پێشەكی
لە مێژە بووژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ بووەتە وێردی دەمی رۆشنبیران و ئەكادیمیاكانی كوردستان. زۆر جار لە كۆڕ و كۆمەڵەكاندا واپیشاندەدرێت كە ئەگەر كەرتی كشتوكاڵ بواری شایستەی خۆی پێ بدرێت، ئەوا كوردستان دەبێتە وڵاتێكی دەوڵەمەندی پێشكەوتوو و چیدی پێویستی بە وڵاتانی دەرەوە نامێنێت، تەنانەت هەندێ وادەزانن كە ئەگەر كشتوكاڵ پێشكەوتوو بێت، وڵات پێویستی بە كەرتی نەوتیش نابێت.
بەشێوەیەكی گشتی ئەم بۆچوونانە وا پیشاندەدەن كە بە پشتبەستن بە سامانە سروشتییەكان، دەشێت وڵات هەر پێویستی بە هیچ وڵاتیكی دیكەی جیهان نەبێت. ئەڵبەتە هەبوونی كەرتێكی گەشەكردووی كشتوكاڵ بناغەیەكی ئابووریی پێویستە بۆ گەشەكردنی ئابووریی وڵات، بەڵام كەرتێكی گەشەكردووی كشتوكاڵ تاكە مەرج نییە بۆ گەشەكردنی ئابووری و ئەو وڵاتانەی زۆر دەوڵەمەندن لە رووی سامانە سروشتییەكانەوە مەرج نییە گەشەكردوو بن. بە پێچەوانەوە، وڵاتانی گەشەكردووی وەك یابان و ئەڵمانیا و كۆریای باشوور لە چاو وڵاتانی دیكەی جیهاندا زۆر هەژارن لە رووی سامانی سروشتییەوە.
پێش ئەوەی ئەم بابەتە بەشێوەیەكی وردتر شی بكەینەوە، پێویستە بیر لەوە بكەینەوە كە بۆ ئەو جۆرە بۆچوونانە بەو شێوەیە لە كوردستاندا پەرەی سەندووە. هۆیەكی گرنگی ئەو بۆچوونانە دەگەڕیتەوە بۆ بیرەوەرییەكانی خەڵكی لە نەوەدەكانی سەدەی پێشوودا. رووخان و چۆڵكردنی لادێكانی كوردستان شان بە شانی شەڕی یەكەمی كەنداو و ئابلۆقەی ئابووری لە سەر عێراق و لە هەمان كاتدا عێراق لە سەر كوردستان، بوو بە هۆی كەمبوونی خۆراك و بڵاوبوونەوەی برسێتی و كەمدەرامەتییەكی بەربڵاو. ئەمە لە خۆیدا بووەتە مایەی نیگەرانی رۆشنبیران و سیاسەتمەداران كە بۆ ئەوەی نەهامەتی و برسێتییەكانی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو نەگەڕێتەوە، پێویستە كەرتی كشتوكاڵ پەرەی پێ بدرێت. بێگومان ئەمە ئامانجێكی دروستە و پێویستە كەرتی كشتوكاڵ وەك كەرتێكی ستراتیجی چاوی لێبكرێت، بەڵام تەنیا لە روانگەی هەبوون و دابینكردنی خۆراكە سەرەكییەكانەوە چاوی لێ بكرێت.
هۆكاری دووەمی ئەم بۆچوونانە زیاتر مۆركی تاسەكردنی (Nostalgia) دەروونی پێوەدیارە. لە روانگەی ئەم بۆچوونەوە، ئاوەدانكردنەوەی هەموو لادێ و گوندەكانی كوردستان ئەركێكی نیشتمانییە. مەبەستی سەرەكیی ئەم ئاراستە بیركردنەوەیە گێڕانەوە و بەرپەرچدانەوەی سیاسەتی جێنۆسایدی رژێمی پێشووە و گێڕانەوەی ژیانی لادێ بۆ بارودۆخی پێش رووخانە. هەرچەندە مەبەستی ئەو كەسانەی ئەم جۆرە بیركردنەوەیان هەیە، جوامێرانەیە، بەڵام ساویلكەییەكی زۆریان پێوەدیارە. پێویستە ئەو كەسانە ئەوە لەیاد نەكەن كە لە كۆندا ژیان و گوزەرانی لادێنشینەكان نە ئاسان بووەو نە رۆمانتێك. هەر بۆیە ئێستا خەڵكی لادێكانی كۆن زۆر بابەتیانە و كردارانە لە ژیانی خۆیان دەڕوانن. ئەوەی لە رووی گوزەرانەوە دەڕواننە گەڕانەوە بۆ لادێكان. لەبەر هەمان هۆیە دەبینین هەرچەندە هەلومەرجی گەڕانەوە ئێستا لەبارترە لە جاران و حكومەتی كوردستان تا رادەیەك پشتیوانی لە گەڕانەوەی خەڵك دەكات بۆ لادێكان، هێشتا زۆر لادێ و گوندەكان هەر بە چۆڵی یا نیمچە چۆڵی ماونەتەوە. مەبەستی ئەم وتارە خستنەڕوو و شیكردنەوەی ئەو ئاستەنگانەیە كە بۆتە هۆكاری نائاوەدانكردنەوەی لادێكانی كوردستان لە روانگەیەكی زانستییانەوە.
