زانست و ئایین هەر ل کەڤن وەرە د ناکوک بووینە ب ئەگەرێ جوداهی یا دناڤبەرا ئاقلێ زانستی و ئاقلێ ئایێنی، لێ هەوڵ هەر هاتینە دان کو سازان دناڤبەرا باوەڕێ و ئاقلی دا هەبیت، هەر چەندە دڤی سەردەمیدا وەکو دو هەڤدژ دهێنە دیتن، لێ د بنەرەتدا هەر دو ئالییان کومەکا پرسیاران بێ بەرسڤ هێلاینە، ئەگەر هەبوون دابەشی كەرستە (مادە) و ئەقلی دبیت، ئەرێ کەرستە چییە و ئاقل ژی چییە؟ ئایە گەردوونی ئارمانج و ئامانج هەنە؟ چ پەیوەندی دناڤبەرا وان دا هەیە؟ و بۆچی ئاقلێن مە حەز ژ رێکخستن و سیستەمی دکەن؟ چونکە هەر وەک نیوتن-ی گەردوون ب دەمژمێرێ ڤێکچوویاندی و خودێ ژی ب چێکەرێ وێ دەمژێرێ دانای، یان ژی ئەرێ راستی یا مرۆڤی چییە؟ و گەلەک پرسێن دی یێن ب ڤی ئاوایی، کو بەرسڤێن وان د کارگەه و تاقیگەهاندا ب دەست ناکەڤن❗، ئەڤ پرسیارە گرنگی یا میتافیزیکێ د زانستان دا دیار دکەن، چونکە میتافیزیک و فەلسەفە و ئایێن، ناڤک و شەنگستە یا پێشکەفتنێ یە د زانستی و رامانا ژیانێ دا، هەروەها زانست هندەک راستی یێن پرتکین لسەر دیاردە یێن گەردوونی و ژیانێ ددەنە مە، و پاشان رولێ هشیاری یا فەلسەفی و ئایینی دهێت، داکو رامانێ پێ بدەت، هەر وەها ئەو فەیلەسوف و زانا یێن باوەڕدار، هەر ل چاخێ دێرینێ گریکان یان چاخێن ناڤین و نوی بگرە، هژمارا وان زۆرە، و شکا پێترێ یێن باوەڕداربوون.
لەوا ژی گرنگە هەم زانست و هەم ئایین، بهێنە پێناسەکرن و مەیدان و ئامانج و ئەرکێ هەردو چەمکان بهێتە خویاکرن، ئەڤجا هندی کو زانستە، ب کورتی، ئەو هزرە یا ژ ئەنجاما ڵێکولینێ ژ رەفتار و شێوە و ناڤەرۆک و سروشتێ تشتان دەردکەڤیت، و زانست د زمانی دا دهێتە پێناسەکرن، کو دژی نەزانیێ یە، هندی کو ئایینە، ئەو چەمکە یێ کو ب کومەکا هزر و باوەڕان دهێتە دان، کو ل گۆری هزرێن خوەدی یێن وی ئایینی، مەبەستا ژیانێ و گەردوونی زەلال دکەت، هەر وەها ب وێ باوەڕیێ دهێتە گووتن یا گرێدان ب مێتافیزیک و ئەنتولۆژیایێ، و ئێتیک، و راهاتن و سازی یێن ب وێ باوەڕیێ ڤە گرێدان هەی، هەم ئارمانجا ئایینی و هەم یا فەلسەفێ ژی بەختەوەری یە، لەوا ژی لدور ئایینی هاتییە گووتن، کو ئایین ئەڤینە و ئەڤین ئایینە، و لدور فەلسەفێ ژی گۆتی یە، ئەڤینا دانایێ و زانینێ یە، و زانست ژی ب روناهی هاتییە ناسکرن.
جڤاکناس و ئەنترۆپۆلۆژی ئایینی وەکی کومەکا هزرێن سەلت و رووت، و نرخ یان ئەزموونێن ژ هناڤێن رەوشەنبیریێ چێبووین دبینیت.
