ژێدەرێن باوەرپێکری وەسا دبینن کە ئاریایی پشتی زێدەبوونا ھژمارا وان ژ دەڤەرێن (کۆ نۆکە دکەڤنە د ئاسایایا ناڤین دا) و ژ ئەگەرێن ئابووری بۆ لایێ جھێن نۆکە کۆچ دکەن و ئەڤە ل (٤٠٠٠) سالێن پێشی زایینێ بوویە، ل دەستپێکێ سێ ھۆزێن مەزن بووینە: میدییایی، و پارس، و بارز. و ھندەکێن دیتر ژ وان ژی بناڤێن وەکی گۆرگانییان و یان ژی ئاران (Arran) ( یان ئالانی) دھێنە نیاسین، کە ئەوێن ئێکەم ل دەڤەرێن گۆرگان و ئالانی ل دەڤەرێن قەفقازییا و لنک ڕویبارێ مەزنێ ئاراس ئاکنجی دبن (٣: ٢٤٥)، و ھندەک جھێ ئاکنجیبوونا وان باکوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆکە و ڕۆژئاڤایا دەریایێ قەزوین ددەنە زانین، و ئەو جھە یێ کۆ ڕۆسی نۆکە وێ ب ئازەربایجانا ڕۆسی ددەنە زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژی باکوو، گەنجێ ، شماخی، دەربەند، ئیرڤان، و نەخجەڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن کەڤن، کۆ کاڤلێن وێ ھەتا نۆکە ژی یێن ماین ( بەردعێ یان بردۆا ) و یەونانی و ڕۆمێن کەڤنار وی نەتەوەی ب ئالبانیا (Albania) و ئەرمینی بناڤێ " ئاغوانگ" دخوینن و عەرەبان ژی وشە و ناڤێ " ئاران" بۆ وان بکار ئینایەن و بخۆ تەعریبکرییە (٢: ب.٥١). ل ھندەک ژێدەران ژی وەسا ھاتیە کە " ئاران " بناڤەکێ وەکی " ئاسی " دھێتە شۆبھاندن، کە وەکی نەتەوەیێن وەکی "سکائی" و "سەرمەتی " ھۆزێن بیابانی بووینە ل ئاسیایا ناڤین و ئەو ژی ژ نڤشێ ئاریایینە. چونکی ھەمی ئەو وەکی گەلەک ژ وان نڤشێن ژ بەر وان مایین و ژ وان ژی ھندەک ل وەلاتێ چینێ و نەخاسمە ل دەڤەرا " خۆتەن " و " توومەشق" و قەفقاسییا ب زمانێن ئاری دئاخڤن. و ئالانییان پەیوەندییا دگەل وان " ئاسی " ییا ھەی و ھندەک ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤە گرێدای، یێن کۆ وێژە و ئەدەبیاتەکێ ھەی، ژی "سۆغدی " و " پارتی" نە. (٢: ١٤٦). لدویڤ ژێدەرێن دیرۆکی ویلایەتا وان د قۆناغەکێدا، پشکەک بی ش ئیمپراتۆریەتێن ئیرانی و نەخاسمە ساسانیێن ب نەژاد کوردێن رەسەن، و بەردەوام دگەل وەلات و ھۆزێن دەروەبەری خوە د جەنگ و ململانێ و شەڕکرنێدا بین. وەک نەتەوەک ئاریایی نەژاد ھندەک جارانت خوە ل رۆمییان ددان و دشکاندن. پاشایێن وان وەکی یێن ساسانییا پارەیێ بناڤێ خوە ل خۆراسانا نۆکە بەلاڤکرین. پاشایەکێ وان یێ بناڤۆدەنگ بناڤێ کورس(Kurs) ھەتا یێ ھاتیە کوردستانا نۆکە و دەڤەرا شنگالێ. ھەتاکۆ عەبدۆلعەزیم رەزائی بسۆرێ دیرۆکناسیێ د پەرتووکا خۆ یا بناڤێ دیرۆکا پێنج ھزار سالییا ئیرانێ، بەرگێ ٢، ب. ١١٥، وەسا دبینت ئەو جھێ نۆکە بناڤێ سیستان دھێتە نیاسین ئێک ژ وان جھانە د سەردەمێ فەرھادێ دووەمێ ئەشکانی ل سالێن ١٣٦ پێشی زایینێ، سکائی چۆنە وێ دەڤەرێ و ماوەکی ناڤێ وێ دەڤەرێ ھاتگھۆڕین ب "سەکستان". پاشی سنوورێ خۆ ڤەگۆھاستنە ملێ دیترێ وی دەریای و ل دەڤەرێن قەفقازییا ئاکنجی بین و دەولەتەک مەزن ب ھێز و باسکێن