عەبدولڕەحمان سدیق *
گرفتەكانی پەیوەست بە دابەشكردنی پۆست و كورسییەكان لە عێراقی نوێدا، بەشێكی زۆری بۆ دوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق دەگەڕێتەوە.
هەر لە كاتی دامەزراندنی ئەنجومەنی حوكم لە عێراقدا لە ساڵی (2003)دا، كاتێك ژمارەی كورسییەكان (25) بوو، شیعەكان مەرجیان ئەوە بوو، كە ژمارەی كەسایەتییە شیعەكان (13) كەس بێت لە كۆی (25) كەسایەتییەكانی ئەنجومەنی حوكمدا، وەكو ئاماژەیەك بۆ نیشاندانی زۆرینەی شیعەكان لە عێراقدا.
ئیدی لەوساوە تا ئێستا مەسەلەی زۆرینەی دیمۆگرافی شیعەكان، زۆرینەیەكی سیاسی بەرهەم هێناوە، لە بەرزترین و گرنگترین پۆستی سیادی لە عێراقدا كە پۆستی سەرۆك وەزیرانە، دەستبەردار نابن، لەم پێناوەشدا وێڕای ناكۆكییەكانی نێوان خۆیان، هەموو هەنگاوێك دەگرنە بەر بۆ سەلماندن و سەپاندنی ئەم راستییە.
هەر لەبەر ئەمەش بوو خێرا لە دوای پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانەوە لەلایەن دادگای فیدرالییەوە، هەردوو لیستەكەی (مالیكی) و (حەكیم) هاوپەیمانی نیشتمانییان راگەیاند وەك گەورەترین قەوارەی پەرلەمانی بۆ رێگرتن لە لیستی (ئەلعێراقییە).
ئەمە لە كاتێكدا كە لە نێو لیستی هاوپەیمانیی نیشتمانیشدا ململانێیەكی یەكجار توند هەیە لە نێوان كەسایەتییە شیعەكاندا لەسەر پۆستی سەرۆك وەزیران.
لە عێراقی نوێدا، لەماوەی حەوت ساڵدا. میكانیزمی كاری سیاسی زۆر كەسایەتی سیاسیی دروست كرد، كە توانای راستەقینەی خۆیان نەبوو بۆ ئەو پۆستانە، بەڵكو میكانیزمەكان بەو ئاستەی گەیاند، ئێستاش لەبەر ئەو حاڵەتە هیچیان بۆ پۆستی خوارتر رازی نابن.
بۆ نموونە: لەماوەی یەك ساڵی ئەنجومەنی حوكمدا، مانگانە ئەنجومەنی حوكم سەرۆكی دەگۆڕا هەر مانگەو یەكێك دەبوو بەسەرۆك. ئەمانەش هەر هەموویان لە ئاستی یەكدا نەبوون، بەڵكو زۆریان یەكەمجاریان بوو پۆستی ئاوا ببینن، بۆیە ئەو میكانیزمە هەندێك كەسایەتی هێنایە سەر شانۆ كە لە ئاستی كێشەكانی عێراقدا نەبوون، بەڵام خۆشیان وا نازانن یان نایانەوێت دان بەو راستییەدا بنێن.
دامەزراندنی سێ كابینەی حكومەتیش لەماوەی سێ ساڵی یەكەمدا و حكومەتی كاتیی و ئینتیقالیی و دەستووری، سێ كەسایەتی وەكو (عەللاوی) و (جەعفەری) و (مالیكی) كردە سەرۆك وەزیران، كە ئێستاش هەر ئەم سێ كەسایەتییەن كە ململانێی توندیان لە نێواندا هەیە بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران.
هەروەها بوونی دوو جێگر بۆ سەرۆك كۆمار، دووی دیكەش بۆ سەرۆك وەزیران، دووی تریش بۆ سەرۆكی پەرلەمان، داتاشینی زۆر پۆستی دیكە، زیادكردنی ژمارەی وەزارەتەكان و دەستەكان، بووە هۆی دەركەوتنی ژمارەیەكی زۆری كەسایەتی لە ماوەیەكی زۆر كەمدا، كە بەش بەشێنی تائیفی و مەزهەبی بەو پۆستانەی گەیاندن، نەك توانا و لێهاتوویی تەواوی خۆیان.
هەموو ئەمانەش ژمارەی كەسایەتییەكانی زیاد كرد لەچاو كەمیی پۆستەكاندا، ئەم ژمارە زۆرەی كەسایەتیی سیاسییە دەركەوتووەكان، ئامادەنین بۆ پۆست بن یان پۆستی كەمتر لەوی پێشوو وەربگرن.
بۆیە هەر چەندە هەڵبژاردن دەكرا لە كاتی خۆیدا لیستە براوەكان ژمارەی كورسییەكانیان دەگۆڕێت، بەڵام لە عێراقدا هەموو لیستەكان فێری حوكمداری بوون و براوە و دۆڕاو داوای پۆستی گەورە و زۆر دەكەن.