كەرتی كشتوكاڵ و گەشەكردنی ئابووری
لە جیهانی ئەمڕۆدا كەرتی كشتوكاڵ پەیوەندییەكی بەرەواژی هەیە لە گەڵ گەشەكردنی ئابووریدا. واتە، لەگەڵ گەشەكردنی ئابووریدا، پشكی ئەم كەرتە لە داهاتی نەتەوەییدا كەم دەبێتەوە. هۆكاری ئەم دیاردە هاوچەرخییە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە بەهای بەرهەمی كشتوكاڵ سنووردارە لە كاتێكدا بواری پەرەسەندنی بەهای كاڵاكانی كەرتی خزمەتگوزاری و پیشەسازی زۆر بەر فراوانترە. بە واتایەكی دیكە، توانای بەرهەمهێنانی خاك زۆر سنووردارە و ئەگەر مرۆڤ بیەوێت برەوی فرەتری پێبدات، دەبێت كەرتی پیشەسازی پێش بخات. بۆ نموونە بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمی پارچە زەوییەك پێویستە پەنا ببرێتە بەر پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا و زانست. لەگەڵ ئەمەشدا، بۆ بازاڕیكردنیان، زۆر بەرهەمی كشتوكاڵی پێویستیان بە پرۆسەی گۆڕان هەیە كە بە ئامێری پیشەسازی دەكرێت. هەر بۆیە هەرچەند كەرتی كشتوكاڵ پێش بكەوێت، پشكی كەرتەكە لە گەڵ گەشەكردنی ئابووریدا رووەو كەمبوونەوە دەچێت.
ئەگەر بڕوانینە خشتەی ژمارە یەك بۆمان دەردەكەوێت كە لە زۆربەی وڵاتە هەژارەكانی ئەفریقا و ئاسیا رێژەی سەدیی بەهای كشتوكاڵ لە كۆی گشتی داهاتی نەتەوەییدا بەرزە لە كاتێكدا لە وڵاتانی نیمچە گەشەكردوو و گەشەكردوودا ئەم رێژەیە بە شێوەیەكی بەرچاو كەم دەبێتەوە. بۆ نموونە ئەم رێژەیە لە زۆربەی وڵاتانی ئەفریقادا لە سی لە سەدا (30 %) كەمتر نییە، لە كاتێكدا لە وڵاتە گەشەكردووەكاندا لە سێ لە سەدا ( 3 %) تێپەڕ ناكات. ئەڵبەتە كەمبوونەوەی ئەم رێژەیە بە رێكەوت نەبووە. بۆ ئەم مەبەستەش ئەگەر بڕوانینە رێژەكە لە وڵاتانی تازەگەشەكردووی چەشنی وڵاتانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، بۆمان دەردەكەوێت كە رێژەكە بە شێوەیەكی گشتی لە نێوان رێژەی ئەو دوو گروپەی پێشوودایە. بە واتە هەرچەند ئابووریی وڵات پێش بكەوێت، رێژەی بەهای كەرتی كشتوكاڵیش لە داهاتی گشتیی نەتەوەدا كەم دەبێتەوە. لە لایەكی ترەوە ئامارەكان ئەوەمان پیشان دەدەن كە رێژەكە ساڵ بە ساڵ روو لە كەمبوونەوەیە. خشتەی ژمارە دوو ئەوەمان نیشان دەدات كە لە ماوەی دوانزە ساڵدا (2012 - 2000) ئەم رێژەیە لە سەرتاسەری جیهاندا كەم بووەتەوە. بۆ نموونە، رێژەی بەهای كشتوكاڵ لە وڵاتانی كەمدەرامەت %17.7 كەمی كردووە و لە وڵاتانی دەرامەت ناوەندی23.1 كەمی كردووە و لە وڵاتانی گەشەكردوودا 50 % كەمی كردووە. واتە هەتا وڵات گەشەكردووتر بێت، هێندە رێژەی پشكی كشتوكاڵ لە كۆی داهاتی گشتیی وڵاتدا كەمتر دەبێتەوە.
