لە كاتێكدا هەموو جیهان خەریكی دیتنی زنجیرە ورووژێنەرەكەی (مووشەكەكانی ئێران) بوو ، بەغدا پێشوازیی لە سەرۆك وەزیرانی توركیای كرد و هەردوولاش ئەو سەردانەیان بە سەردانێكی مێژوویی وەسفكرد.
هەر چەند ئەم وەسفە زیادەڕۆییەكی زۆری تێدابوو، بە حوكمی ئەوەی سەردانەكە زیاتر ئابووری بوو، بەڵام زۆربەی سیاسەتكاران و چاودێرانی سیاسی، هەتا خودی ئەردۆگانیش ئەو سەردانەیان بە خاڵێكی وەرچەرخان دانا لە پەیوەندی نێوان هەردوو وڵاتدا.
ئەردۆگان لە كاتی سەردانەكەیدا و پاش گەڕانەوەشی بۆ ئەنقەرە دوو هەڵوێستی جیای نواند: لە بەغدا نامەیەكی پڕ لە هیوای ئاراستەی عێراقییەكان كرد، قسەی لەگەڵ كردن و گوتی: گەشبین بن بۆ ئەوەی توانای خۆ دەربازكردنتان هەبێ لەو قۆناغە هەستیارەی كە تێیدا تێپەڕ دەبن و لەو خۆ دەربازكردنەش من و حكومەت و گەلی توركیا لەگەڵتانین.
لە ئەنقەرەش، راستە ئەردۆگان جارێكی دیكە ئەم سەردانەی بۆ بەغدا بە خاڵێكی وەرچەرخان دانا، بەڵام لە هەمان كاتدا گوتی: كە ئەو هەموو وێرانییەی عێراقم بینی، هۆلاكۆم بە بیرهاتەوە، بەڵام ئەمجارە بە بەرگێكی ترەوە..!
لە بەغدا مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش قسەی كرد، ئەوەی زۆر بەلای خەڵكی سەرنج راكێش بوو راگەیاندنی دامەزراندنی ئەنجوومەنی باڵای هاریكاریی ستراتیژی بوو، كە هاوكاریكاریی لە گشت بوارەكانی ئابووری و دژە تیرۆر و ئاو لە نێوان هەردوو وڵات رێك دەخات.
ئەردۆگان گوتی: هەردوو وڵات كار بۆ ئەوە دەكەن كە ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوانیان بگەیەننە 25 بلیۆن دۆلار، كەواتە قسەكانی قسەی هاریكاری و وەبەرهێنان و ژمارە بوو.
كورشات توزمەن وەزیری توركیا بۆ كاروباری بازرگانی دەرەوە سەبارەت بەم قسەیەی ئەردۆگان بە ئاژانسی هەواڵی ئەنادۆلی توركیا راگەیاند: ئەگەر هاتوو سەقامگیری لە عێراق بەرقەرار بێت ئەو كاتە وڵاتێك دەبێتە دراوسێی توركیا كە ساڵانە نزیكەی 250 ملیار دۆلار داهاتی نەوتی هەبێت، ئەگەر هاتوو بارودۆخەكە ئاسایی بوو، ئەو كاتە بازرگانی نێوان توركیا و عێراقیش دەگاتە 30 ملیار دۆلار، پێش شەڕی عێراق بەرمیلێك نەوت بە 18 دۆلار بوو داهاتی عێراقیش 40 ملیار دۆلاربوو، ئێستا یەك بەرمیل نەوت گەیشتۆتە 140 دۆلار، ئەگەر عێراق بگاتە ئەو رێژەیەی كە ئەو كاتە بەڕێی دەكرد، ئەوكات داهاتەكەی دەگاتە 250 ملیار دۆلار بەراستی كارێكی زۆرمان كردووە بۆ ئەوەی لە دوا رۆژدا جێگەی خۆمان لە عێراقدا بكەینەوە.
عەلی بابا جانی وەزیری دەرەوەی توركیاش لە دیدارێكیدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی تەرەتەی توركی و دەربارەی پەیوەندی لەگەڵ عێراق گوتی: هەواڵێكی زۆر دەدەین بۆ ئەوەی پەیوەندیمان لەگەڵ عێراق لە هەموو لایەكەوە پێش بكەوێت، توركیا گرنگی دەداتە یەكپارچەیی سیاسی و خاكی عێراق، چونكە عێراقێكی یەكگرتوو لە بەرژەوەندی توركیایە و بەرژەوەندییەكانیشی بۆ دابین دەكات.
