لە وتارێكی پێشوودا رۆشناییم خستە سەر پەیوەندیی سیستەمی دیموكراسی و گەشەكردنی ئابووری و بە شێوەیەكی كورتیش هەندێ ئاماژەم بەو هۆكارانە كرد، كە دەبنە مایەی گەشەكردنی ئابووری لەژێر سایەی حكومەتێكی دیكتاتۆریدا. ئامانجی ئەم وتارە ئەوەیە كە بە شێوەیەكی روونتر ئەم چەمكە روون بكرێتەوە و نموونە مێژووییەكان بهێنرێتە بەر نەشتەری هەڵسەنگاندن و رەخنە.
پێش ئەوەی بچینە وردەكاریی باسە سەرەكییەكە، پیویستە ئەوە روون بكەینەوە كە مەبەست لە زاراوەی دیكتاتۆری چییە؟ لە راستیدا وشەی دیكتاتۆری وشەیەكی لاتینییە و لە كاتی رۆمانییەكاندا بەو دادوەرە (judge) گوتراوە، كە بۆ ماوەیەكی كاتی توانای بڕیاردانی تاكڕەوانەی پێ بەخشراوە، بەڵام ئەم زاراوەیە لە مێژووی حوكمڕانیی نوێدا چەمكی دیكەی لەخۆ گرتووە، بە كورتی هەمان زاراوە بۆ دیكتاتۆری سوپا و دیكتاتۆری پاشایەتی و تاكەكەس و تاكە پارتی سیاسی و تەنانەت تێكەڵەیەك لە هەر هەموو ئەوانەی پێشەوە بەكاردەهێنرێت، دیكتاتۆری پرۆلیتاری، یان چینی كرێكاران و رەنجدەران كە لە ئەدەبیاتی ماركسی و چەپدا بەناوبانگە، لە رووی مێژووییەوە بناغەیەكی راستەقینەی نەبووە، بۆ نموونە: بەناوبانگترین دیكتاتۆری پرۆلیتاریا گوایە یەكێتیی سۆڤێتی بووە، بەڵام لە راستیدا ئەوە دیكتاتۆری پارتێكی سیاسی بوو بە سەرۆكایەتیی دیكتاتۆرێكی تاكەكەسی (جۆزێف ستالین)، بۆ سەلماندنی ئەمەش، هەرچەندە حوكمڕانییكە بە ناوی سۆڤێتەكانەوە بوو، واتە كۆمیتەی بەرزی یەكێتیی كریكاران و جووتیاران، یەكێتیی سۆڤێتەكان لە دە ساڵی یەكەمی حوكمڕانیدا تەنیا یەكجار دانیشتنی نەتەوایەتییان ئەنجامداوە، لە كاتێكدا لەو دە ساڵەی یەكەمدا بەردی بناغەی یەكێتیی سۆڤێت وەك رژێمی سیاسی دامەزرا، بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:
(Tony Cliff، State Capitalism in Russia، 1974 ) بۆیە رەنگە دیكتاتۆریی چین لە ئامانجەكانی پارتی سیاسیدا تا ماوەیەك رەنگی دابێتەوە، بەڵام لە زەمینەی واقیعدا دیكتاتۆری چین بوونی نەبووە.
سرووشتی سیستەمی دیكتاتۆری
سیستەمی دیكتاتۆری وەك ناوەكەی پێشنیار دەكات، ئەوە دەگەیەنێت كە مافی بڕیاردان لە دەستی تاكێك، یان توێژێكی كۆمەڵایەتیی دیاریكراودا تەسك كراوەتەوە، لێرەدا مافی بڕیاردان لە سەر كێشەی دادوەری ناگەیەنێت، بەڵكو مافی قۆرخكردن و بەكارهێنانی سامانی نەتەوایەتی، یان نیشتمانی دەگەیەنێت. لە رووی سیاسییەوە دیكتاتۆری بەو رژێمە دەگوترێت، كە بە هەڵبژاردنی ئازاد و راستەوخۆ نەهاتووەتە سەركار، بەڵكو بە هێزی چەك و زۆر جاریش بە پاڵپشتی سوپا دەستی بەسەر جومگەكانی حوكمڕانیدا گرتووە.