بێگومان ئەو شیكردنەوەی سەرەوە ئەوە ناگەیەنێت كە دەبێت كۆی گشتی بەرهەمی كەرتی كشتوكاڵ كەم بكرێتەوە بۆ ئەوەی گەشەكردنی ئابووری رووبدات. بە پێچەوانەوە، دابینكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان بەتایبەتی خۆراكەكان لە ناوخۆدا دەبێتە مایەی تەندروستییەكی باشی كۆمەڵگە و كەمكردنەوەی خەرجی نەتەوەیی لە سەر خواردنە هاوردەكان، ئەمەش یارمەتی هاوكێشەكردنی تەرازووی بازرگانی Trade Balance)) دەدات. لە لایەكی ترەوە، بە شێوەیەكی گشتی، كەرتی كشتوكاڵ پەیوەندییەكی راستەوخۆی هەیە بە پرۆسەی گەشەكردنی ئابوورییەوە. میكانیزمەكانی پەیوەندیی نێوان كشتوكاڵ و كەرتەكانی دیكەی ئابووری لە رووی زانستی ئابوورییەوە، دابینكردنی كەرەسەی خاوە بۆ پیشەسازی، ئازادكردنی هێزی كاری هەرزانە بۆ گەشەكردنی كەرتی پیشەسازی، زیادە بەهایە بۆ كەڵەكەكردنی سەرمایە و ژینگە و گەشتوگوزار بۆ رابواردنی دانیشتووانی شار. بێگومان كارایی و بەهێزیی ئەم میكانیزمانە بەندن بە هەلومەرجی دیكەوە كە پێویستە بایەخی خۆیانیان پێ بدرێت و هەروا بە خۆبەخۆ (ئۆتۆماتیك) كار ناكەن. بۆیە بۆ كاركردنی ئەو میكانیزمانە پێویستە ئەم كارتێكەرانە رەچاو بكرین، كە: ئایا وڵات گەشەكردووە؟ ئایا هێزی كار بە تەواوی بە كار براوە یا بێكاری بەرزە لە شارەكاندا؟ ئایا ئابووری كراوەیە یا داخراوە؟، ئایا رێژەی بەرهەمهێنان بەرزە، یا كشتوكاڵ هێشتا لە قۆناغی بژێویدایە (subsistence farming)؟
لێكدانەوەی دروست و لۆجیكیانە بۆ ئەو پرسیارانەی سەرەوە ئەوەیە، یەكەم: ئەگەر وڵات دواكەوتوو بێت و داهاتی تاكە كەس هێشتا نزم بێت، ئەوا زۆربەی داهاتی تاكەكەس بۆ خەرجكردن لەسەر خواردن دەڕوات. لە لایەكی دیكەوە، ئەگەر وڵات گەشەكردوو نەبێت، بە شێوەیەكی گشتی رێژەی بەرزبوونەوەی دانیشتووانی وڵات پێشبینی دەكرێت بەرز بێت. بۆیە بەرزبوونەوەی بەرهەمەكانی كەرتی كشتوكاڵ بە شێوەیەكی گشتی دەڕوات بۆ تێركردنی بەرزبوونەوەی دانیشتووان و ئەو توێژە كۆمەڵایەتییانە كە هێشتا خواستی خواردنیان تێر نەبووە. دەرئەنجامی ئەمەش ئەوە دەبێت كە بەرزبوونەوەی كۆی گشتیی بەرهەمی كەرتی كشتوكاڵ مەرج نییە ببێتە هۆی كەڵەكەبوونی سەرمایە بۆ گەشەكردنی كەرتی پیشەسازی. دووەم: كەرتی كشتوكاڵ مەرج نییە لە هەموو بارێكدا ببێتە سەرچاوەیەكی باش بۆ هێزی كار بۆ گەشەكردنی كەرتی پیشەسازی لە شارەكاندا. پێویستە خوێنەر لەوە تێبگات كە لە قۆناغی گەشەكردنی ئێستای كوردستاندا، بێكارییەكی زۆر لە شارەكاندا هەیە. ئازادكردنی هێزی كاری تر لە كەرتی كشتوكاڵدا ئەم كێشەیە ئاڵۆزتر دەكات. سێیەم: شێوەی كرانەوەی ئابووریی وڵات بەسەر بازاڕی جیهاندا كاریگەرییەكی راستەوخۆی هەیە لەسەر ئەوەی ئایا كەرتی كشتوكاڵ بە تەنیا خۆی دەتوانێ ململانێی بەرهەمەكانی كشتوكاڵی وڵاتانی دەرەوە بكات؟ لێرەدا پێویستە ئەوە بخەینەڕوو كە رای گشتی و «رۆشنبیران» ئەوەیە كە ئەگەر كەرتی كشتوكاڵ ئەو توانایەی نەبوو، پێویستە حكومەت پاڵپشتی تەواوی بكات بۆ ئەوەی ئەو بەربەرەكانێیە بكات. بەڵام كەس بیر لەوە ناكاتەوە ئایا ئەو پارەیە لە كوێوە دێت كە پاڵپشتی كەرتی كشتوكاڵی پێدەكرێت و ئەو پارەیە چۆن دەدرێت و بە چی بەرهەمێك دەدرێت و بە چی بەرهەمێك نادرێت و ئەم پاڵپشتیەش تاكەی بەردەوام دەبێت. لە رووی ئەكادیمی و زانستییەوە ئەو راستییە لە زووەوە سەلمێندراوە كە ئەگەر پاڵپشتیی بەرهەمهێنانی خۆراك بەرز بێت، نرخی راستەقینەی خواردن بەرز دەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی كرێی راستەقینە (Real Wage). بەرزبوونەوەی كرێی راستەقینە یەكێكە لە رێگرە بەهێزەكانی گەشەكردنی پیشەسازی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بۆیە بەرزبوونەی نرخی خوراك و كرێی راستەقینە لە درێژماوەدا لە خزمەتی گەشەكردنی ئابووریدا نییە. ئەم بابەتە پێویستی بە هەڵوێست و بیرلێكردنەوەی قووڵتر هەیە، ئەگەر وڵات بیر لە گەشەكردنی درێژخایەن بكاتەوە.
چوارەم: گرفتێكی دیكەی كەرتی كشتوكاڵ ئەوەیە كە ئەگەر ئەو كەرتە هێشتا لە قۆناغی بژێوی دابینكردندا بێت، ئەوا ئەو كەرتە پێویستی بە گۆڕانكارییەكی یەكجار گەورە هەیە، بۆ ئەوەی لە گەشەكردنی ئابووریدا نەخشی هەبێت. بۆ نموونە، كشتوكاڵی بژێوپەیداكەر زۆربەی جار لەسەر پارچە زەوییەكی بچووكە كە بواری بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای نوێ نادات. گۆڕانیش لە بناغەكانی خاوەندارێتی زەوی پڕە لە كێشە و بەربەست. لە لایەكی دیكەوە، جووتیاری بژێوپەیداكەر زۆربەی جار نەخوێندەوارو كەم شارەزایە و بە شێوەیەكی نەریتی دەڕوانێتە كشتوكاڵكردن. بۆیە بواری بەكارهێنانی زانست لە بەرهەمهێناندا لایان تەسكە و ئاسۆی پەرەپێدانی بەرهەمهێنانیان كەمە. لە سەرووی هەموو ئەمانەوە، ئەو جووتیارەی هێشتا لە قۆناغی بژێوی پەیداكردنە، پێویستی بە پارەیەكی زۆرە بۆ ئەوەی پێداویستییە سەرەتاییەكانی خۆی و خێزانەكەی دابێن بكات. بۆیە ناتوانێت پاشەكەوتێكی ئەوتۆ بكات كە شار و گەشەكردنی ئابووری سوودیان لێ وەربگرێت.
