گەلی كورد نەك تەنها لەگەڵ رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق بەڵكو لەگەڵ گشت دراوسێیەكانی هەمیشە بەروحیەتی ئاشتی خوازی و پێكەوە ژیان ژیاوە و هەروەها خەبات و تێكۆشانی كورد بەردەوام لە پێناو گەرٍاندنەوەی مافەزەوتكراوەكانی بووە ،بەڵام بە پێچەوانەوە رژێمی بەغدا بە درێژایی سەد ساڵی رابردوو ، بە پێچەوانەوە و بە ئاگر و ئاسن و خیانەتكاری وڵامی داخوازییە دەستووریی و رەواكانی داوەتەوە . نموونەی هەرە بەرچاویش خیانەتكاری 16ی ئۆكتۆبەری 2017 و دویی ئۆكتۆبەر 2018 و بەكارهێنانی سیاسەتی خۆسەپاندن و زۆرینە بووە. خۆ ئەگەر هەڵوەستیەیەك لە سەرمێژوویی كورد لەگەڵ رژێمە یەك لەدوای یەكەكان پرە لە كارەسات و نەهامەتی ئیتر چ لە سەر دەمی مەلەكی تا کودەتا چیەکانی چواردەی تەموزی ساڵی ١٩٥٨ لە کۆماری عێراق ، لە جیاتی چارەسەری ئاشتیانەی کێشەی کورد ، کێشەکانیان گەورەو قوڵتر کردەوە ، کە بە هۆیەوە لە کوردستان جوڵانەوەیەکی چەکداری لە ١/٩/١٩٦١بەرپا بوو ، لە دژی حکومەتی عبدالکریم قاسم لە کۆماری عێراق .لە سەردەمی کودەتا چیەکانی هەشتی شوباتی ساڵی ١٩٦٣ لە کۆماری عێراق ، حکومەتی بەعس لە لایەک بە کۆمەک و یارمەتی سەربازی دەوڵەتانی عەرەبی ، ئیقلیمی ، دەولی پەلاماری کورد و جولانەوەی کوردیان دا ، و لەلایەکی تریشەوە ، هێزێکی گەورەی له‌ خه‌ڵکی مه‌ده‌نی و عه‌شایه‌ر پێکهێنا وچەکداری کرد ، بەناوی حەرەس قەومی ، بۆ هێرش و پەلاماردانی کورد لە پارێزگاکانی کەرکوک ، هەولێر ، دیالە ، موسڵ وسلێمانی کە بەهۆیەوە هەزاران کەسی مەدەنی کوژران و گیران لە خەڵکی ئەو ناوچانە ، جگە لەوەش سەدان گوندی کوردی ئەو ناوچانە سوتان و تاڵانکران ، و خەڵکەکەشی ئاوارە و دەربەدەرکران . لە سەردەمی کودەتای بەعسیەکانی حەڤدەی تەموزی ساڵی ١٩٦٨ ، دەسەڵاتدارانی بەعس نەخشەو بەرنامەکەیان ئەوەبوو ، کورد لە کوردستانی عێراق لەنێوبەرن ، و خاکەکەشی داگیربکەن ، ولەم روەشەوە بەشێکی زۆری بەرنامەکەیان جێبەجێ کرد :بەعسیەکان ٤٥٠٠ گوند و شارۆچکەیان لە کوردستان روخاند و تەخت کرد ، و موڵک و زەویی دانیشتوانی کوردستانیان بە تاڵانبرد و داگیرکرد ٠لە سێ پرۆسەی ئەنفالکردنی یەک لە دوایکی کورددا (ئەنفالی فەیلیەکان، ئەنفالی بارزانیەکان، ئەنفالی گشتی لە کوردستان)، بە سەدان هەزار کەسیان لە ژن و منداڵ و پیر و گەنجی کوردیان زیندە بەچاڵکرد، لە ساڵانی ١٩٨٠ ، ١٩٨٣ ، ١٩٨٨ . بەعسیەکانی سەردەمی کۆماری عێراق ، چەکی کیمیاویان لە دژی کورد بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکار هێنا لە ساڵانی ١٩٨٧ و ١٩٨٨ ، کە بەهۆیەوە چەندین هەزار کەس شەهید و بریندار بون لە هەڵەبجە ، قەرەداغ ، دۆڵی جافایەتی ، قەڵاسێوکە، شارباژێر ،خۆشناوەتی و بادینان .بەعسیەکانی سەردەمی کۆماری عێراق ، بە دەیان هەزار خێزانی کوردیان راگواست و ده‌رکرد لە پارێزگاکانی کەرکوک ، دیالە ،موسڵ ، سەڵاحەدین ، بۆ پارێزگاکانی هەولێر ، سلێمانی ، دهۆک ، ئەنبار ، ... لە بەرامبەریشدا ، بەعسیەکان دەیان هەزار خێزانی عەرەبی شیعەو سوننەیان هێنا لە خوارو ناوەراستی عێراق ، و لە زێدی کوردەکانی پارێزگاکانی کەرکوک ، دیالە ، موسڵ ، سەڵاحەدین نیشتەجێ کران بە هاوکاری و یارمەتی مادی زۆرەوە .