەیان زیاتر لە 14 ملیۆن كەسەو یەك لەسەر پێنجی دانیشتووانی توركیا پێكدەهێنن) زمان و كەلتوورەكەی قەدەغەكردن، دەرئەنجامە نەخوازراوەكەشی دابەزینی ئاستی ژیانیان بوو، كە بووەهۆی ئەوەی ببنە هەژارترین خەڵكی وڵاتەكە.
ئەم هەڵوێستەی توركیا گۆڕانكاری بەسەردا نەهات تەنیا لە ساڵی 2002دا نەبێت كاتێك پارتەكەی ئەرۆدغان (ئەك پارتی) دەسەڵاتی گرتەدەست و ئەجیندایەكی ئیسلاحی هەبوو، ئەم ئەجیندایەش تەنیا كارتێكی هەڵبژاردن نەبوو، بەڵكو ڕەنگدانەوەیەكی تەواوی هەمەلایەنە و لەسەر پێوەندی نێوان ئاك پارتی و پەكەكە هەبوو، لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا. ئەم ئاڵوگۆڕە پێش هەموو شت، یەكەم : پەیامێكی گەیاندە هاوڵاتیانی تورك كە دوای 20 شاڵ لە پەنابردن بۆ هیزی چەكداری زیاتر لە 40 هەزار كەس كوژراون و ملیارەها دۆلاریش خەرج كراوە و كێشەكەش چارەسەر نەكراوە. هۆكاری دووەم: ئەوەبوو دامەزراوەی سیاسی لە ئەنقەرە لەوە ترسان كە هەمان سیناریۆی كوردستانی عێراق دووبارە بێتەوە، ئەمەش واتە لە ئاكامی بەردەوامی چارەسەری سەربازی ببێتە هۆكاری ئەوەی نەوای ئارامیش لەناو توركیا دروست بكرێت، هەروەك چۆن لەناو عیراق بۆ پاراستنی مەدەنیەكان دروستكرا، ئەم حاڵەتەش بۆ توركیا كارێكی قورس بوو بەتایبەتی كە توركیا ئامانجی ئەوە بوو بێتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا. هۆكاری سێهەم ئەوەبوو دوای دەستگیركردنی عەبدوڵڵا ئوجەلان لەساڵی 1999، پەكەكە شێوازێكی میانرۆیی لە هەڵوێستەكانی وەرگرت، پاش ئەوەی ئۆجەلان لە زیندانەوە بانگێشەی بۆ ئەوە كرد كۆتایی بە توندوتیژی بهێنریت و چالاكانە هەوڵبدریت بۆ بەدەست هێنانی مافە سیاسیەكان لە چوارچێوەی توركیا لەبری هەوڵدان بۆ جیابوونەوە. هەربۆیە ئەم هۆكارانە وایكرد كە حكومەكەی ئەردۆغان و ئاك پارتی دەرفەتێكی ڕاستەقینە وكاتێكی گونجاویان بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی دادپەروەرانە بۆ كێشەی كوردی وڵاتەكە بێتە بەردەست.
هەرچەندە لە ساڵی 2002ەوە چەندین چاكسازی ئەنجام دراون، لە نێویاندا نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ بۆ توركیا كە بوار بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات دەدات، لەگەڵ گۆڕینی ئەو یاسایانەی پەیوەستن بە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە و ڕێگەدان بە بەكارهێنانی زمانی كوردی لەسەر ئاستی لۆكاڵ و لەناو قوتابخانەكان و بواری پەخشكردندا، بەڵام دەرئەنجامگەلێكی بەرجەستەی كەم بەدەستهێنراون، ئەمە سەرەڕای دەستپێشخەر یەكەی ئەردۆغان «كرانەوەی دیموكراتی» لە ساڵی 2009دا، ئەوا هەست دەكرێت لەم دوایانەدا شایەتی پێچەوانەوەبوونەوەی پرۆسە سیاسیەكە بووین، كە بووەهۆی ئەوەی توركیا دووبارە بگەڕێتەوە بۆ خوێنڕێژی ساڵانی نەوەتەكان.
حكومەتەكەی ئاك پارتی ئامادەنییە ئیعتیراف بە پەكەكە بكات وەك شەریكێك لە گفتوگۆ ڕەسمیەكانداو بەردەوامە لە گۆشەگیركردن و دوورخستنەوەی زیاتری كۆمەڵگەی كوردی. لە ساڵی 2009دا، دادگای دەستوری پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی هەڵوەشاندەوە كە پارتێكی پشتیوان بە كوردەكان بوو، بە پاساوی ئەوەی باڵی سیاسی پەكەكەیە. دواتر قەزا، كورسیەكانی لە ئەندام پەرلەمانە كوردەكان وەرگرتووەو تەرخانی كرد بۆ ئاك پارتی.