بێگومان ئەو شیكردنەوەی سەرەوە لەهەموو بارێكدا ئەوە ناگەیەنێت كە بەرهەمی كەرتی كشتوكاڵ كەم بكرێتەوەو پشتیوانی لێ نەكرێت. بە پێچەوانەوە، بەكارهێنانی زانست و ئامێری نوێ لە بەرهەمهێناندا هەمیشە رێژەی بەرهەمهێنان بەرزدەكاتەوە. لەهەمان كاتدا، بەرزبوونەوەی دانیشتووانی جیهان پێویستی بە بەرزكردنەوەی بەرهەمی كشتوكاڵ هەیە. بەڵام، دەرئەنجامی ئەو ئامارانە بە شێوەیەكی گشتی ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت كە پەیوەندی بەرەواژی گەشەكردنی ئابووری و كەمبوونەوەی رێژەی پشكی داهاتی كەرتی كشتوكاڵ زۆر روون و ئاشكرایە. بە واتایەكی دیكە، گەشەكردنی ئابووری زیاتر بوار دەڕەخسێنێت بۆ گەشەكردن و بەرفراوانكردنی كەرتەكانی دیكەی ئابووری.
خشتەی -1: رێژەی سەدی بەهای كەرتی كشتوكاڵ لە كۆی گشتی بەرهەمی نەتەوەییدا (Gross National Product) بە پێی هەڵبژاردەی وڵاتانی جیهان.
ئاسیا وڵاتانی ئەفریقا
پاكستان 24 مەلاوی 30
فیلیپین 12 نایجیریا 33
هیند 17 ئەفریقای باشوور 3
چین 10 كێنیا 30
باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا ئەمریكای باشوور
ڤێتنام 20 مەكسیك 4
كۆریای باشوور 3 بەرازیل 5
تایلەند 12 ئەرجەنتین 9
مالیسیا 10 پیروو 7
كەمبۆدیا 36 كۆڵۆمبیا 7
ئیندۆنوسیا 14 ڤەنزوێلا 6
ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست وباكووری ئەفریقا وڵاتانی گەشەكردوو
Saudi Arabia 2 بەریتانیا 1
Lebanon 6 فەڕەنسا* 3
توركیا 9 هۆڵەندا 2
میسر 14 ئیتالیا 2
ئوردن 3 ئەڵمانیا 1
مەغریب 15 ئەمریكا 1
World Bank، World Development Indicators، 2013سەرچاوە:
*ئاماری ساڵی 2000


خشتەی-2: رێژەی سەدی بەهای كەرتی كشتوكاڵ لە كۆی گشتی بەرهەمی نەتەوییدا (Gross National Product) بە پێی گروپی ولاتانی جیهان.ساڵانی 2000 و 2012.
گروپ 2000 2012 ڕێژەی گۆڕان %
وڵاتانی كەم دەرامەت 34 28 -17.7
ناوەند دەرامەت 13 10 -23.1
بەرز دەرامەت 2 1 -50.0
رۆژهەڵاتی ئاسیا و پاسیفیك 13 11 -15.4
ئەوروپا و ناوەڕاستی ئاسیا 12 9 -25.0
ئەمریكای باشوور و كاریبێكان 5 5 0.0
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری
ئەفریقا 13 … …
باشووری ئاسیا 24 18 -25.0
نیمچە بیابانی ئەفریقا 17 16 -5.9
World Bank، World Development Indicators، 2013سەرچاوە:
نەرمیی داخوازی داهات (Income Elasticity of demand) بۆ بەرهەمەكانی كشتوكاڵ