بۆیە مانایەك بۆ زۆرینەی سیاسیی لە عێراقدا نییە و هەروەها پێكهاتەی نەتەوەیی و مەزهەبیش لە عێراقدا، رێگە نادات، چونكە دواجار سێ پێكهاتەی سەرەكی وەك شیعە و سوننە و كورد لە عێراقدا بوونیان هەیە، دەنگدەرانی ئەو پێكهاتانەش دەنگ بە نوێنەرانی ناوچەكانی خۆیان دەدەن.
هەر لەبەر ئەمەشە هەمیشە حكومەت لە عێراقی نوێدا (تەوافوقی)یە، دەبێت گشت پێكهاتەكان لە خۆ بگرێت، بۆ ئەم مەبەستەش لە هەر خولێكدا تەنیا ناوی پرۆسەكە دەگۆڕن نەك بنەمای پرۆسەكە.
بۆیە كە دەڵێن (حكومەتی تەوافوقی) یان (شەراكەتی نیشتمانیی) یان (بەشداربوونی سیاسیی) یان (یەكبوونی نیشتمانیی) یان (بنكە فراوان)، هەموو ئەمانە لە روواڵەتدا جیان، بەڵام لە ناوڕۆكدا یانی بەشداربوونی گشت پێكهاتە سەرەكییەكان.
ئێستاش كە لە دوای نزیكەی چوار مانگ لە تەواوبوونی هەڵبژاردنەكان هێشتا لایەنە براوەكان ناكۆكن و نەیانتوانیوە حكومەت پێكبهێنن بە هۆی كێشە و ململانێ لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ كێ بێت؟ پۆستە سیادییەكان جۆن دابەش بكرێن؟
ئەم كێشەی لە دیموكراسییەتی عێراقیدا نەخۆشییەكی درێژخایەنەو لەسەردەمی دروستبوونی دەوڵەتی ئێستای عێراقەوە هاتۆتە ئاراوە هەتا ئێستاش بەردەوامە.
لەسەردەمی پاشایەتیشدا، ململانێی توند بوو لەسەر پۆستی سەرۆك وەزیران، تا ئەو راددەیەی كە پۆستەكە گەیشتە دەستی (نوری سەعید) ئیدی بۆ زیاتر لە یازدە جار بووە سەرۆك وەزیران بە توانای خۆی بێت یان فێڵ و سیاسەت یان یارمەتی ئینگلیزەكان، تاكار گەیشتە ئەوەی كە گەلی عێراق لەو جۆرە دیموكراسیەتە نائومێد بوون، سوپاش هەستا لە كودەتای (14)ی تەمموزی ساڵی (1958) بە سەرۆكایەتی (عەبدولكەریم قاسم) و عێراقیش لە سیستمی دیموكراسی و فرە حزبیەوە گۆڕا بۆ دیكتاتۆرییەت و حوكمی سوپا و تاك حزبی لە دواییدا.
زۆر گرنگە لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن لە نێوان خۆیاندا ململانێكان بە ئاراستەی بەرژەوەندیی تاكەكەسیی و حزبی چڕ نەكەنەوە، ئەگەر نا، گەلی عێراق لەم دیموكراسیەتە نائومێد دەبێت و رادپەڕێت، لەوانە ئومێد بە حوكمی تاكە حزب و دەسەڵاتی بەهێز و سەركردەی بەهێز بخوازێت.
بۆیە لە ئەنجامی ململانێی درێژخایەن و بێ بەرهەمی نێوان قەوارە سیاسییەكان، نائومێد بوونی هاووڵاتیان لە خزمەتگوزاریی و ئارامیی، دانیشتوانی شیعەی باشوور كە پێش هەمووانەوە لە (بەسرە) و (ناسریە) و (كەربەلا) و (كوت)دا، رێپێوانی توندیان بەرپاكرد و بینای ئەنجومەنی پارێزگاریان لە (بەسرە)ەو (ناسریە) دایە بەر بەردو زیانی ماددی زۆریان پێگەیاند.
سیاسەتمەدارانی عێراق بەتایبەت (شیعە و سوننە)ی عەرەب پێویستە لەسەریان گەمە بە دەستوور نەكەن و گەمە بە دادگای فیدراڵی نەكەن، گەمە بە چارەنووسی دەنگی دەنگدەران نەكەن، چونكە هاووڵاتی ئەمڕۆ چاوكراوە و وریان و دەزانن چی روودەدات؟ چەند سەرف دەكرێت؟
قەوارە براوەكان لە عێراقدا واباشە چارەنووس و بڕیاری خۆیان نەدەنە دەست وڵاتانی درواسێ و ئەجێندای ئەوان لە عێراقدا جێبەجێ نەكەن.