بە شێوەیەكی گشتی دیكتاتۆری دوو شێوازی هەیە، دیكتاتۆرییەك كە تێیدا دیكتاتۆر هەست دەكات ئاسۆی مانەوەی لە حوكمدا زۆر كورتە و پێشبینی دەكات، لە چەند ساڵێكدا لە سەر كار لاببرێت، لە جۆری دووەمدا دیكتاتۆر ئاسۆی مانەوەی خۆی بە درێژتر دەزانێت و لەو بڕوایەدایە كە بۆ ماوەیەكی دیارینەكراو لە سەر تەختی فەرمانڕەوایەتی دەمێنێتەوە، جیاوازیی ئاسۆی كات لەم دوو شێوە جیاوازەی دیكتاتۆریدا بۆ گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی كاردانەوەی زۆر گرنگیان هەیە.
1. لە جۆری دیكتاتۆریی ئاسۆكورتدا، دیكتاتۆر زۆر هەوڵدەدات هەرچەند بتوانێ تاڵان و بڕۆی سامانی گشتی بكات و دوور لە چاوی هاووڵاتیان بە خێرایی سەروەت و سامانەكانی خۆی بگەیەنێتە وڵاتێكی بێگانە، هەر بۆیە ئەم جۆرە دیكتاتۆرە گوێ ناداتە گەشەكردنی ئابووری و باشكردنی گوزەرانی هاونیشتمانییان، بە تایەبتی بەرهەمهێنانی كاڵا گشتییەكانی (Public Goods) وەك خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردە و ژێرخانەكانی ئابووریی وڵات، ئەم جۆر دیكتاتۆرە پێناسەكەی كۆمەڵناس پیتەر ئێڤینی (Peter B، Evan، 1989) لەخۆ دەگرێت، بەواتا ئەم جۆرە دیكتاتۆرییە حكومەتێكی راوكەر، یان تاڵانكەر (Predatory State) دروست دەكات.
2. لە جۆری دیكتاتۆری ئاسۆدرێژدا، دوو لقی لێدەبێتەوە:
أ - دیكتاتۆرییەك كە گەشەكردنی ئابووری ئامانجی سەرەكی نییە و مانەوەی خۆی زۆر پێ گرنگترە، ئەم جۆرە دیكتاتۆرییە زۆربەی جار دیكتاتۆری تاكەكەسییە و بۆ مانەوەی خۆی سوپا و دەزگا هەواڵگرییەكان دەگرێتە خۆی و بەشێكی زۆری سامانی نیشتمانیان تێدا خەرج دەكات. هەرچەندە ئەم سیاسەتە دووفاقییە، لە لایەك دیكتاتۆر بۆ پاراستنی خۆی و حوكمڕانییەكەی پێویستی بە سوپا و دەزگا هەواڵگرییەكان هەیە، لە لایەكی دیكەوە گەورەترین مەترسی لێیان هەیە، كە لەوانەیە رۆژێك هەوڵبدەن لای بدە لە دەسەڵات، بۆیە هەر لە سەرەتاوە دیكتاتۆر هەوڵدەدات بە ئەو ئەفسەرانەی سوپا خۆی دەورە بدات، كە خۆی متمانەیان پێدەكات، ئەوانەش دەهێنێتە سەرەوە كە دەتوانێت بیانكڕێت، رژێمی دیكتاتۆری بۆ مانەوەی خۆی و سەركوتكردنی خەڵكی دوژمنی تارمایی (وەهمی) بۆ نیشتمان دروست دەكات و شتی بچووك گەورەدەكاتەوە و هەوڵ دەدات مەترسی لە سەر نیشتمان و وڵات لەخۆڕا دابتاشێت، زۆربەی ئەم جۆرە دیكتاتۆرانە خۆیان دەدەنە پاڵ دەوڵەتێكی زلهێزی بیگانە و بەمەش پاڵشتی نێونەتەوەیی بۆ خۆیان رادەكێشن، وڵاتە سەرمایەدارە زلهێزەكانیش كەمتەرخەمییان نەكردووە لە پشتیوانیكردنی رژێمی لەم جۆرە، زۆر جار دیكتاتۆر لەم جۆرە سیستەمەدا خۆی دەكاتە باوكی نەتەوەیی و پارێزەری نیشتمان، وا خۆی لە قەڵەم دەدات كە ئەگەر ئەو نەمێنێت، ئەوا پاشەڕۆژی نیشتمان لە مەترسیی گەورەدا دەبێت، بۆیە بەتاڵانبردنی سامانی نیشتمانی و