ماددەی 140 بە ناوێكی دیكەوە
مانگی ڕابردوو، دەربارەی ئەو دژواریانەم نووسی كە ڕووبەڕووی جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراق دەبنەوە. پێدەچێت ئەنجامدانی پرۆسەكانی ئاساییكردنەوە (تطبیع)، سەرژمێری و ڕاپرسی بۆ یەكلاكردنەوەی باری ئیداری ناوچەكێشەلەسەرەكان (بەتایبەتی كەركوك) بەشێوەیەكی ڕوو لەزیاد مەحاڵبوونی هێنانەدی ئامانجەكانی كورد دەربخەن. ئەم كێشەیە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژە گرفت بۆ پێوەندییەكانی نێوان هەولێر-بەغدا دروست دەكات و زۆر گران لەسەر سەركردە كوردەكان ڕادەوەستێت، هەر كاتێك كە سازش دەكەن لە بەرامبەر بەدەستهێنانی بەڵێن لەلایەن سەركردەكانی بەغداوە بەوەی لە كۆتاییدا ماددەی 140 جێبەجێ دەكەن. ئەوەی پێوەندی بە سەركردە عەرەبەكانەوە هەبێت، ئەوا پێدەچێت بۆ ئەوان جێبەجێكردنی سیاسەتێك كە پشتگیرییەكی جەماوەری نەبێت لەلایەن ژمارەیەكی زۆری خەڵكانی خۆیانەوە بە ڕاستی شتێكی مەحاڵ بێت.
لەگەڵ ئەوەشدا، ماددەی 140 ئامڕازێكە بۆ هێنانەدی ئامانجێك، نەك خودی خۆی ئامانجێك بێت. ئامانجە ڕاستەقینەو كۆتاییەكە بریتیە لە كردنی هەموو، یاخود زۆربەی، ئەو ناوچانەی زۆرینەی دانیشتووانەكەیان كوردن، بە بەشێك لە هەرێمە خودبەڕێوەبەرەكەی كوردستان. دانیشتووانی كوردی(لە زۆربەی حاڵەتەكاندا، مەسیحیەكانی) ئەم ناوچانە خوازیاری ئەوەن بچنە پاڵ كوردستان. ئەگەر سەركردە كوردەكان پێیان وایە ئەو ڕێگایەی ئێستا دەیگرنەبەر بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجە بە تەواوەتی ڕێگایەكی داخراوە، ئەوا تاكە وەڵامی عەقڵانی ئەوەیە ڕێگایەكی دیكە بدۆزنەوە.
بەم دواییە سەرۆك جەلاڵ تاڵەبانی بە ڕوونی بەم دەرئەنجامە گەیشت. بە پێی قسەو باسەكان، ماوەیەكی كەم پێش ئێستا، گرووپێكی لە شارەزایان دیاری كرد بۆ ئەوەی ڕاپۆرتێكی موفەسەڵ ئامادەبكەن بۆ ڕوونكردنەوەی باری هەندێ لەناوچە كێشەلەسەرەكان بەپێی سنوورەكانی پێش ساڵی 1968. حزبی بەعس لە ساڵی 1968دا دەسەڵاتی گرتەدەست. بەدڵنیاییەوە دوای ئەوە مەترسیدارترین بەرنامەكانی بە عەرەبەكردنی كوردی لە مێژووی عێراقدا پیادەكرد. ئەم بەرنامانە گۆڕینی سنوورە ئیدارییەكانی قەزاو پارێزگاكانی باكووری عێراقی لە خۆگرت، بە ئامانجی كەمكردنەوەی بوونی كورد لەكەركوك، دیالە، موسڵ و نەینەوا و ناوچەكانی دیكە. هەرچەندە تێكڕای ئەو دەستكاریكردنەكانەی سنووری ناوچەكان لە چوارچێوەی بەرنامەی بەعەرەبكردندا ڕووینەدا، بەڵام مەترسیدارترین ئەم دەستكاریكردنانە لەو چوارچێوەیاندا ڕوویدا، كە گەڕاندنەوەی زۆریك لەو ناوچەیە بۆ ئەو سنوورەی پێش ساڵی 1968 هەبوو دەبێتەهۆی ئەوەی خاكێكی زیاتر بگەڕێتەوە بۆ سەر هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەولێر بەشێوەیەكی تایبەتی. ئەمەش بە دڵنیاییەوە ئەو گریمانەیە لەخۆدەگرێت كە هەموو لایەك ئەو ڕاستییە قبوڵ بكەن كە تەواوی ئەم دوو پارێزگایە، سەرەڕای دهۆك، هەرێمی كوردستان پێكدەهێنن.