خوە ئاڤاکرن، و ب شەڕا ھێدی ھێدی لاواز و پەرت و بەلاڤ بین(٢). ھەر ئەو ژێدەر دبێژیتن کە ئەو " ئاس" نۆکە بناڤێ " ئۆسیت" (Osset) یان " ئۆسیتین"(Ossetin ) دھێنە نیاسین کە ل دەڤەرا قەفقاسییا ئاکنجینە، و لسەر دەمێن جۆدا ھێڕشی وەلاتێن ئیرانێ و نەخاسمە ئازەربایجان و ئەرمینستانێ کرینە و ل وان وەلاتان تاوانێن مەزن دژی خەلکێ و باژێڕ و دەڤەرێن وان ئەنجام داینە. دھێتە گۆتن ئالان، ھەروەسا ژی گەلیەکە ل دەڤەرا باژێڕێ سەردەشتا کوردستانا ڕۆژھەلات، ڕوویبار و ئاڤێن بانێ و مۆکریان بڕێکا وی گەلی دڕێژنە زێیێ بچویک، و ھەروەسا ل چیایێ عەرەفە ژی چیایەکێ بڤی ناڤی ھەی (٢: ٢٩٠). ژێدەر ھەروەسا ژی ئاماژەی ب ھندێ ددەن، بۆ نموونە دیرۆکنڤیسێ بناڤ و دەنگێ جۆھی ( یوسفۆس فلافیۆس )( ٣٧-١٠١ ز. ) ڤەدگێڕیتن کە ئالانیان گەلەک جاران ھێڕشی سەر دەڤەرێن قەفقاسسیا دکرن و ھەتاکۆ سەر سنوورێن ئیرانییان تالان دکرن، و ل وی سەردەمی ئەرمەنییان پترتر ژ گۆرجییان دژاتییا ڕۆمییان دکرن، و ھنگی دەڤەرا چیایی، باشورێ دەریایا قەزوین ناڤێ وێ کردون یان گردوون بی، و ناڤێ وێ دەڤەرێ د ژێدەرێن سریانی دا ( بیت قاردۆ ) یە و پاشایێ وێ لبن فەرمانا شاھێن ( پارتی ) یان ئاریاییان بی (١: ٦٢٥)، و ھەکەر وەسا بیتن زمانێ وان، ئۆسیتینی، وەکی بسپۆرێن ئەنترۆپۆلۆژی دبێژن ھەڤشێوەی زمانێن پارسیا کەڤن و ئاڤێستایێ ( یان میدی )، و کوردی و لۆری و بەختیاری و بەلووچی و تاجیکی و تاتی ( ئانکۆ زمانێ جۆھیێن دۆرماندۆری دەریایا قەزوین و خەزەر و قەفقاسییا ) دکەڤیتە د چارچۆڤەی زمانێن ئیرانی دا کۆ ئەو ژی د ڕاستایا خۆ دا یێن د گرووپێ زمانێن ھندوئەورۆپی دا ( ٣: ٦٧ ). ئەڤ کۆرتیا مە ئینای ل چەند سالێن بۆری د بنەمالەکا کوردی، بناڤێ ئالا خۆ دبینیت، کۆ لدویڤ پێزانینێن ڕە سپیێن ڤێ بنەمالێ ل ھەرێما کوردستانێ، نازناڤێ خوە ژ ئال پاشایێ بابێ مەمۆیێ قەھرەمانێ شاھاکارا وێژەییا مەم و زینا خانی وەرگرتی، کۆ پشتی تراژێدیایا مرنا مەمێ، و تەرا و بەرا بینا دویندەھا ئال پاشای، ھندەک ژ وان چۆنە رۆژھەلاتا کوردستانێ و ھندەک ژی باشووری کوردستانێ و جھێن دیتر. ئال پاشا بخۆ بەرمایکێ ڤێ دەولەتا مەزنە یا مە لسەر ئاماژەپێدای.
ئەڤە ئانکۆ مرۆڤ ھەر ژ رۆژا بوونا خۆ و ھەتا نۆکە ل جھەکی جێگیر نەبوویە و ژ وارەکی بۆ یێ دیتر ھاتیە ڤەگۆھاستن. ھەتاکۆ دھێتەگۆتن شارستانیەتێن سۆمەڕی و بابلیێن ژ دەڤەرێن باکووری ئیرانا نۆکە ھاتینە، بەلێ خەلک وان ب جۆرەک دیتر بۆ خۆ دھژمێریت. لەوما پێدڤییە مرۆڤایەتی ڤان نموونا و ھزارانێن دیتر بکەتە وانە و دەست ژ دەمارگیرییا نەتەوەیی و ئایینی و رەگەزپەرێستی و ئەنفال و جینۆسایدا بینت و لخۆ بزڤڕیت و بزانیت ھەر جھەکێ ڤێ جیھانێ جھێ ھەر مرۆڤەکی تێدا دبیت ب مەرجەکی ئەو مرۆڤ ئاڤاکەر و ئەڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وی جھی بت، نەک دۆگماتی و بنڤەبنڤە و ب دووروویێ خۆ بکەتە خۆدانێ ھەر