سەركوتكردنی ئازادی و مافی مرۆڤ دەبێتە سیمایەكی زەقی ئەم جۆرە سیستەمە دیكتاتۆرییە، نموونەی ئەم جۆرە دیكتاتۆرییە لە رژێمەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆر بە زەقی دەبینرێت، كێشەی گەورەی ئەم دیكتاتۆرییە كاتێك ئاڵۆز دەبێت، كە دوای چەند ساڵێك لە تەمەنی، پێویستی بە دەستنیشانكردنی جێگرەوە (جێنشین) دەبێت، هەرچەندە هەموو دیكتاتۆرەكان دوای چەند ساڵێك هەوڵدەدەن كوڕ و برای خۆیان پەروەردە بكەن و بیانهێننە پێشەوە بۆ جێگرەوەی خۆیان و هاونیشتمانیان بە جێگرەوەكانیان ئاشنا بكەن، بەڵام لە كۆتاییدا زۆربەی خەڵكی بەتایبەت سەركردەكانی دەوروبەری دیكتاتۆر كێشەیان لە گەڵ ئەم سیاسەتی دەستبەدەستكردنی حوكمڕانییەدا بۆ دروست دەبێت، زۆر جاریش رژێم لەم قۆناغەدا كێشەی كوشندەی تووش دەبێت، (جگە لە نموونەی سووریا نەبێت كە تا ئێستا جێگرەوەكە هەر لە سەر تەختە)، كێشەیەكی تری ئەم شێوە دیكتاتۆرییە ئەوەیە كە ئەگەر وڵاتە بیانییە پاڵپشتكەرەكانیان لێییان زویر بن، وەك عێراقی سەردەمی سەدام حوسێن و لیبیای سەردەمی موعەمەر قەزافی، ئەگەر بە وردی سەیری مێژووی وڵاتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەندێ وڵاتی ئەفریقیایی بكەین، ئەم دوو كێشەیە لە قۆناغێكی مێژووی ئەو جۆرە دیكتاتۆرییەدا سەریانهەڵداوە.
ب - رژێمگەلێك كە بۆ گەشەكردنی ئابووری دیدێكی روونیان هەیە، ئەم جۆرە رژێمە لە وڵاتانێك هاتوونەتە سەر حوكم كە وڵاتی هەژار بوون و ئەزموونی داگیركراوی زۆر تاڵیان هەبووە، ئەم جۆرە رژێمە هەروەك رژێمە دیكتاتۆرییەكانی دیكە، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی سەركوت دەكات و رێگە بە بەشداریكردنی كۆمەڵگە لە بڕیارەكانی حكومەتدا نادات، ئەوەی ئەم جۆرە دیكتاتۆرییە لە رژێمەكانی دیكەی دیكتاتۆری جیا دەكاتەوە، سیاسەتەكانیەتی لەمەڕ گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی. مێژووی گەشەكردنی ئابووری ئەوەمان پیشان دەدات كە لە رووی ئاراستەكردن و بەڕێوەبردنی ئابوورییەوە، ئەم جۆرە دیكتاتۆرییە بە شێوەیەكی گشتی ئەم سیاسەتانەی خوارەوە پەیڕەو دەكات: بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:
(Olson، 1993. J. Robinson & D. Acemoglu، 2012)
یەكەم، سەركوتكردنی بەكاربردن (Consumption) لە پێناوی كەڵەكەكردنی سەرمایە، وەك لە وتاری پێشوودا ئاماژەمان پێدا، لە قۆناغی سەرەتایی گەشەكردنی ئابووریدا قەوارەی زیادە بەهای (Surplus Value) كۆمەڵگە زۆر كەمە، ئەگەر سەرمایەداران و حكومەت بڕیار بدەن كە ئەم زیادە بەهایە بە سەر زۆربەی خەڵكێدا وەك نەرێتێكی دیموكراسییانە و دادپەروەرانە دابەش بكرێت، ئەوا هیچی نامێنێتەوە بۆ دامەزراندنی ژێرخانی ئابووری و گەشەكردنی پیشەسازییەكان، وەك دەڵێن: قەوارەی كێكەكە سنووردارە، دەتوانیت