ئەگەرچی پێشبینی دەكرێت لایەنگەلێكی گرنگی ناو لیستی ئەل عێراقیە كە عەللاوی سەرۆكایەتی دەكات، بەرهەڵستی ئەم دووبارە داڕشتنەوەی سنوورانە بكەن، ئەوا پێدەچێت كوردەكان وەك پێویست ئەو پارتە سیاسیانە شك ببەن لە بەغدا كە پشتیوانی ئەم پلانە بكەن. ئەگەر وابێت، ئەوا كوردستان دەستكەوتگەلێكی زۆر گرنگ بەدەست دەهێنێت لە ئایندەیەكی نزیكدا. هەرچۆنێك بێت، لەم پرۆسەیەدا، دەبێت سەركردەكانی كوردستان كۆششی سەخت بكەن بۆ ئەوەی خۆیان لابدەن لە ناچاركردنی گرووپگەلێكی یاخی تاوەكو ببنە بەشێك لە هەرێمی كوردستان. گرووپە عەرەبە نوێیەكان یان ئەو گرووپە توركمانانەی نادۆستن و ئامادەی ڕووبەڕبوونەوەن لە چوارچێوەی كوردستان سوود بە كەس ناگەیەنن تەنها ئەو كەسانە نەبێت كە خوازیاری خراپەن بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان.
لەگەڵ ئەوەشدا، هەمواركردنە ئیدارییەكان كە تاڵەبانی دەیداتە پەرلەمانی عێراق هەموو كێشەكانی تایبەت بە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانی باكووری عێراق چارەسەر ناكات. لەبەر ئەم هۆیە، ڕەنگە كارێكی ڕاست و پێویست بێت كە هەولێر هەوڵبدات هەموو شتێك لە یەك كاتدا یەكلابكاتەوە، ئەویش لە ڕێی ڕێككەوتنێكی گرنگەوە كە لە ئەنجامی گفتوگۆوە پێیبگەن، ئەمەش دوای ئەوەی پلانی هەمواركردنی سنووری ئەو ناوچانە پێشكەش دەكرێت. لە بەرامبەر دەستهەڵگرتن لە هەندێ لە سنوورەكانی پێش ساڵی 1968 ( لە بنەڕەتدا زۆربەی ئەو ناوچانەی دەنگیان بە كوردەكان یان بە پارتە بچووكە هاوپەیمانەكانیان نەدا لەو چەند هەڵبژاردنە كەمەی ئەم دواییەدا) ئەوا هەندێ ناوچەی كەمی دیكە بۆ كوردستان زیاد دەكرێن (لە بنەڕەتدا ئەو ناوچانەی كە بەشێك نەبوون لە پارێزگا كوردیەكان لە پێش ساڵی 1968دا، بەڵام زۆربەیان دەنگیان بە كوردەكان یاخود بە پارتە بچوكە هاوپەیمانەكانیان داوە.)
بێگومان ڕێككەوتنێكی گرنگی لەم چەشنە پێویستی بە سازشە لەسەر چەند خاڵێك. بەڵام پێدەچێت بەدیلەكان خراپتر بن. بەردەوامبوون لەسەر پێداگیركردن لەسەر میكانیزمە مەحاڵەكانی ماددەی 140 كوردستان بە هیچ شوێنێك ناگەیەنێت، لە كاتێكدا پشتگوێخستنی ئیداری ناوچەناكۆكی لەسەرەكان بەردەوامەو بە شێوەیەكی مەترسیدار بارودۆخەكەیان خراپتر دەبێت. جووڵاندنی هێزی پێشمەرگە بە ئاڕاستەی باكووردا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكێشەلەسەرەكان لە ڕێی هێزەوە وا دەكات هەم بەغداو هەم دەوڵەتە دراوسێكانیش كاردانەوەی سەربازیان هەبێت. ئەگەرچی بە بەراورد بە هەر كاتێكی دیكە لە ساڵانی بیستەكانەوە تاوەكو ئێستا پێشمەرگە لە بارێكی باشتردایە بۆ ئەوەی ئەم ڕووبەڕبوونەوەیە ئەنجام بدات، بەڵام ئەنجامی كۆتایی ئەم جۆرە ناكۆكیە مەترسی ئەوەی لێدەكرێت ببێتەهۆی ئەوەی هەموو كەسێك لە عێراقدا وەك دۆڕاو لێی دەربچن. گرتنەبەری سیاسەتی لێواری هەڵدێر و پەنابردنەبەر هێز هەمیشە دەبێتەهۆی دروستبوونی هێزگەلێكی پێشبینی نەكراو، كە لەم ساتەوەختەدا هەم عێراق و هەم كوردستانی عێراق لە هەموو كەس زیاتر پێویستیان بە سەقامگیریە. ئەمەش هۆكاری زیاتر دروست دەكات بۆ ئەوەی سەركردە كوردەكان هەوڵی ئەوە بدەن ئەوەندەی مومكینە، كێشەی ناوچەناكۆكی لەسەرەكان بەشێوەیەكی ئارام و ئاشتیانە یەكلابكەنەوە.
هەركە ئەم كێشەیە چارەسەركرا، هەولێر ئەتوانێت بایەخدان و كۆششی خۆی بۆ ئامانجە گرنگەكانی دیكە تەرخان بكات. هەرچۆنێك بێت، تاوەكو نادڵنیایی سەبارەت بەئەم ناوچانە باڵ بكێشن بەسەر دۆخەكەدا، ئەوا هەر ئەولەویەتێكی دیكەی كورد لە عێراقدا ڕووبەڕووی دژواری دەبێتەوە.

* ئوستادی سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی میزوری