گەھشتن ب مافێن رەوایێن خۆ یێن سروشتی و جڤاکی، مافێ ھەر مرۆڤەکییە، ژ ھەر جڤاک و لبن ھەر دەستھەلاتەکێدا، ب مەرجەکی رەوشا جڤاکی و سیاسییا وی وەلاتی بھێتەلبەرچاڤگرتن، و ل بەرامبەر ژی دەستھەلات ژی دڤیا ھەمان دیتن ھەبیت و د کاودانێن ئاسایی و نەقەیراناوی دا مافێن رەوایێن خەڵکێ خۆ بێی ھیچ جیاوازییەکا ئایینی و نەتەوەیی و نەژادی و ھزری و سیاسی بدەتە وان. ئەڤە مافێ رەوایێ ھەر کەسەکی د جڤاکێدایە.
رەخنەگرتن و ئازادییا وێ ئێکە ژ بنەمایێن پیشکەفتنا ھەر وەلاتەکی، ب مەرجەکی ئەو رەخنە ئاڤاکەر و بنیاتی و بەرھەمێ ڤیانا وی کەس و لایەنی بیتن بۆ نیشتمان و وەلات و نەتەوێ خۆ، نەک چاڤلێکرن و لبن فشارێن لایەن یان ھندەک فاکتەرێن لاوەکی و دژی بەرژەوەندیێن گشتی یێن وان نەبن. وەلاتێن پێشکەفتی بەرھەمێن رەخنە و رەخنەژخۆگرتنێ و دیتنەکا خەمخۆرانە بوویە بۆ وەلات و خۆشگۆزەرانی و ئاڤاکرنێ.
ژێدەرێن زانستی و رێکخراوێن تایبەت ب ساخلەمییا جەستەیی و دەروونی و دەرووندروستیێ ل ھەمی جیھانێ وەسا ددەنە دیارکرن کە دەمێ گلەیێن تاکەکی ژ رەوشا خۆ یا جەستەیی و فیزیکی و دەروونی پترتر ژ ئاستێ پێدڤی بیتن و پترتر ژ ئاستێ گازندەیێن کەسەکێ ئاسایی و سروشتی بیت و بۆ ماوەیەکێ دویر و درێژتر ڤەکێشت، و ئەڤ مرۆڤە بەردەوام ژ رەوشا خۆ یا جەستەیی و دەروونی ب گازندە بیت و پترتر ژ ئاستێ پێدڤی ژ ئەنجامدانا کار و شۆلەکی ماندی ببیت و بوەستیت، و کەتوارێ ژیانا خۆ لبەر چاڤ نەگریت و نەبینت، ئاماژەنە بۆ ھندێ بسەلمینت ئەڤ کەسە ژ ئالیێ دەروونی ڤە نە یێ جێگیرە و د قەیرانەکا دەروونی دا دژیت، ڤێجا چ ئەڤ قەیرانە بەرھەمێ فاکتەرێن بۆماوەیی بیت و ژ دەیباب و بابۆکالێن وی بۆ وی ھاتبیتە ڤەگۆھاستن و چ ژ ئەگەرێن گڤاشتنێن دەروونی-جڤاکی و یان کاری و پیشەیی بیت یان گرێدای بیت ب لایەنێ پەروەردەییا وی یا خەلەت و شاشڤە ل قۆناغێن پێشترێن ژیانێ، کۆ نۆکە ئەو ئێخستیە د ڤێ رەوشێدا و فشار لسەر زێدەکرین و گەھاندییە ڤێ رەوشا نالەبارا دەروونییا نۆکە.