ئێستا هەمووی بخۆی، یان هەندێكی ئێستا بخۆی و ئەوی دیكەی بهێڵیتەوە بۆ پاشەڕۆژ، دیكتاتۆری گەشەكەر هەڵبژاردەی دووەم دەگرێتەبەر، بۆیە بەكاربردن سەركوت دەكات، لێرەدا گەشەكردنی ئابووری لە قۆناغی یەكەمی گەشەكردندا دەبێتە مایەی هەژاری و ژیانسەختی بۆ چینی كرێكاران وەك سیمۆن كوزنێت (Simon Kuznets، 1957) لە ناوەڕاستی پەنجاكانی سەدەی پێشوودا ئاماژەی پێ كردووە، لێرەدا دەرئەنجامی بەكارهێنانی ئەو سەرمایەی لە ئەنجامی ئەم سیاسەتەوە كەڵەكە دەبێت، دەگەڕێتەوە بۆ شێوازی بیركردنەوە و روانگەی دەستەی دیكتاتۆریی وڵات، بۆ نموونە: لە كۆریای باشووردا سیاسەتی بگەم بە دراوسێكەمدا (Catching up with my Neighbor) ئاڕاستەی هزری سیاسی و ئابووریی دەسەڵاتدارانی دەكرد و بووە مایەی بەربەرەكانێكردنی وڵاتی یابان، كە لە پێش كۆتاییهێنانی جەنگی دووەمی جیهانی دەوڵەتی داگیركەری كۆریا بوو، لە كاتێكدا لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا زۆر وڵاتی هەژاری دیكە لە زۆر رووەوە بارودۆخیان زۆر لە كۆریای باشوور باشتر بوو، بەڵام توانای دارایی و ئابوورییان بە زایە دا و دیكتاتۆرەكان هەلی گەشەكردنی ئابووریی وڵاتەكانی خۆیانیان لە بار برد.
دووەم، بازاڕی ئازاد و سەرمایەی تایبەت دەخاتە ژێر دەسەڵات و بەڕێوەبردنی كەرتی گشتییەوە، لێرەدا كەرتی گشتی (دەوڵەتی) نەك هەر ئاراستەی بازاڕی ئازاد دەكات، بەڵكو تواناكانیشی بە شێوەیەك چوارچێوە پێ دەدات، كە لە خزمەتی ئابووریی گشتی (Macroeconomics) وڵاتدا بێت، لێرەدا پێویستە ئەوە یادبخەینەوە كە ئامانجە نیشتمانی و دەوڵەتییەكان جیاوازن لە ئامانجە بەرتەسكەكانی سەرمایەداریی تایبەت، بۆیە لە قۆناغی سەرەتای گەشەكردنی ئابووریدا ناكرێت رێگە بە سەرمایەداریی تایبەت بدرێت، كە تەنیا گرنگی بە قازانجی هەنووكەیی و بەرتەسكی خۆیان بدەن و بەرژەوەندییە گشتییەكانی وەك بیناكردنی ژێرخانی ئابووری و بەرهەمهێنانی كاڵا گشتییەكانی وەك پەروەردە و تەندروستی و خزمەتگوزارییە گشتییەكانی دیكە پشتگوێ بخرێن، دیكتاتۆرە لایەنگرەكانی گەشەكردن بەم راستییە هوشیارن و هەموو كات ویستوویانە سەرمایەداریی تایبەت و تواناكانی بازاڕی ئازاد بخەنە ژێر ركێفی بەرژەوەندییە باڵاكانی گەشەكردنی ئابووریی نەتەوەییەوە.
سێییەم، دیكتاتۆری گەشەكەر، ئەمەیان سیستەمی باج رێكدەخاتەوە، چونكە دەزانێ كە بە بێ ئەم سەرچاوەی داراییە توانای دارایی نابێت بۆ ئەوەی سیاسەتەكانی خۆی پێ بەرێتە پێشەوە، هەر لەم بوارەدا سیستەم زۆر رژد دەبێت لە پەیڕەویكردنی بێ چەندوچوونی سیاسەتی باج و سزای توندی سەرپێچیكەران دەدات.
چوارەم، رژێم بەرهەمهێنانی لانیكەمی كاڵا گشتییەكانی وەك پەروەردە و خزمەتگوزاریی تەندروستی و توێژینەوەی زانستی و بەرزكردنەوەی ئاستی كارامەیی كرێكاران دەگرێتە ئەستۆی خۆی.