هەلبەت ئەو یەک ژی خویایە، کو زانست لسەر بنگەها قاییلبوون و ئەزموونکرنێ رابوویە، هندی ئایینە لسەر باوەڕیێ و بێ گومانیێ رابوویە.
مەیدانێن زانستی و ئایینی، دو مەیدانێن ژ هەڤ جودانە، هەر وەها ئەرکێن وان ژی وەسانە، ئانکو ئایین رەوشەنبیری یا باوەڕیێ یە و زانست ژی رەوشەنبیری یا گومانێ یە، هەر دو چەمک ژی د رەوشەنبیریێ دا هەڤدگرن، چونکە هژمارەکا بەرچاڤ ژ رەوشەنبیران د هەر دو چارچوڤێن ئایینی و زانستی دا هەنە، و شوینتپلێن وان یێن رەوشەنبیری ل چاخێن کەڤنار و هەیا ئەڤڕۆ دهێنە دیتن.
ئەڤجا هویڤی ئەوە، کو زانا یێن هەر دو بیاڤێن زانستی و ئایینی تەڕ و هشکی پێکڤە نە سۆژن، و کاخەزان ل هەڤ نەکەن❗.
لدویڤ پێزانینێن من هەین یێن کو ژ دەرئەنجامێ چەندین لێکولین و خواندنێن هزرمەند و فیلۆسوف و زانا یێن زانستی و ئاینی یێن لدور شارستانیەتێ ڤەکولین و دویڤچوون و خواندن کرین، چ شارستانیەت یێن بێ زانست و بێ ئایین نەبووینە، سەرباری هەبوونا جوداهیێ یان پێکچوونێ د شێوە و ناڤەڕوکا زانست و ئایینی دا، ژ شارستانیەتەکێ بۆ یا دی، لێ وەکو دهێتە زانین د هەموو شارستانیەتاندا، هەر ژ شارستانیەتا میزۆپۆتامیا ل هزاری یا چارێ بەری زایینێ بگرە و هەیا ئەڤرۆ، زانست و ئایین هەر هەبووینە و پێکڤە ژی شارستانیەتان گەشە و پێشڤەچوونا روحی و زانستی و زانینێ بخۆڤە دیتییە، و زانست و ئاینی مل ب ملێ هەڤدو خزمەتا مرۆڤایەتیێ و مرۆڤی کریە و رامان ب تشتان و ژیانێ دایە، لەوا ژی دشیان دایە هەردو پێکڤە بەردەوام بن، چونکە ئەو هەر یێن پێکڤە بووین، لێ گرفت و دابڕان و دژبەری، ب ئەگەرێ وێ چەندێ چێبووینە، دەما زانا یێن زانستی مایێ خۆ د ئایێنی دا کری و زانا یێن ئایینی ژی مایێ خۆ د زانستی دا کری، و هەوڵا نەهێلان هەڤدو دای، لدەمەکی کو هەر لایەکی مەیدانا خۆ یا هزری هەیە، ڤێجا ئەرک و مەیدانێن خۆ ل هەڤ کرن، لەوا شەڕێن وەکو شەڕێن دویکلان ل پێش چاڤێن خۆ دبینین، کو ژبلی دوبەرەکی و ژێکڤەبوون و جودابوونێ و کوشتنێ و هەڕفاندنا شارستانیەتان، ب بهانە یا زانستخوازی و ئایینخوازیێ، چ تشتەکێ دی ژ وان شەڕێن دویکلان چێنەبووینە، و ئەڤە سەرێ هزاران ساڵایە شارستانیەت ب هەبوونا زانست و ئایین و فەلسەفێ هەر یا بەردەوامە.
ژێدەرێن سوود ژێ هاتی وەرگرتن:

۱- فلسفە العلم فیالقرن العشرین- یمنی الطریفي
۲- الکنیسە والعلم، تاریخ الصراع بین العقل الدیني والعقل العلمي
۳- الاسس المیتافيزيقيه للعلم - حسین لي حسين
٤- احلام النظرية النهائية- ستيفن واینبرك
٥- الاكتشاف الكبير- ستیفن هوكینك
٦- فجرالعلم الحديث- توبي هاف