ئەڤ رێکخراوێن تایبەت بۆ کێمکرنا گڤاشتنێن ژ ڤی رەنگی و بۆ پاراستنا تاکی ژ ئالۆزترکرنا رەوشا خۆ یا دەروونی دشێت گەلەک رێکا بکار بینت و ژ وان ژی یا ژ ھەمیا پراکتیکیتر و ئاسانتر و بەردەستتر ھەدارکێشان و بەلکۆ ژی جۆرەکێ خەمساریێ یە د سەرەدریکرن دگەل کاودانێن زەحمەتێن ژیانێ، تاکۆ لبن فشارا وان نەھێتە شکاندن و ژناڤچۆن، و نەبیتە قۆربانیێ وان. چونکی ھەر مرۆڤەکی، چ یێ ئاسایی و دەرووندروست و چ یێ نەخۆش، سیستەمەکێ بەرگرییا دەروونی(مناعەیا نفسی) یێ ھەی کە ئاستێ خۆلبەرگرتنا ئاستەنگ و کاودانێن ژیانێ دیار دکەت، چ بلند یان نزم بیت. ئانکۆ مرۆڤەکێ ئاسایی ئەڤ سیستەمە لنک وی یێ بھێزە و کەسێن دیتر و دەروون نەخۆش خۆدان سیستەمەکێ ئاست نزمن و نەشێن خۆ بسانەھی لبەر نەخۆشیا بگرن و بەردەوام ب گلەیی و گازندەنە. ھەتاکۆ بسپۆرێن دەروونناسیێ ھندەک ساخلەتێن گرنگ بۆ مرۆڤی ب نیشانێن ساخلەمییا دەروونی دزانن و ژ وان ژی شیانا خۆلبەرگرتنا نەخۆشی و فشارێن ژیانێ و گۆنجانا خۆدێ خۆیە دگەل وان و دەربازکرنا خۆیە ژ وان قەیرانێن دەروونی و بسەردازالبوون، بزاڤکرنە بۆ ھندێ ھەست ب ئارامی و بەختەوەرییا خۆ و یا خەڵکێ دیتر و کەس و کارێن خۆ بکەت. ھند ژی پێدڤییە مرۆڤی باوەری بخۆ و خەڵکێ ھەبت و ھزر و ھەستەوەرێن خۆ ھەماھەنگ بکەت و دگەل بھایێن جڤاکا خۆ ھەڤسەنگ بکەتن. بگۆتنەک دیتر بەرژەوەندیێن گشتی یێن وێ جڤاکێ و خەلکێ وی لبەرچاڤ بگریت، دا رێز لنک وان ھەبیت و وەک کەسەک بھێتە نیاسین د خەما وێ خەلکێ و جڤاکێ دایە، و حەز ژ وان و مان و بوون و ژیانا وان دکەت.
ھەمان ئەڤ رەوشە بۆ کاودانێن ئاسایی و جڤاکی د ھەر کۆمەلگەھەکێدا و تاکێن ھەر وەلاتەکیدا دروستە ب لایەنێ کێمیڤە نێزیکە ش وێ چەندێ. رەخنە و گازندەیێن بەردەوامێن تاکی ژ رەوشا ژیانێ و سیستەمێ برێڤەچۆنا وێ ھەمان رامانێ ددەت. و ھەمان رامان بۆ گازندەیێن بەردەوامێن ھندەک تا و لایەنان ژ سیستەمێ سیاسییا وەلاتی دشێتن بھێتەبکارئینان. بەلگە ژی بۆ ڤێ چەندێ گەلەکێن ھەین وی کاری دکەن لدەمەکی ئەون یێن خۆدان دەستکەفت یان ئەون یێن بخۆ نەوەجن و ھەکەر ل جھێن وەسا بن نەک نەشێن ببنە کەسێن بەرھەمھینەر و ب مفا بۆ جڤاکێ، بەلکۆ ژی ژ گەلەک ژ وان کەسێن ئەو بخۆ گازندەی ژ وان دکەت و ب گەندەل دزانیت، گەندەلتر دەربکەڤیت، بەلێ چونکی نۆکە ئەو نە د وی جھیدایە گازندەی دکەت.