لەم قسانەی بەرپرسانی توركیا روون دەبێتەوە كە ئامانجی سەرەكی ئەردۆگان لەو سەردانەیەدا بۆ بەغدا بە پلەیەك ئابووری بوو، نەك شتێكی تر وەك ئەوەی كە هەندێ كەسی بۆی دەچن.
بێ شك دوا رۆژی باری عێراق پەیوەندی بە ئەمنیەت و سەقامگیری توركیاوە هەیە، بەپێی نووسینێكی (یەنی شەفەق)ی توركی لە تێكچوونی باری عێراق توركیا زیانێكی گەورەی لێ دەكەوێ، عێراقێكی یەكگرتوو گەرەنتیە بۆ ئحتیواكردنی خەونی كورد لە هەرێمی كوردستاندا.
تەقینەوەی عێراق سەربەخۆیی ئەو ناوچەیە دەكاتە ئەمری واقیع و دەبێتە خاڵی راكێشانی كوردی توركیا بۆ لای ئەو قەوارەیە.
كەواتە بەپێی ئەو نووسینە ئەنقەرە سوودێكی زۆر لە عێراقێكی یەكگرتوو وەردەگرێ، ئەمە لە كاتێكدا رۆڵی ئێران لە عێراقێكی تێكچوودا گەورەتر دەبێ، چونكە هاوسەنگییەكانی عێراقێكی یەكگرتوو وا لە تاران دەكات كە نەتوانێ بە كەیفی خۆی داوە عێراقییەكان بەكار بێنێ.
توركیا هیچ بەرژەوەندییەكی لە عێراقێكی تێكچوودا نییە كە قاعیدە لە بەشێكی خاكەكەیدا جێگیر بووە و رۆژ لە دوای رۆژیش نەوەیەكی دیكە بۆ خۆ تەقاندنەوە ئامادە دەكات. هەروا بەرژەوەندیشی لەوەدا نییە عێراق دەسەڵاتی بەسەر هەموو خاكەكەیدا نەشكێتەوە، یانیش سەر بە ئێران بێ. چونكە ئەمە هاوسەنگییە ئەقلیمییەكان تێك دەدات.
لایەنی دیكەی ئەم سەردانەی ئەردۆگان بۆ بەغدا ئیحتواكردنی هەڵكشانی دەسەڵاتی ئێران بوو لە ناوچەكەدا.
هەوڵەكەی توركیا هەوڵێكی كڕوعاقڵانەیە، دوور لە هەراو هوریا و هەڵچوون، بەڵگەشمان ئەوەیە توركیا بەرامبەر بەو هەموو هەڕەشانەی ئێران بە عەسەبیەت رەفتاری نەكرد.
رۆژنامەی (حورییەت)ی توركی لە ژێر ناونیشانی ((ئێران رایگەیاند: ئێمە لە بنكەی سەربازی ئەنجەرلیكیش دەدەین)).
هەواڵێكی بڵاوكردۆتەوە و دەڵێ: بەگوێرەی هەواڵی ئاژانسی (فارس) راوێژكاری عەلی خامەنەیی دەربارەی ئەگەری هێرشی ئەمەریكا رایگەیاند كە ئەگەر هاتوو ئەمەریكا و ئیسرائیل بە مووسەك هێرش بكەنە سەر ئێران ئەوكاتە ئێرانیش بە توندی بەسڤیان دەداتەوە و ناو دڵی ئیسرائیل و 32 بنكەی سەربازیی ئەمەریكا لەو ناوچەیەدا دەكاتە ئامانجی خۆی.
میدیاكانی توركیا بەگشتی ئەم هەواڵەیان بەوشێوەیە لێكدایەوە كە ئێران هەڕەشەی لە توركیا كردووە. رۆڵێكی تر كە توركیا پێی هەڵدەستێ نێوانبەرییە لە نێوان سوریا و ئیسرائیل، بۆیە هەر سەركەوتنێك لەو بوارەدا و لەژێر سەرپەرشتی ئەمەریكا هەوڵێك دەبێ بۆ بەرقەراركردنی ئاشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئیحتواكردنی رۆڵی ئێران.
