لە سیستەمی هەر وڵاتێكدا، هەندێك بەندی یاسایی و میكانیزمی گونجاو دادەنرێن بۆ دەستنیشانكردنی ئەو كەسە لێهاتوو و شایستانەی كە لە سیستەمی ئیداری، یان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا پۆستە جیاوازو باڵاكانی وڵات وەردەگرن، بۆ ئەوەی بتوانن بە باشترین شێوە ئەو پۆستانە بەڕێوەببەن. ئەم جۆرە میكانیزم و پێوەرە كارگێرییانەش لە زۆربەی هەرە زۆری وڵاتانی دیموكراسیدا دەبنە هۆی ئەوەی كەسانی خودان توانا و شیاو بگەنە جومگە هەستیارەكانی هەر سێ دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەری، بگرە یەكێتی و سەندیكاكانیش ئەم جۆرە پێوەرانە دەگرنەبەر، بۆ ئەوەی كارگێڕیی ئەم ئۆرگانانە بە رێكوپێكترین شێوە بەڕێوەببردرێن و گەندەڵی و بێ سەروبەری لە ئیدارەكردن و ئیدارەدان روونەدات. بێگومان لە سیستەمی دیكتاتۆری و شمولیدا ئەم جۆرە پێوەرو پرەنسیپانە كاریان پێ ناكرێت، ئەگەر بە رووكەشیش هەبێت لە پراكتیكدا هەر گرنگییان پێ نادرێت. هەروەك چۆن لە سەردەمی رژێمی بەعس ئەو كەسانەی كە پۆستیان وەردەگرت، بەپێی هەندێك پێوەری نادیموكراسی دادەنران، بێ ئەوەی رەچاوی پێوەری دیاریكراوی كارگێڕی بكرێت.
لە دوای ساڵی (2003)ـەوە كە ئاڵوگۆڕی بنەڕەتی لە سیستەمی حوكمڕانیی عێراقدا كرا، سیستەمی دیكتاتۆریەتی شمولی گۆڕدرا بە كۆماری پەرلەمانی دیموكراتی و بە پێی دەستووری ساڵی(2005)یش هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری، لەژێر هەیمەنەی حزبی تاكڕەوی دەرچوون و شێوەی جیاوازتریان بە خۆیانەوە بینی. هەر بە پێی هەمان دەستوور، عێراق بوو بە وڵاتی پێكهاتەكان و تا رادیەكیش باڵانسی پێدانی پۆستەكان بە پێكهاتەكان لەبەرچاو گیرا. هەرچەند كە ئەم بابەتە بەرزی و نزمیی زۆری بەخۆیەوە بینیوە. هەر لە سەرەتای دووبارە بنیاتنانەوەی عێراق لە ساڵی(2003) تا ئێستاش زۆرجار ئەم هەورازو نشێوییە و لەبەرچاو نەگرتنی رێژەییانەی تەوازون لە دانانی كەسەكان لە پۆستەكان، بۆتە جێی مشتومڕی پێكهاتەكان، ئەمەش بە هۆی بوونی مەیلی پەراوێزخستنی هەندێك پێكهاتە بە هۆكاری سیاسی و بە هۆی بوونی عەقڵییەتێكی تاكڕەوانەی عەرەبیی تایفی كە دوور بووە لە رەچاوكردنی بەهای هاووڵاتیبوونی تاكی عێراقی. بە هەموو باشی و خراپییەكانی حوكمڕانیی ئەم (16) ساڵەی دوایی، عێراق بە شێوەیەكی جیاوازتر لە سەردەمانی دیكتاتورییەتی سەدام كەوتە سەر پێی خۆی، لە دەستووردا بە شێوەییەكی سەردەمیانە و دیموكراسییانە تا رادەیەكی گونجاو ماف و ئازادیی تاك و پێكهاتەكان و پرەنسیپەكانی دیموكراسی و بەڕێوەبردنی وڵات جێگر كران، هەرچەند جارجارە بە هۆكاری سیاسی و دوور لە لۆژیكی حوكمڕانی، بەندەكانی دەستوور جێبەجێ نەكراون و بە هۆیەوە پێكهاتەكان رووبەڕووی كێشەو پێشێلكاریی مافەكانیان بوونەتەوە و پەراوێز خراون، بگرە مووچە و قووت و بوجە و سەروماڵ و گیانیان بۆتە قوربانیی ئەو عەقڵییەتەی كە هەندێك خاوەن پۆستی باڵای عێراق بە ناوی زۆرینەی سیاسی و بە میزاجی كەسی و دوور لە دەستوور و یاسا حوكمڕانییان كردووە. هەر بۆیەش دەبێت ئەو كەسەی كە پۆستە باڵاكان وەردەگرێت، بە پێی یاسا و دەستوور بجووڵێتەوە و بابەتە سیاسییەكان تێكەڵی پرەنسیپە ئیدارییەكان نەكات. بەڵام مخابن ئەم جۆرە حوكمڕانییەمان لە عێراق بەدی نەكرد، بەتایبەت لەو چەند ساڵەی رابردوو كە حكومەتی عێراق بەدەستی هەر دوو سەرۆك وەزیران (نوری مالیكی) و (حەیدر عەبادی) بوو، كە هەردووكیان وەك كەسی یەكەمی دەسەڵاتی جێبەجێكردن چەندین جار دەستوور و یاساكانی وڵاتیان پێشێل كرد و بوونە هۆی نەهامەتی خەڵكی كوردستان.