بەعسیەکان بۆ تەواوکردنی پرۆژەو بەرنامەی قڕکردنی کورد و نەتەوەکانی تر ، دواجار پەنایان بردە بەر گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیی کورد و نەتەوەکانی تر ، بۆ سەر نەتەوەی عەرەب ، لەم رووەشەوە ناسنامەی سەدان هەزار خێزانی کوردی موسلمان و کوردی ئێزیدی و تورکمان و کلدو ئاشوری و ئەرمەنیان گۆڕی بۆ سەر نەتەوەی عەرەب .پەرلەمانی کوردستان لە ٤ی تشرینی یەکەمی ۱۹۹۲ بڕیاری ژمارە (٢٢) ، بۆ رێکخستنی پەیوەندی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ناوەند (دەوڵەتی عێراق) لەسەر بنەمای سیستەمی فیدراڵی . حکومەتی بەعس لەو سەردەمەدا ئەو بڕیارەیان رەتکردەوە . دەسەڵاتدارانی بەعس و عەرەبی سوننە نەک هەر بڕوایان بە فیدڕاڵیەت و مافی کورد نەبوو ، بەڵکو نەخشەو بەرنامەیان وابوو هەتا دەکرێ کورد قڕبکەن و پاشماوەکەشی بتوێننەوە لە چوارچێوەی بۆتەی نه‌ته‌وه‌ی عەرەبدا . هێزولایەنە سیاسیەکانی شیعەی عێراق لەسەردەمی ئۆپۆزسیۆن بوندا پشتگیریان لە سیستمی فیدڕاڵی کرد بۆ عێراق ، و دانیان بە مافە سەرەتاییەکانی کورد دا ئەنا لە چوارچێوەی عێراق . لە دوای روخانی رژێمی بەعس و رزگارکردنی عێراق ، هێز و لایەنە سوننەکانی عێراق بڕوایان بە فیدڕاڵیەت نەبوو بۆ عێراق ، چونکە عەرەبی سوننە بەگشتی روخانی رژێمی بەعسیان بە شکست و کارەساتێکی گەورە دەزانی بۆخۆیان ، و سیستەمی فیدڕاڵیشیان بە مەترسی دەزانی بۆسەر دابەشبونی عێراق . لەدوای روخانی رژێمی بەعس ، زۆربەی هێز و لایەنە شیعەکان پشتگیریان لە سیستەمی فیدڕاڵی کرد بۆ عێراق ، ئەو پشتگیریە بەردەوام بوو ، تا چەسپاندنی فیدڕاڵیەت لە دەستوری هەمیشەیی عێراق .لێرەدا راستیەک هەیە دەبێ بوترێ ، ئەویش ئەوەیە ئەمریکیەکان رۆڵێکی زۆریان هەبوو( بە هاندان و فشار بۆ سەرلایەنە عێراقیەکان) لە چەسپاندنی سیستەمی فیدڕاڵیەت لە دەستوری هەمیشەیی عێراق .ئەزمونی سیستەمی فیدڕاڵی و حکومڕانی هێز و لایەنەکانی شیعە لە 15 ساڵی رابردودا لە عیراق ، له ئا‌ستی به‌سه‌ر هات و کاره‌ساته‌کانی کوردستان و چاوه‌روانی کورد نه‌بوو له‌ شیعه‌ی عێراق.هێزەکانی شیعە کە ئەمڕۆ دەسەڵاتداری سەرەکین لە عێراق ، وەک دیارە بە کردەوە بڕوایان بە سیستەمی فیدڕاڵی نیە بۆ عێراق ، چونکە بڕوایان بەو سیستەمە هەبوایە ، داوای پارێزگاکانیان جێبەجێ دەکرد و رەزامەندیان ئەدا لەسەر بەهەرێم بونی پارێزگاکانی بەسرە ، نەینەوا ، ئەنبار ، دیالە و سەڵاحەدین ، وەک مافێکی دەستوری ئەو پارێزگایانە . ئەزمونی حوکمی دەسەڵاتدارانی شیعە لە چواردە ساڵی رابوردوو ئەوەشی سەلماند ، کە لایەنە دەسەڵاتدارەکانی شیعە نەک هەر بڕوایان بە فیدڕاڵیەت نیە ، بەڵکو بڕوایان بە مافە دەستوریەکانی کوردیش نیە ، گەر بڕوایان بە دەستورو مافی گەلی کورد هەبوایە ، مادەی سەدوچل و مافە دارایی و ئابوریەکانی خەڵکی کوردستان و مافی پێشمەرگەیان ئەدا ، وەک چۆن لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا هاتوە ، و مەرجەعیەتیش فتوایەکی ئەدا بۆ گەڕانەوەی عەرەبە هاوردەکانی شیعە ، بۆ زێدی خۆیان لە خوارو ناوەراستی عێراق . جگە لەوەش عەقڵیەتی خۆسەپاندن و داگیركاری بە سەر دەسەڵاتدارانی بەغدا روون و ئاشكرایە و تا بە ئەمرٍۆ نەیانویستووە دان بە مافەرەوا و دەستوورییەكانی كورد دابنێن..