پێنجەم، لە پێناوی جێبەجێكردنی پلانەكانی خۆی، رژێم هەوڵدەدات سەركوتی بزووتنەوەی چینی كرێكاران بكات، لە پێشدا سەندیكاكانی كرێكاران قەدەغە دەكات و دوای ئەوە خۆی سەندیكایان بۆ پێكدەهێنێت، لە هەمان كاتدا هەوڵدەدات مانگرتن بە یەكجاری قەدەغە بكات و رێگە لە هەر جموجووڵێكی چینایەتی بگرێت، كە پێچكەی پیشەسازییە گرنگەكان دوابخات.
شەشەم، رژێمی دیكتاتۆری لەم چەشنەدا مافەكانی وەك دەربڕین و رێكخستن و بڵاوكردنەوە و كۆبوونەوە سەركوت دەكات، لە گرتن و زیندانیكردنی چالاكانی بوارەكانی مافی مرۆڤ و داكۆكیكەرانی بەدەستهێنانی مافەكانی دیكەی خەڵكی كرێكاران و هەژاران سڵ ناكاتەوە، بۆیە لە زۆربەی سیفەتەكاندا ئەم شێوازە حوكمڕانییە لە سەرەتادا لە گەڵ رژێمە دیكتاتۆرییەكانی دیكەی جیهاندا جیاوازیی گەورەی نییە.
حەوتەم، هەرچەندە لە سایەی ئەم جۆرە رژێمەدا گەندەڵی هەیە، بەڵام بە هیچ شێوەیەك وەك گەندەڵی رژێمەكانی دیكە نییە، هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە گەندەڵی بەربڵاو پلانە ئابوورییەكانی حكومەت دەخاتە مەترسییەوە، چونكە گەندەڵی زۆر سامانی نیشتمانی بە هەدەر دەدات و سەرچاوەكانی ئابووری و دارایی بۆ گەشەكردنی ئابووری كەم دەكاتەوە و سەرانی ئەم جۆرە رژێمەش بەم راستییە هوشیارن.
هەشتەم، ئەم جۆرە رژێمە سەقامگیری و ئاسایشی وڵات دەپارێزیت و رێگە بۆ كەڵەكەكردنی ئەزموونی گەشەكردن خۆش دەكات، بێگومان دەبێت ئەوەمان لە بیر نەچێت كە گەشەكردنی ئابووری پێویستی بە سەقامگیری و ئاسایش هەیە، بۆ ئەوەی پرۆسەی كەڵەكەكردنی قازانج درێژەی پێ بدرێت (كەڵەكەكردن لە رووی پرۆسێسەوە بە واتای بەردەوامی دێت) و پلاندانان بۆ پاشەڕۆژی پرۆژەكان زامن بكرێت، بە بێ سەقامگیریی ئەمن و ئاسایش گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەو ژینگەیەی بۆ ناڕەخسێت كە فێربوون و كەڵەكەكردنی ئەزموون و سەرمایە بەرهەمدار بێت، ئەوەی بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت: فێربوون لە رێگەی كردنەوە (Learning by doin) هەرچەندە زۆربەی دیكتاتۆرە درێژخایەنەكان ئەم سەقامگیرییە دابین دەكەن، بەڵام مەرج نییە رێگەیان بۆ گەشەكردنی ئابووری خۆش كردبێت، بۆ نموونە: رژێمەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە جیهاندا بە تەمەن درێژترین دیكتاتۆری دەژمێردرێن، بەڵام گەشەكردنی ئابووریی وڵاتەكانیان لە چاو هەندی وڵاتی دیكەدا نزمترین ئاست بووە.
لێرەدا پێویستە دوو خاڵی گرنگ لە بارەی ئەو سیاسەتانەی سەرەوە باس بكەین، یەكەم، هەموو رژێمە دیكتاتۆرەكان وەك یەك ئەو سیاسەتانەیان نەبووە و جێبەجێشیان نەكردووە، بۆیە هەموو رژێمەكان جیاوازیی خۆیانیان هەبووە، ئەوەش رەنگدانەوەی مێژوو، كەلتوور و سرووشتی وڵاتەكانیان پێوە دیارە، دووەم، سیاسەتەكانی دیكتاتۆریی تاكەكەس و سوپا و تاكە حزبی سیاسی جیاوازیی بەرچاویان هەیە، لە كاتێكدا بڕیاردان و گۆڕینی سیاسەتەكان لە سایەی دیكتاتۆریی تاكەكەسیدا زۆر خێرایە، چونكە پێویستی بە راوێژ و وتووێژ لەگەڵ زۆر خەڵكدا نییە، لە سایەی دیكتاتۆری سوپا و تاكەحزبدا زۆر جار بڕیارەكان لە سەرخۆیە و جێبەجێكردنیشیان كاتێكی زۆر زیاتری دەوێت.