تشتەکی. مرۆڤێن نەتەوەیێن جۆدا، سەرباری ئایین و کەلتوور و فەرھەنگ و ئایدیۆلۆژییا و ھزر و بھایێن جۆدا، بێگۆمان دڤیا ھندەک تشت و بھایێن ھەڤپشک و وەک ئێک ژی ھەبن دا بشێن پێکڤە بقەتینن. ھندی مرۆڤ د رێزبەنییا ڤان بھایا ل جۆداھییا بگەڕھت و وان دەینتە پێش دێ خەوشا من نەخۆش، بەلێ ھەکەر بھایێن ھەڤپشک و یونیڤێرسال (universal values) و جیھانی دەیننە سەردێرێ کار و بزاڤێن خۆ یێن سیاسی، دێ جیھانەکا ئارام و ئاسوودە و ئازاد و دویر ژ تیرۆرێ ئێتەئاڤاکرن. ئەڤە ئەو ئارمانجە یا سەرکردە و پەیامبەر و فەیلەسۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، ھزاران سالی بۆ گەھشتن ب وان کاردکەن. ئەڤرۆکە، مرۆڤایەتی بگشتی و کورد و کوردستانی وەستیای و ماندی و شەکەتترن ژ ھەردەم، و ژ ھەردەمەکی بەری نۆکە پترتر پێدڤی ب ئارامی و ئاسایش و تەناھی و راستگۆیێ و شەفافیەت و یەکسانی و دادپەروەری و دلۆڤانی و ڤیان و دیمۆکراسیەتەکا دروستن، و ھەر مرۆڤ، بچویک و مەزن، یان سەرکردە و لایەن و وەلات ب رەفتار و کریار و بڕیارێن خۆ، بھەر ناڤەکی و درویشمەکێ بریقەدار، دیمۆکراسی، ئایینی و ...ھتد، بزاڤێ بکەت ببیتە ئاستەنگ لبەردەم ڤان داخوازی و پێدڤیاتیێن سایکۆ-سۆسیۆلۆژی و ئابووری، بیگۆمان زۆردارییەک مەزنە و چ جاران ناھێتەبەخشین و لێبۆردن. بێھنا مرۆڤایەتیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ تەنگ بوویە. ھەر نەتەوە و وەلات و کەسەک یێ بیە "عەمێ گۆزێ" و ب بستەھیڤە بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێددەت. خۆپەرێستییا وان مرۆڤێ ئێخستیە د دەراڤەکێ نەخوەش و تەنگاڤیێدا. ھا ئەڤە ھێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤە و ھند مەزنە دێ پریشکێن وێ بسەر مە دا دەرباز بن و کا دێ مالا چەندا و کێ خراب کن. دفن بلندیێ ھێدی کار گەھاندە ھندێ مرۆڤی بھایێ خۆ نەمایە. ھەر کەس بۆ خۆ رادکێشیت بێی ھندێ ھزار سباھی بکەن کا دێ چ رووی دەت، و دۆھی کا ھەر کەس و نەتەوەک کی بی و ش کیڤە ھاتیە. زەنگەکا مەترسیدار و بێھنەک نەخۆش ش ڤان ھەمی شەڕا دھێت. مخابن بۆ کەسێ نەخەمە و ھندەک باوەر ناکن دێ چی چێبیت و چەند مرۆڤ ژناڤچن. ھێجەت زەحفن. ژ ھێجەتێن ئایینی بگرە ھەتا نەتەوەیی و ...ھتد. شوینا دەست د ھەڤدۆ ئالاندنێ و ھەمبێزەکا براینی، ھەر نەتەوەک بزاڤێ دکت زوویتر یێ دیتر ژناڤ ببەت. مرۆڤاتی یا بوویە بێ بھاترین تشت. لڤێ دنیا خرابینی َھندەک ھێشتا لسەر دەە و دۆا خۆنە. بزاڤا وی تشتی دکن یێ بەلکۆ سباھی ل و بۆ وان تنێ بەڵایەک بیت نە تشتەک دیتر. ژێدەر: ١-( بوورەکەیی) ێفی زادە، ێدیق (١٣٨٥). تاریخ پنج ھزار سالە ایران، آرون، تھران. ٢ - رچائی، عبدالعڤیم ( ١٣٧٦ ). تاریخ دەە ھزار سالە ایران، چاپ اقبال، تھران. ٣ - عارف، مجید حمید ( ١٩٨٤ ). الڕپنوغرافیا و الڕقالیم الحچاریە، جامعە بغداد. ٤ - علی، سعید إسماعیل (١٩٩٩). التربیە فی حچارات الشرق القدیم، القاھرە.