نەرمیی داخوازی بۆ خەرجكردن لە سەر هەر كاڵایەك گۆڕانی رێژەی سەدیی خەرجكردنە ئەگەر داهاتی تاكەكەس یەك یەكە بەرز ببێتەوە. بە واتایەكی دی، ئایا خەرجكردنی تاكەكەس لە سەر ئەو كاڵایە چەند دەگۆڕێت ئەگەر داهاتەكەی بەرزببێتەوە. لێكۆڵینەوە زانستییەكان ئەوە دەردەخەن كە نەرمیی داخوازی داهات بۆ خۆراك و خواردنەوە بە شێوەیەكی گشتی نزمە. واتە ئەگەر داهاتی تاكەكەس یەك یەكە بەرز ببێتەوە، خواستی بۆ بەرهەمە خۆراكییەكان كەمتر لە یەك یەكە بەرزدەبێتەوە، لە كاتێكدا داخوازییەكانی بۆ بەرهەمە پیشەسازییەكان لە یەك یەكە زیاتر بەرز دەبێتەوە. بە وتەیەكی سادەتر، ئەگەر داهاتی تاكەكەس نزم بێت، تێركردنی خواستە سەرەتایی و راستەوخۆكان بۆی لە هەموو شتێكی دیكە گرنگترە. بۆیە زۆربەی داهاتەكەی بۆ پێداویستییە خۆراكییەكان خەرج دەكات. بێگومان هەتا داهاتی كەس بەرز ببێتەوە، خەرجكردنیش لەسەر خۆراك بەرز دەبێتەوە، بەڵام بە هەمان رێژە نا. بۆیە، لە ئاستێكی داهاتدا، تاكەكەس خواستەكانی بۆ خۆراك تێر دەبن و خەرجكردنی لە سەر خۆراك لەو ئاستەدا چەق دەبەستێت. بۆ نموونە ئەگەر داهاتی یەكێك هەزار دۆلاری ئەمریكی بێت لە مانگێكدا چوار كیلۆ گۆشتی مەڕ بخوات. ئەگەر داهاتەكەی سەد لە سەدا بەرز ببێتەوە، واتە ببێتە دوو هەزار دۆلار لە مانگێكدا، خواردنی گۆشت بە هامان رێژە بەرز نابێتەوە و نابێتە هەشت كیلۆ. ئەمەش بە شێوەیەكی تایبەت ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە لە گەڵ بەرزبوونەوەی داهاتدا، خواست بۆ بەرهەمە كشتوكاڵێكان بە تایبەت خۆراك كەمتر بەرز دەبێتەوە و زۆربەی داهات بۆ بەرهەمە پێشەسازی و خزمەتگوزارییەكان خەرج دەكرێت.
لە ئاستی وڵاتدا، ئەو شیكردنەوەی سەرەوە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە تا وڵات دواكەوتووتر بێت لە رووی ئابوورییەوە، ‌هێندە خەرجكردنی لە سەر خۆراك كڕین بەرز دەبێت. بە پێچەوانەوە ئەگەر وڵات پێشكەوتوو بێت، پشكێكی كەمی داهاتی خێزان بۆ بەرهەمە خۆراكییەكان خەرج دەكرێت. بۆ روونكردنەوەی زیاتر، ئەگەر بڕوانینە خشتەی ژمارە (3) بۆمان دەردەكەوێت كە لە زۆربەی زۆری وڵاتانی هەژاردا خەرجكردنی خێزان لە سەر خۆراك زۆر بەرزە. بۆ نموونە لە زۆربەی زۆری وڵاتانی ئەفریقادا زیاتر لە سەدا چل (%40)ی داهات بۆ خۆراك كڕین خەرج دەكرێت و لە وڵاتانی هەژاری ئاسیاشدا رێژەكە بە هەمان شێوە زۆر بەرزە. لە كاتێكدا لە گەڵ گەشەكردنی ئابووریدا، ئەم رێژەیە كەم دەبێتەوە. بۆ نموونە لە وڵاتانی تازە گەشەكردووی وەك كۆریای باشوور و تایوان و مالیزیا و بەرازیل و ئیسرائیلدا رێژەكە زیاتر لە نیوەی رێژەی وڵاتە هەژارەكان دابەزیوە.
ئەوەی جێگەی تێبینییە لێرەدا ئەوەیە كە رێژەی خەرجكردنی خێزان لەسەر خۆراكەكان لە وڵاتە گەشەكردووەكاندا زۆر نزمە. بۆ نموونە، لە ئەمریكادا لە حەوت لە سەد (%6.6) كەمترە و لە ئەڵمانیادا نزیكەی یانزە لە سەدە (10.9%) و لە وڵاتانی دیكەشدا لە دەوروبەری %13-12دایە. بە واتایەكی دی، پشكی شێری خەرجی خێزان دەڕوات بۆ بەرهەمكانی ناكشتوكاڵی. ئەم شیكردنەوەیەش ئەوەمان پیشاندەدا كە گەشەكردنی ئابووری زیاتر لە خزمەتی پەرەپێدانی كەرتەكانی دیكەی ئابوورییە، نەك كەرتی كشتوكاڵ.