هەرەها پێویستە سوود لە ئەزموونی ساڵی پێشووی خۆیان وەربگرن و چی دی عێراق نەكەنە مەیدانی شەڕی نێوان تایفە و مەزهەبەكان بۆ بەرژەوەندی تاكەكسیی و تاك حزبی خۆیان.
لەسەر ئەمەریكاش پێویستە واز لە رۆڵی چاودێریی بینێت و رۆڵی نزیككردنەوەی زیاتری نێوان لایەنەكان ببینێت بە ئاراستەی رزگاركردنی پرۆسەی سیاسیی نوێی عێراق لە لاوازبوون و لەناوچوون، هەروەها هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی رێگەی سێیەم و ئەگەری دیكەی واقیعی بۆ پێكهێنانی حكومەت، چونكە عێراقییەكان لەسەردەمی ئەنجومەنی حوكم و حكومەتی كاتیی و حكومەتی ئینتقالیدا، لە ریفراندۆم لەسەر دەستوور و پێكهێنانی حكومەتی دوای هەڵبژارنەكانی (2005)دا، فێربوون بە ڕاوێژ لەگەڵ ئەمریكییەكاندا، گرفتەكانی نێوان خۆیان وەلابنێن.
ئێستاش لەمانگی ئابی داهاتوودا، چاوەڕوان دەكرێت بەشێكی زۆری هێزەكانی ئەمریكا عێراق بەجێبهێڵن، جێگەی خۆیەتی پێش ئەو بەروارە واتە لە ماوەی مانگی تەمموزدا حكومەتی نوێی عێراق پێكبهێندرێت.
درێژبوونەوەی ئەم بارودۆخەو نەبوونی حكومەت و پەرلەمان هۆكاری سەرەكی تۆپبارانەكانی ئێران و توركیان لەسەر سنووری رۆژهەڵات و باكووری عێراقدا، بۆیە هەرچی زووتر پێكهێنانی حكومەتێكی بەتوانا لە گشت لایەنە سەرەكییەكان باشترین وەڵام و هۆكارن بۆ چەسپاندنی ئارامیی لە نێوخۆدا و هێمن لەسەر سنوورەكان.
لەم نێوانەشدا تا ئێستا رۆڵی ئیجابی و میانڕەویی كورد و لیستە براوەكانی كوردستان، جێگەی رێزی گشت ناوەندە سیاسییە ناوخۆیی و دەرەكییەكانە، كورد بەشێكە لە چارەسە نەك لە گرفت، هەر گرفتێكیش لە عێراقدا هەبێت زیاتر لە ئەستۆی لایەنە جیاوازە عەرەبییەكانە، ئەوانن زیان بە پرۆسەی سیاسیی نوێی دەگەیەنن، هەر وەكو رۆژنامەی (دەیلی تەلگراف)ی بەریتانی ئاماژەی بۆ لاوازیی دامودەزگاكانی عێراق كردووە، ئاماژەش بۆ ململانێی توندی سیاسیی داهاتوو دەكات لە عێراق.
هەروەها (نیویۆرك تایمز)ی رۆژی (9)ی حوزەیرانی (2010)ش ئاماژەی بە مۆركی تائیفی هاوپەیمانیی نیشتمانی شیعەكان كردووە، ئاماژەش بە رۆڵی یەكلاكەرەوەی كورد دەكات لە هاوپەیمانییە داهاتووەكانی عێراقدا.
سیاسەتمەدارانی عێراق دەبێت لەو راستییە بگەن كە ئەمجۆرە ململانێیە، ئەم درێژەكردنەوەی ماوەی پێكهێنانی حكومەتە خەڵك لە دەنگدان و پرۆسەی سیاسیی و دیموكراسی نائومێد دەكات، دووریش نییە سوپا دەست بخاتە نێو بارودۆخەكەوە بەهەر هۆیەك و بەهاوكاریی هەر لایەكەوە بێت.
هاووڵاتی ماندووی بێ خزمەتگوزاریی ناتوانێت بە دیموكراسیی وەك دروشم تێر بكرێت، بەڵكو دیموكراسی سیستمێكە بۆ خۆشگوزەرانی و بەشداری فراوان و ئاسوودەبوونی مرۆڤ لەهەر شوێنێكی عێراقدا بن.
لەسەر لایەنە عێراقییەكان پێویستە لەو راستییەش بگەن كە گرفتە كۆنەكەی عێراق لە ئێستادا دووبارە نەكەنەوە، ئەو گرفتەش رازی نەبوونیان بەیەكتر و قبوڵ نەكردنی یەكترە، كە هەر ئەوەش وادەكات ئێستاش ئەو یەكتر قبوڵ نەكردنە، كەسی دیكەی لاواز و نامۆیان بەسەردا فەرز بكات.
* وەزیری ژینگەی پێشووی عێراق