بابەتێكی دیكەی هەستیار كە هەر لە سەرەتای دووبارە بنیاتنانەوەی عێراقی دوای رژێمی بەعس بۆتە گرفت و جێی كێشمەكێشی لایەنەكان، بابەتی پۆستەكانی عێراقە بە وەكالەت، دوای (16) ساڵ تێپەڕبوون بەسەر حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق و بە پێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستن، نزیكەی چوار هەزار پۆستی ئەم وڵاتە جا لە وەكیل وەزیر و باڵوێز و بەڕێوەبەری گشتی بگرە تا قائید فرقە و سەرۆكی دەستەكان و پۆستە ئەمنییەكان، هێشتا بە وەكالەت بەڕێوە دەبردرێن، كە ئەمەش فێڵێكی سیاسییە بۆ ئەوەی هەیمەنەی حزبە باڵادەست و خاوەن هێزەكانی عێراق بەسەر ئەم دامودەزگایانەوە بێت و رووبەڕووی متمانەو لێپرسینەوەی پەرلەمان نەبنەوە، چونكە بە داخەوە ئەو بۆچوونانە هەیە، كە دەڵێن پۆستی بە وەكالەت رووبەڕووی لێپرسینەوەی پەرلەمانی نابێتەوە و ناكرێت چاودێرییان بە سەرەوە بكرێت.
بە گوێرەی دەستووری عێراقی ساڵی(2005) و بە پێی بڕگەی (5)ی مادەی (80)ی دەستوور لە دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیراندایە كە راسپاردە بداتە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ پەسەندكردن بۆ دامەزراندنی وەكیل وەزیرەكان، باڵوێزەكان، خاوەن پلە باڵاكان، سەرۆكی ئەركانی سوپا و جێگرەكانی، یان ئەوانەی كە پلەی قائید فرقە و سەرووتر و سەرۆكی دەزگای موخابەراتی نیشتمانی و دامودەزگا ئەمنییەكان، بەڵام كە سەیری حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق دەكەین، لە هەموو حكومەتەكان پێچەوانەی ئەم مادەیەو دوور لە پێوەرە كارگێڕییەكان، تەنیا بۆ ئەوەی نەكەونە نێو بگرەوبەردەی دەنگدان وپەسەند كردن و متمانەی پەرلەمانی خەڵكانێك لەو پۆستە باڵایانە بە وەكالەت دانراون، ئەمەش بە راستی بە سەرپێچی دەستوور و بە فێلێكی سیاسیش دادەنرێت، بۆ دوورخستنەوەی هەندێك پێكهاتە و گرنگیدان بە هەندێك پێكهاتە و مەزهەبی باڵادەستی عێراق.
ئەم جۆرەی پڕكردنەوەی پۆستەكان بە وەكالەت زیاتر لەسەردەمی حكومەتی سەرۆك وەزیرانی پێشوو (نوری مالیكی) بە شێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد و (حەیدر عەبادی)یش هەر لە سەر هەمان رێچكە رۆیشت، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ژمارەی ئەم جۆرە پۆستە بە وەكالەتانە رۆژ بە رۆژ روو لە زیاد بوون بێت، بۆئەوەی رێژەی شیعەو كەسانی نزیك لە خۆیان لە پۆستە باڵاكانی حكومەت زۆر بێت.