زۆر زووە قسە لەسەر دووركەوتنەوەیەكی ئاشكرای نێوان ئێران و سوریا بكەین، بەڵام رۆڵی توركیا لە هێنانە كایەی ئەم هەڵوەستەی سوریا زۆر گرنگە، بەتایبەتی بۆ ئەمەریكا.
بەڕای من بەشداری سەربازیی توركیا لە ئەفغانستان و لەو هێزە نێودەوڵەتییەی كە لە باشووری لوبناندایە و هاندانی سوریا بۆ وتووێژكردن لەگەڵ ئیسرائیل و پشتگیریكردن لە مالیكی دوورییەكی زۆری لە نێوان هەردوو فەرهەنگی توركی و ئێرانیدا دروست كردووە.
توركیا بە زمانی بەرژەوەندی و ژمارە و یاسای نێودەوڵەتی و واقیع لەگەڵ جیهان قسە دەكات، لە كاتێكدا ئەحمەدی نەژاد بە زمانی موشەك.
پرسیار ئەوەیە: ئێران لە كوێی ئەو پێشڤەچوونەی توركیایە كە لە پەیمانی بەغدای ساڵی 1955وە ئەو جۆرە پێشڤەچوونەی نەدیتوە، ئەو پەیمانەی كە بەهۆیەوە توركیا توانی بەو پەڕی تواناوە دەست لە كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەربدات.
هەموومان ئەوە دەزانین كە ئێران بوونی خۆی لە عێراقدا هەیە، بەڵكو پاش ئەمەریكا خاوەن دەسەڵاتێكی زۆرە، ئەویش لە رێی تۆرێك لە هاوپەیمانی فراوان لەگەڵ چەند لایەنێكی سیاسی عێراقیدا، كە مالیكی یەكێكە لەوان و لایەنێكی دیكەی رێككەوتنە ستراتیژییەكەی نێوان عێراق و توركیایە.
بەهەر حاڵ ئەو هاریكارییە ستراتیژییە ((پرسیارێكی ستراتیژی)) دەرووژێنێ: ئایا لەم نزیكانەدا پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و تاران لە قۆناغی هاریكارییەكی تەواوی ئابووری و هوشیارییەكی سیاسی دەچێتە ناو قۆنافی هاوچاوییەوە؟
هۆكاری ئەم پرسیاكردنە زۆرن، لە پێش هەموواندا ئەو گەرموگورییەیە كە تیایدا رێككەوتنەكە ئەنجام درا.
هەر وەكو گوتمان دبلۆماسییەتی توركیا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئێران یەك ناگرێتەوە، هەر لە بەشداری سەربازی لەگەڵ پەیمانی ئەتڵەسیدا لە ئەفغانستان تا دەگاتە بوونی عەسكەری لە باشووری لوبنان (كە حزبوڵڵای هاوپەیمانی ئێرانی لێیە)، یان هەر لە سەرپەرشتیكردنی وتووێژی ئاشتی نێوان سوریا و ئیسرائیل (لە كاتێكدا ئێران لەگەڵ ئیسرائیل لەشەڕدایە) تا دەگاتە سەرپەرشتی كردنی هەندێ چالاكی یەكێتی ئەوروپا كە هەوڵی دوورەپەرێزكردنی ئێران دەدات.
چەند خاڵێكی ڤێككەفتنی دیكەش هەن: ترسی لە بوونی ئێرانێكی ئەتۆمی لەسەر سنوورەكەی و ئەو ئاماژانەی كە دەدرێن گوایە ئەنقەرەش بەم نزیكانە داخیلی پێشبڕكێی ئەتۆمی دەبێتەوە. ترسی دووەمیش ئەوەیە نەوەكو قۆناغی پاش كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق، ئێران ببێتە وڵاتێكی ئەقلیمی گەورە لە ئەقلیمی رۆژهەڵات- قەوقازدا.
كەواتە بنچینەیەك لە ئارادایە بۆ قسەكردن لەسەر هەلی گوێزانەوەی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە-تاران بۆ قۆناغێكی هاوچاوی. ئەم قسەیەش پشت بە مێژووی هەڵكشان و داكشانی ئەم دوو وڵاتە دەبەستێ.