لە دەرئەنجامدا، ئەندام پەرلەمانە كوردەكانی دیكە موقاتەعەی پەرلەمانیان كردو دەستیان كرد بە هەڵمەتێك بە ئامانجی بەدەستهێنانی دەسەڵاتێكی زیاتر بۆ حكومەتە مەحەلیەكە. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكانی حوزەیرانی ساڵی 2011، ئەردۆغان بە ئاشكرا هەوڵی بەدەستهێنانی دەنگی ناسیۆنالیستە توندەڕەوەكانیدا، باسی لەوەش كرد، ئەگەر ئەو كاتەی ئۆجەلان دەستگیركرا ئاك پارتی لە دەسەڵاتدا بووایە، ئەوا ئیعدامی دەكرد. لە هەمان كاتدا، زۆرێك لە چاودێرە توركەكان باس لەوە دەكەن كە دەستگیركردنی كەسایەتیە دیارەكان و ڕۆشنبیرەكانی كورد بە بیانووی هەبوونی پێوەندی بە پەكەكەوە بۆتە ڕۆتین لەلایەن حكومەتەوە.
بۆچی حكومەتەكەی ئەردۆغان كە پێدەچێت حكومەتێكی ئیسڵاحخواز بێت شكستی هێناوە لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی و لە هێنانەدی چارەسەرێكی دادپەروەردانەدا؟ ڕەنگە وەڵامەكە لەو بەرەوپێشچوونە هاوكاتانەدا بێت كە سەركردەكانی ئاك پارتیان دوورخستۆتەوە لە تەركیزكردن لەسەر كێشەی كورد. هۆكاری ئەمەش پێش هەمووان ئەوەیە كە ئەردۆغان و پارتەكەی هەست بە سەلامەتیەكی زیاتر دەكەن و هەست دەكەن كەمتر ناچارن سازش بكەن، ئاك پارتی سابیقەیەكی مێژوویی تۆماركرد لە بردنەوەی سێ هەڵبژاردنی پەرلەمانی بە دوای یەكدا. لەوەش زیاتر، حكومەتەكەی ئەردۆغان توانیویەتی باسكی سوپا لاواز بكات(كە هەمیشە ڕكابەری سەرەكی بووە)و وا لە وڵاتەكەش بكات ببێتە یەكێك لەو وڵاتانەی جیهان كە خێراترین گەشەی ئابووری تێدا ڕووبدات. بە هەمان شێوە لە كاتێكدا بۆ چەندین ساڵە ئارامییەكی رێژەیی باڵی بەسەر باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیادا كێشاوە، ئەردۆغان ئاڕاستەی وڵاتەكەی گۆڕی لە هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی ئەندامێتـی یەكێتی ئەوروپا(كە بەلای ئەوە تەنیا سەرابێك بوو)، بۆ هەژموونی ناوچەیی بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە تایبەتی لە سەروبەندی بەهاری عەرەبدا.
لەگەڵ ئەوەشدا، هەروەك ئەو توندوتیژیانەی بەم دواییە سەریانهەڵدا سەلماندیان، چاكسازی ڕواڵەتی و بەڵێنە جێبەجێنەكراوەكان تەنیا دەبنەهۆی درێژكردنەوەی ئەو بارودۆخەی ئێستا لە ئارادایە كە دۆخێكە بە شێوەیەكی مەترسیدار خراپتر دەبێت.
لە ڕاستیشیدا، ئێستا زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە، ئەردۆغان و حكومەتەكەی هەموو پاڵنەرێكیان هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد. لەوانە،یەكەم: بەهاری عەرەب لەلایەن ئەردۆغانەوە بەكارهێنراوە بۆ ڕەواج پێدانی ئەوەی پێی دەوترێت مۆدێلی توركی بۆ سەركردایەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ڕەنگە ئەمە دژی خۆی هەڵگەڕێتەوە لەبەر ئەوەی ڕەنگە ببێتەهۆی گوڕو تین بەخشین بە كوردەكان بۆ ئەوەی «بەهاری» خۆیان بەرپا بكەن.