دیموكراسی یان دیكتاتۆری؟
لە كاتێكدا ناوی دیكتاتۆریی رژێمی سەركوتكەر و پێشێلكاریی مافی مرۆڤ دێتە پێش چاو، دیكتاتۆرە خراپەكانیش بە كوشتن و بڕین و زۆر جار بە جێنۆسایدكردنی هاونیشتمانیان بەناوبانگن، سیستەمی دیموكراسی بەپێی پێناسەكەی هاوتایە لە گەڵ رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و هەڵبژاردنی ئازادانە و دادپەروەرانە و دابەشكرنی داهاتی وڵات، زۆربەی خەڵكیش لە هێنانەوەی ناوی دیموكراسی، (وڵاتە ئەوروپییەكان و باكووری ئەمریكا و ئوسترالیا و نیوزیلەندا)یان بە بیر دێتەوە، هەر چەندە ئەم بۆچوونانە هەموویان راست و دروستن، بەڵام شێوازی گەشەكردنی مێژووی ئەم حوكمڕانییانەش پیشان نادات، بۆ نموونە هیچ یەكێك لەو وڵاتانەی ئێستا بە دیموكراسی ناودەبرێن، نە بە دیموكراسی لەدایكبوون و نە مێژوویەكی دوور و درێژی دیموكراسییان هەیە، بۆ نموونە، لە سەرەتای سەدەی پێشوودا تەنیا نەرویج پێناسەی دیموكراسیی تەواوی بە سەردا دەشكا، ئەمە جگە لەوەی لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا زۆربەی وڵاتە ئەوروپییە بەناو دیموكراسییەكان جارێكی دی گەڕانەوە ژێر دەستی رژێمی دیكتاتۆری و دەسەڵاتی زەبروزنەگ، (Authoritarian Regimes) بۆ زانیاریی زیاتر لە سەر شەپۆلەكانی دیموكراسی بڕوانە : (Huntington،1991s) بەڵام لە هەموو ئەگەرەكاندا، پەیوەندیی ئەم دوو شێوازی حوكمڕانە لەگەڵ گەشەكردنی ئابووریدا زۆر ئاڵۆزترە لەوەی دەردەكەوێت.
ئەو خاڵانەی لە سەرەوە باسكران لە رووی تیۆرییەوە لۆجیكی خۆیان هەیە، بەڵام لە تێڕوانینی مێژوودا زۆر جار كێشەیان هەیە، بۆ نموونە، زۆربەی وڵاتانی هەژار لەلایەن حوكمڕانیی دیكتاتۆرییەوە بەڕێوە دەبرێن، هەمووشیان لە نیو سەدەی پێشوودا گەشەكردنی ئابوورییان باش نەبووە، تەنیا مشتێك لە خەرمانی ئەو وڵاتە سەركەوتووانە گەشەی ئابوورییان كردووە. لێرەدا پێویستە هەندی تێدا رابمێنین و سەیری ئەزموونی گەشەكردنی ئابووریی وڵاتان بكەین، بۆ ئەوەی بزانین كە ئایا ئەو وڵاتانەی قۆناغی گەشەكردنی ئابوورییان سەركەوتووانە تێپەڕاندووە، ئەزموونی حوكمڕانییان چۆن بووە؟ ئەو چەند وڵاتەی بەناو دیموكراسی كە گەشەكردنی ئابوورییان سەركەوتووانە بووە (مالیزیا، بۆتسوانا، مۆریشەس) بەراورد بە وڵاتانی ژێر دەست دیكتاتۆری گەشەكردنیان نەك هەر سەركەوتووانەتر بووە، بەڵكو وڵاتی زۆر گەورەن و لە بازاڕی جیهاندا جێگەی بەرچاویان هەیە، بۆ نموونە (كۆریای باشوور، تایوان، سینگاپورە) تا رادەیەكی زۆرگەشەیان كردووە، لە هەمان كاتدا بەراورد بە هیندستان كە بە گەورەترین وڵاتی دیموكراسی دەژمێردرێت، هاوكات وڵاتی چین لە سایەی دیكتاتۆریی تاكە حزبدا لە گەشكردندا لە سی ساڵی رابردوودا بە بازدان گەشەی كردووە، لە هەمان كاتدا ئەگەر بە مێژووی گەشەكردنی ئابووریی وڵاتانی هاوچەرخیشادا بچینەوە، ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت، كە وڵاتانی بە ناو درەنگ هاتووەكانیش (The Late (Comers وەك، ئەڵمانیا و رووسیا و یابان_یش لە سایەی رژێمی بە دەسەڵاتدا (Authoritarian Regimes) گەشەی ئابوورییان بە سەركەوتوویی ئەنجامداوە.