ئێمە لێرەدا تەنها قسەلەسەر جەنگە خوێناوییەكانی نێوان سەفەوەییەكان و عوسمانلییەكان ناكەین كە 137 ساڵی خایاند (1502 - 1639) كە رێخۆشكەرێك بوو بۆ رۆژئاوا تا كۆنترۆڵی جیهانی ئیسلامی بكات، بەڵكو هەتا قۆناغی پاش پەیمانی قەسری شیرین (زەهاو)یش.
بەڕاستی مێژووییەكی تێكچۆییە، بەڵام ئایا توانای دووبارە بوونەوەی هەیە؟
نەخێر، مەگەر لە یەك باردا: روودانی كودەتایەكی تەواو لە دیمەنی جیۆ- ستراتیژی ناوچەكەدا، وەك كۆنترۆڵكردنی راستەوخۆی باشووری عێراق لەلایەن ئێرانەوە كە لە 90%ی سامانی نەوتی عێراقی تێدایە، یانیش عێراق بكەوێتە ژێر سەرپەرشتی تەواوی ئێرانەوە، ئەو كاتە هاوچاوییەك پەیدا دەبێ كە لە وانەیە رووبەڕووبوونەوەیەكی سەربازیی لێ بكەوێتەوە، ئەو كاتیش هەموو مێژووی عوسمانلی-سەفەوی زیندوو دەبێتەوە.
بێجگە لەوە، هەردوولا مەحكومن بە هاریكاریكردنی یەكتر ئەگەر ویستیان لە ململانێی مانەوەدا بمێننەوە. ئەم كارەش زۆر ئەستەم نییە، نەك هەر بەهۆی بوونی دوژمنێكی هاوبەشی هەردوولا كە ئەویش كوردە و ترسی هاوبەشیان لە دابەشكردنی و هەڵوەشاندنەوەی هەردوو وڵات، بەڵكو توركیا (بەلایەن كەمی تائێستا) بڵند بینی ئەقلیمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نییە.
لە بارێكدا ئەگەر ئێران پێ لە توركیا و بەرژەوەندییەكانی نەنێ لە ماوەی پێشڤەچوونەكەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست-قەوقازدا، لەوانەیە ئەنقەرە بتوانێ لەگەڵ تارانێكی بەهێزدا بژی و پێچەوانەكەشی هەر راستە. ئێران لە كوێی رێككەوتنە ستراتیژییەكەی عێراق- توركیا دایە؟ دەكرێ ئەو وڵاتە ببێتە لایەنی سێیەم لەو رێككەوتنە، ئەگەر ئیسباتی ئەوەی كرد بڵند بینەیەكەی نابێتە ئێسكێك لە گەروی توركیا.
ئێران ئێستا لە هەوڵی ئەوەدایە توركیا بكاتە نێوانبەر لە نێوان خۆی و ئەمەریكادا، لەو رۆژانەش وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ ئەو مەبەستە دەگاتە ئەنقەرە.
راستە نێردراوێكی ئەمەریكا ئامادەی گفتوگۆكانی نێوان سۆلانا و بەرپرسی فایلی ئەتۆمی ئێران بوو، بەڵام ئەو ئامادەبوونە تەنها بۆ گوێگرتن بوو نەك وتووێژكردن و مەبەستی ئەمەریكاش لەو ئامادەبوونە سەرخستنی هەوڵە دبلۆماسییەكانییەتی بۆ كۆتایی هێنان بە تەنگژەكەی ئەتۆمی ئێران.
لە راستیدا ئێران ترسێكی زۆری لێنیشتووە نەوەك ئەمەریكا یان ئیسرائیل گورزێكی لێ بوەشێنن، كەس سەیری ئەو هەراوهوریایەی ئێران نەكات كە من بەهەراوهوریایەكەی سەددام حوسێنی دەشوبهێنم كە چۆن هەموو جار بە مووشەكەكانی خۆی هەڕەشەی دەكرد و دواییش نەیتوانی هیچ بكات و ئەوەی لە ئیسرائیلیشی وەشاند هیچ یەكێكیان شوێنی خۆی نەگرت.