خشتەی- 3 رێژەی سەدی خەرج لە سەر خۆراك بە پێی گروپی وڵاتانی جیهان: ساڵی 2012
ئاسیا % وڵاتانی ئەفریقا %
پاكستان 47.7 كامیرۆن 45.9
فیلیپین 42.8 نایجیریا 39.5
هیند 25.2 ئەفریقای باشوور 19.4
China 26.9 كێنیا 44.8
باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا % ئەمریكای باشوور %
ڤیتنام 35.9 مەكسیك 24.9
كۆریای باشوور 12.2 بەرازیل 15.9
تایلەند 32.0 ئەرجەنتین 20.9
مالیزیا 19.5 پیروو 20.1
تایوان 13.5 كۆڵۆمبیا 18.4
ئیندۆنوسیا 33.4 ڤەنزوێلا 18.6
ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست وباكووری ئەفریقا % وڵاتانی گەشەكردوو %
ئێران 25.5 بەریتانیا 9.1
ئیسرائیل 15.9 فەڕەنسا 13.3
توركیا 22.2 هۆڵەندا 11.1
میسر 42.7 ئیتالیا 14.2
ئوردن 32.2 ئەڵمانیا 10.9
مەغریب 40.5 ئەمریكا 6.6
سەرچاوە:Calculated from Euro monitor International data July 2013، USDA.org

بەكاربردنی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵدا
ئاستەنگییەكی دیكەی كەرتی كشتوكاڵ لە بەكاربردنی هێزی كاردا دەردەكەوێت. گەشەكردنی ئابووریی وڵاتانی جیهان ئەوەمان پیشان دەدات كە بەكاربردنی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵدا پێ بە پێی گەشەكردنی ئابووری كەم دەبێتەوە. هۆكاری بنەڕەتی بۆ ئەم دیاردەیە دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی بەرهەمهێنان لە كشتوكاڵدا و پەیوەندیی ئەم كەرتە بە خاكەوە. بە پێچەوانەی كەرتەكانی دیكەی ئابوورییەوە، بەرهەمهێنانی كشوكاڵ راستەوخۆ پشت دەبەستێت بە خاك. بێگومان بەپیتی و توانای بەرهەمهێنانی خاكیش دیاریكراوە. بۆ نموونە، ئەگەر بمانەوێ رێژەی بەرهەمهێنان لە سەر پارچە خاكێكی سنووردار بەرز بكەینەوە، پێویست ناكات كرێكاری زیاتر بەكار بهێنین، بەڵكو بە بەكارهێنانی ئامراز و تەكنیك و زانستی پێشكەوتوو دەتوانین ئەو ئامانجە بپێكین. ئەم دیاردەیە لە پانتایی خاك بەكارهێنانی كشتوكاڵ و كەرتەكانی دیكەی ئابووریدا بە روونی دەردەكەوێت. بۆ نموونە، لە سایەی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیادا تەنیا یەك كرێكار دەتوانێت بەرهەمی چەند هەزار هیكتار زەوی بەڕێوە ببات. لە كاتێكدا، لە كەرتی پیشەسازیدا دەتوانرێت جێگەی هەزارەها كرێكار لە پانتاییەكی زۆر تەسكدا لە رووی بەها و قەوارەوە جێگەی بكرێتەوە.
لە ئابووریی جیهاندا، ئەم بەرتەسكییە بەئاشكرا بەدی دەكرێت. خشتەی ژمارە چوار ئەوە دەردەخات كە هەتا ئابووریی وڵات گەشەكردووتر بێت هێندەش بەكاربردنی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵدا كەم دەبێتەوە. بۆ نموونە لە وڵاتانی گەشەكردوودا لە ساڵانی 2009-2011 دا تەنیا سێ ونیو لە سەد (%3.5)ی كۆی هێزی كاری ئەو وڵاتانە لە كشتوكاڵدا بەكار براون، لە كاتێكدا ئەم رێژەیە لە وڵاتانی كەم و مام ناوەند دەرامەتدا دە هێندەی ئەو رێژەیە زیاترە. لە هەمان كاتدا، كەمبوونەوەی بەكاربردنی هێزی كار لە كەرتی كشتوكاڵدا لە ماوەی كەمتر لە دەساڵدا كە خشتەكە پیشانی دەدات زۆر بەرچاوە. بۆ نموونە، لە سەرانسەری جیهاندا، ئەم رێژەیە بۆ نۆزدە و نیو لە سەد (%19.5) كەم بووەتەوە. رێژەكەش لە وڵاتانی بەرز دەرامەتدا بە شێوەیەكی گشتی و ئەوروپا و ناوەڕاستی ئاسیا بە شێوەیەكی تایبەت زۆر لەو رێژەیە زیاتر كەمی كردووە.