ئەمەش هەر لە نێو خودی شیعە بۆتە جێی مشتومڕ كە هەندێك پارت پێگەی خۆیان زۆرتر لەنێو جۆمگەكان قایم كردووە، ئەم بابەتە جگە لەوەی پێشێلی مافی پێكهاتەكانی دیكە دەكات، دەبێتە هۆی ئەوەش كە گەندەڵی و ناسەقامگیریی ئیداری هەبێت، جگە لەوەی كە ئەو كەسەش ناتوانێت بۆ بەڕێوەبردنی ئەو پۆستە بەشێوەیەكی هەمیشەیی خۆی تەرخان بكات، لە ئەنجامدا بەرهەمی باشی كارگێڕیشی لێ بەدی ناكرێت. ئەمە بۆتە قەیرانێكی جددی لە عێراقدا، هەندێك فراكسیۆنی عەرەبی بەتایبەت فراكسیۆنی (سائیرون)ی موقتەدا سەدر هەوڵی جددی دەدەن بۆ كۆتاییهێنان بەم پۆستە بەوەكالەتانەی كە لە عێراقدا هەن.
لە كۆتایی مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی پار كاتێك كە بەڕێز عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی ئێستا كابینە ناكامڵەكەی هێنایە نێو پەرلەمان بۆ متمانە پێ بەخشین، لە بەرنامەی حكوومیی خۆیدا كە نزیكەی (142) لاپەڕەیە لە یەكێك لە بەندەكانی باسی لەو كێشەیە كرد و تیایدا تیشكی خستە سەر ئەوەی كە ئەركی حكومەتی نوێیە لیستێك ئامادە بكات كە هەموو ئەو پۆستانە لە خۆ بگرێت كە بە وەكالەت بەڕێوە دەبردرێن، هەروەها بۆ ئەو پۆستانەش كە تا ئێستا بە بەتاڵی ماونەتەوە، بۆ ئەم مەبەستەش باسی لە رێكاری پێویست كرد، بۆچارەسەر كردنی ئەو بابەتە، ئەمە جگە لەوەی كە ماوەی (6) مانگی دانا بۆ چارەسەركردنی ئەو بابەتە، كە ماوەكەی لە رۆژی یەكەمی دەست بەكاربوونی حكومەتەكەی، واتە لە بەرواری (25/10/ 2018) دەست پێدەكات، تا رێكەوتی(25/ 4/ 2019).
سەرۆكی ئێستای ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق (محەمەد حەلبوسی) لە هەندێك دیدار و چاوپێكەوتنی جەختی لەوە كردۆتەوە كە بۆ نەهێشتنی پۆستە بە وەكالەتەكان لە ماوەی دیاریكراودا كاری جددی دەكات، ئەمە لە كاتێكدایە كە تا ئێستا لە نێو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هێشتا هەڵبژاردن بۆ دەستەی سەرۆكایەتیی لێژنە هەمیشەییەكانی پەرلەمان نەكراوە، كە ئەوانیش هەر بە وەكالەت بەڕێوەدەبردرێن.
ئەوە ئێستا لە مانگی چوارین و بە پێی ئەو ماوەیەی كە دیاری كراوە، تەنیا نیو مانگ لەبەر دەستی سەرۆك وەزیرانە كە كار لەسەر ئەم بابەتە بكات و ئەو پۆستە بە وەكالەتانە نەهێلێت، ئەمەش لە كاتێكدایە كە هێشتا كابینەكەی سەرۆك وەزیران تەواو نەكراوە و هێشتا چوار وەزارەتی نێو كابینەكەی بە هەڵواسراوی ماونەتەوەو متمانەیان وەرنەگرتووەو بە بەوەكالەت بەڕێوە دەببردرێن.
بۆیە بە راستی ئەستەمە حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی لەو ماوە كەمەی لەبەردەستیدایە بشێت ئەم گرفتە چارەسەر بكات و بتوانێت زاڵ بێت بەسەر ئەو هۆكارە سیاسیانەی كە پاڵپشتن بۆ مانەوەی ئەو جۆرە پۆستانە بە وەكالەت. ئەمە گرفتێكی جددییە و دەبێت چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە، بەتایبەت كورد و سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لە ژێر رۆشنایی هەر سێ پرەنسیپی تەوافوق و شەراكەت و تەوازون، دەبێت باڵانسی ئەم پۆستانە بۆ كورد رابگرن و هەوڵی جددی بدەن، بۆ نەهیشتنی پۆستە بە وەكالەتەكان و كەسی شیاو كە نوێنەری راستەقینەی بەرژوەندیی كوردستان بێت لەو پۆستانە دابنێن، ئەمە لە كاتێكدایە كە دەبێت پۆستە بەتاڵەكانی دەوەڵەتی عێراقیش كە لە پشكی كوردن پڕبكرێنەوە بۆ ئەوەی لایەنی دیكە بۆ بەرژەوەندیی خۆی ئیستیغلالی نەكات و لە دژی كوردستان بەكاریان نەهێنێتەوە.