لێرەدا جارێكی دی ئەو پرسیارەمان لا دروست دەبێتەوە، كە ئایا تێچووەكانی گەشەكردنی ئابووری لە سایەی رژێمی دیكتاتۆریدا، لە چەشنی لە دەستدانی ئازادییە گشتییەكان و بەرزبوونەوەی رێژەی هەژاری و بەرزبوونەوەی نایەكسانی دابەشكردنی داهاتدا، زیاترن لە تێچووەكانی گەشەنەكردنی ئابووری لە سایەی رژێمی دیموكراسیدا؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە هەردوو رووی تێوری و ئەزموونی وڵاتانی هەژارەوە زۆر ئاسان نییە، وەك ئەوەی كە دێتە بەرچاو. لێرەدا ئەگەر سەیری كاتخایەن بۆ نمونە: كورتخایەن و درێژخایەن بكەین، رەنگە لە چاو نەوەی پاشەڕۆژدا رژێمی دیكتاتۆری زۆر باشتر بێت، چونكە لە قۆناغێكی گەشەكردنی ئابووریی پێشكەوتوودا، نەك هەر داهاتی تاكەكەس بەرزدەبێتەوە، بەڵكو سیستەمی گەشەكردوو خۆی رێگە بە ئازادییە گشتییەكان دەدات و كرانەوە بە رووی جیهان و مافە گەردونییەكاندا بەرزتر دەبێتەوە، بەڵام لە هەمان كات و لە كورتخایەندا، نەوەی سەردەمی قۆناغی یەكەمی گەشەكردن لە سایەی رژێمی دیكتاتۆریدا باجی تێچووەكانی گەشەكردن دەدەن، واتە یەكەم نەوە دەبنە قوربانی خۆشگوزەرانیی نەوەكانی داهاتوو.
لە كۆتاییدا بەراوردكردنی گەشەكردنی ئابووریی نێوان چین كە سیستەمی دیكتاتۆری تاكەحزب تێیدا بەرقەرارە، لە گەڵ وڵاتی هیندستان كە بە وڵاتێكی دیموكراسی بەناوبانگە، رەنگە جێگەی خۆی بێت. لە كاتێكدا لە ساڵی 1990دا داهاتی تاكەكەس لە چین تەنیا 317.9 دۆلاری ئەمریكی بوو، لە هیندستان 364 دۆلار بوو، دوای 25 ساڵ، واتە لە ساڵی 2015دا داهاتی تاكەكەس لە چین بەرزبووەوە بۆ 8069 دۆلار لە وڵاتی هیندستان داهاتی تاكەكەس بەرزبووەوە بۆ 1606 دۆلار، بڕوانە بانكی جیهانی(Human Development Index 30/01/2019)، واتە لە چارەكە سەدەیەكدا داهاتی تاكەكەس لە چیندا (25) بیست و پێنج قات بەرزبووەتەوە و لە وڵاتی هیندستاندا تەنیا (4.41) نزیكەی چوار قات و نیو بەرزبووەتەوە. بۆیە ئەگەر ئەم دوو وڵاتە كە دانیشتووانیان لە یەك ملیار زیاترە بە نموونە وەربگرین، ئەوەمان بۆ دەسەلمێت كە سیستەمی دیكتاتۆری بەراورد بە سیستەمی دیموكراسی لە گەشەكردنی ئابووریدا زۆر سەركەوتووانەتر بووە.