دەرئەنجامی ئەم ئامارانە ئەوەمان پیشان دەدەن كە بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونانەی لە كوردستاندا باون، كەرتی كشتوكاڵ توانای بەكاربردنی هێزی كاری زۆر كەمە و بە پێشكەوتنی كەرتەكەش ئەو توانایە رۆژ بە رۆژ كەمتر دەبێتەوە. تەنانەت ئەگەر بە پیشەسازیكردنی كشتوكاڵ بگاتە ئاستێكی زۆر بەرزیش هێشتا ئەو توانایە لە گەڵ گەشەكردنی ئابووریدا بەرەو كەمبوونەوە دەچێت.
خشتەی- 4: رێژەی سەدیی بەكاربردنی هێزی كار بە پێی گروپی وڵاتان؛ 2000-02-2009-1
گروپ 2000-02 2009-11 ڕێژەی گۆڕان %
جیهان 37.9 30.5 -19.5
وڵاتانی كەم و ناوەند دەرامەت 48.5 37.7 -22.3
ناوەند دەرامەت 47.9 37.6 -21.5
بەرز دەرامەت 5.4 3.5 -35.2
ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و پاسیفیك 49 35.6 -27.4
ئەوروپا و ناوەڕاستی ئاسیا 30.6 22.2 -27.5
ئەمریكای باشوور و كاریبێكان 18 16.2 -10.0
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری
ئەفریقا … … …
باشووری ئاسیا 59.2 50.8 -14.2
نیمچە بیابانی ئەفریقا … … …
World Bank، World Development Indicators، 2013سەرچاوە:
لەكۆتاییدا پێویستە ئەوە وەبیر بخەینەوە كە رەوتی گەشەكردنی ئابووریی جیهان ئەو راستییە دەردەخەن كە توانای كەرتی كشتوكاڵ لە رووی بەها دروستكردن و بەكاربردنی هێزی كارەوە زۆر سنووردارە. بە پێچەوانەی ئەو بۆچونانەی لە كوردستاندا شێوەی ئەفسانەیان لەخۆ گرتووە، كەرتی كشتوكاڵ ناتوانێت بێكاری لەناو ببات و هێچ وڵاتێكیش بە تەنیا بە كەرتی كشتوكاڵ دەوڵەمەند نابێت. لە رووی خۆراكەوە، كەرتی كشتوكاڵ دەتوانێت سەربەخۆیی لە وڵاتانی دراوسێ بەدەست بهێنێت، بەڵام گۆشەگیری و خۆدوورەپەرێزگرتن لە بازاڕی جیهان سیاسەتێكی ناسەركەوتووە و مێژوویەكی پڕ لە مەترسی هەیە. شیكردنەوەكانی ئەم وتارەش ئەوە ناگەیەنن كە پشت بكرێتە كەرتی كشتوكاڵ و حكومەتی كوردستان هیچ كۆمەكێكی نەكات. بە پێچەوانەوە، پێویستە كەرتی كشتوكاڵ پەرەی پێ بدرێت، بەڵام لە بەر رۆشنایی ئەو ئاستەنگانەی ئەم وتارە بە شێوەیەكی كورت خستوویەتەڕوو،هەروەها دەبێت دابینكردنی خۆراك وەك بەرهەمێكی ستراتیجی چاوی لێبكرێت و لە ئاوەدانكردنەوەی لادێ و گوندەكان جیابكرێنەوە.
 سپۆت:
 لە رووی خۆراكەوە، كەرتی كشتوكاڵ دەتوانێت سەربەخۆیی لە وڵاتانی دراوسێ بەدەست بهێنێت، بەڵام گۆشەگیری و خۆدوورەپەرێزگرتن لە بازاڕی جیهان سیاسەتێكی ناسەركەوتووە و مێژوویەكی پڕ لە مەترسی هەیە
 لە زۆربەی وڵاتە هەژارەكانی ئەفریقا و ئاسیا رێژەی سەدیی بەهای كشتوكاڵ لە كۆی گشتی داهاتی نەتەوەییدا بەرزە لە كاتێكدا لە وڵاتانی نیمچە گەشەكردوو و گەشەكردوو?