پرسیارەكان لەبارەی میسداقیەتی ئەرۆدغانەوە سەرهەڵدەدەن وەك سەركردەیەكی كە دەیەوێت هەندێ بەها هەناردەی دەرەوە بكات لە كاتێكدا لە ناوخۆدا سەركوتیان دەكات: ئازادی، مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی. محەممەد ئەمین یاك، كە فەرمانبەری حكومیە دەڵێت «شتێكی باشە كە دەبینین ئەردۆغان كار بۆ ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكات، بەڵام لەم ناوچەیەدا خوێنڕێژی هەیە.» گرنگە سەرنجی ئەوە بدەین كە بە پێی ڕاپۆرتەكان بەشار ئەسەد لە سوریا دەستی كردووە بە پشتیوانی كردنی بزووتنەوەی كوردی لە سوریا بۆ سزادانی ئەردۆغان لەبەرامبەر ناڕەزایی دەربڕینی لە ئاست سەركوتكردنی خۆپیشاندەران لەلایەن حكومەتەوە (سوریا). دووەم، بازنەی توندوتیژی ڕوو لەزیاد لەلایەن پەكەكەوە بۆی هەیە بڕژێتە قازانجی سوپای باڵكراوی توركیاوە و دووبارە هەیبەتی بۆ بگەڕێنێتەوە لە ڕێی بەردەوام بوونی ناكۆكیەكەوە. ئەردۆغان ڕووبەڕووی ئەگەرێكی گەورەی دووبارە بەهێزبوونەوەی سوپا دەبێتەوە كە بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ سڕینەوەی ئەو هەوڵەی چەندین دەیەیە خستۆیەتەگەڕ بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری سوپا لەسەر سیاسەت و تێكشاندنی دەرفەتەكانی گرتنەبەری ئەجێندای چاكسازی.
لە كۆتاییدا، هەروەك ئەردۆغان ڕایگەیاند، «ئەگەر ئەمە پەیوەست بێت بە سیاسەتەوە، ئەوا دەبێت لە پەرلەمان یەكلابكرێتەوە». نووسینەوەی دەستورێكی نوێ لە بەرنامەی پەرلەمانی ئێستادایە، كە دەرفەتگەلێكی جیددی دەخوڵقێنێت بۆ ئەندامدانی چاكسازی درێژخایەن كە مافە بنەڕەتیەكان بۆ كەمینەی كورد دابین بكات، لە كاتێكدا بە تەواوەتی پابەندیان بكاتەوە بە یەكێتی نەتەوەیی و یاسا دەستوریەكانەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، وەك پێشمەرجێك، دەبێت حكومەت ڕازی بێت بەوەی پەكەكە وەك شەریكێكی گفتوگۆكان بناسێنێت و دەست لەو داوایە (لە ئێستادا) هەڵبگرێت كە پەكەكە چەك دابنێت. ئەو كاتە تەركیزەكە لەسەر وەستاندنی توندوتیژی دەبێت، كە ئەمە یەك دەگرێتەوە لەگەڵ بەڵێندانی ئەرۆدغاندا بەوەی «سەردەمی نكۆڵێكردن لە بوونی نەتەوەی كورد بەسەرچوو».
پێداویستی و ئەگەرێكی مەزن هەیە بۆ ئەوەی لە ئێستادا كۆتایی بەم ناكۆكیە بهێنرێت، بە تایبەتی لەبەر ئەو ڕاستیەی كە پێدەچێت هەردوولا تەفزیڵی چارەسەرێكی ئاشتیانە و درێژخایەن بكەن. ئەمیر ئەكتار، كە پشتیوانێكی تورك و سەرۆكی سەندیكای پارێزەرانی شاری دیاربەكرە، كە گەورەترین شاری كوردییە لە باشووری ڕۆژهەڵات، ڕایگەیاند كە كاتی «شكاندنی بازنەی توندوتیژی هاتووە لەلایەن هەردوولاوەو كاتی ئەوە هاتووە هەردوولا دەست بە گفتوگۆ بكەن.» لەبری هەناردەكردنی مۆدێلی دیموكراسی توركی، پێویستە حكومەتەكەی ئەردۆغان پەرۆشانەتر و قووڵتر لە دانیشتووانە كوردەكەی بڕوانێت، كە ئەندامەكانی شایستەی ئەوەن، بە چەشنی تێكڕای هاووڵاتیەكانی دیكە، دەرفەتی یەكسان و ئازادی مومارەسەكردنی كەلتور و زمان و پرۆسەی پەروەردەی خۆیان بكەن بەو شێوەیەی بەگونجاوی دەزانن.
ئەگەرنا كێشەی كورد وەك كۆسپێكی جیددی دەمێنێتەوە لەبەردەم مۆدێلی توركی بۆ دیموكراسی و تەگەرەیەكی بەردەوام لەبەردەم سەقامگیری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە لە ڕووی جیۆستراتیجیەوە ناوچەیەكی گرنگە، كە تێیدا كوردەكان نەك تەنیا لە توركیا، بەڵكو لە سوریا و عێراق و ئێرانیشدا دەژین.



ئالۆن بن مایەر:
پرۆفیسۆرە لە پێوەندییە نیودەوڵەتییەكان لەزانكۆی نیویۆرك و یەكێكە لە شرۆڤەوانە جیهانییەكان كە بەردەوام نووسین و بیربۆچوونەكانی لەمیدیاكانی جیهان بڵاو دەبێتەوە.