ئەڤ کەسێن ل جڤاکا کوردستانی گەلەک سەرڤەسەرڤە ھەلسەنگاندنێ بۆ بابەتا دکەن و گەلەک د ھەڤکێشەیێن سیاسی و جڤاکی و ئابووریێن کوردستانێ و جیھانێ ناگەھن یان خۆ تێناگەھینن، و نزانن گەلەک ژ وان ھەڤکێشا نە د دەستێ کەسەکی ل کوردستانێ و دەڤەرێ و ھەتاکۆ جیھانێ دا نینە و کاودانێن دەمەکی یان ژنەشکافی و چاڤەڕێنەکری یان پلانێن مەزنێن سەر ئاستێ وەلاتێن زلھێزن، و ب سانەھی و ب بچویکترین ھێجەت و لبن بچویکترین دەرفەت دکەڤنە بن کارتێکرنا گۆتنک و پرۆپاگندێن ھندەک کەس و لایەنان، چ ناڤخۆیی چ دەرەکی، ژبلی ھندێ نیشانددەن خۆدان کەساتییەک لاوازن، ھند ژی کەساتییا خۆ دئێخنە بن پرسیار و گۆمانێ.
مەبەست ئەڤە نینە بێژین بلا فەرمانبەر و مامۆستا ژ برسان بمرن و بەندەیەکێ دەست و پێ گرێدایێن سیستەمێ دەستھەلاتێ بن و ل ھەمی دیکتاتۆریەتەکێ بێدەنگ بن و نەئێن رێپیڤانەکی و داخازا مافێ خۆ نەکەن و حاشایێ ل ئازادییا خۆ بکەن. دابینکرنا خۆشگۆزەرانیێ بۆ خۆ و ئەندامێن خێزانێن وان مافێ رەوایێ وانە بەلێ پشتی لبەرچاڤگرتنا بەرژەوەندی و رەوشا گشتییا نیشتمانێ خۆ و ئەو مەترسیێن لسەر ھەرێمێ ھەین، و دەستێن دەرەکی و نافخۆیی و پیلانێن ھەڕفاندنا وێ ژی ببینن.
دەمێ تاکێن جڤاکەکێ زۆر ب ئاسانی ب ھندەک پرۆپاگندەیێن بێ بنەمایێن کەس و لایەنێن ھەلپەرست و تێکڤەدەر و تێکدەر دھێنە خاپاندن، و زووی باوەر ژ گۆتنێن وان دکەن بەلێ باوەر ژ بەلگە و بڕیار و ژێدەر و ئامارێن فەرمی و حکومی ناکەن، و دبنە دەستەک بۆ تێکدانا رەوشا ھەرێمێ و جارەک دیتر بندەستکرنا وێ، و نزانن ئەوێن وێ تێکڤەدانی َدکەن تنێ ژپێخەمەت گەھشتن ب ھندە پلە و پۆست و پایە و وەزارەت و سامانەکییە و ژبەر ڤێ چەندێ ھەمی بزاڤا دکەن بۆ باوەرپێکرنا خەلکی َھەر کارەکی و نووچەیەکێ بەلاڤ بکەن. و مالوێرانی ھنگییە دەمێ ھندەک کەسێن خۆشباوەر و ساویلکە یان ژی بە لایەنێ کێمیڤە یێن دلساف و دلپاقژ و ئاگەە ژ چ تشتەکی نەھەی سویاری پێلێن وان تێکڤەدەران دبن بێی ھندێ بزانن کا دێ د ئەنجامدا چەند تشتێن خراب ب سەرێ ڤی نیشتمانی و خەلکێ وێ ئێن بێی جیاوازییا ھزری و سیاسی. بێی ھندێ تێبگەھین دێ چەند تشتێن مە ھەمیا پێکڤە کۆمکرین و ھەین ژ دەستێن مە چن. ھنگی بەلگە نەویستە ئەڤ مرۆڤە ھەکەر ڤان تشتا بزانیت و بکەت دێ سەلمینیت مرۆڤەک نەواقعییە. مرۆڤەکێ نەکەتوار تشتێ دویر نابینت و ناخوینت. ھندەک تشتی سەرڤەسەرڤە دبینت، بەلێ کویر د بابەتیدا ناچتە خوارێ، و تنێ ژ دەرگەھەکی ب ژۆر دکەڤت و تنێ چاڤێت خۆ دئێخیتە پەنجەرەکێ، و بێگۆمان ژی دێ ھەمی تشتا تنێ د وێ پەنجەرێ ڕا بینیت، بەلێ پا ھەمی تشت ش وێ پەنجەرێ را دیار نابن. ئەڤ مرۆڤە بەردەوام و ھەمیشە ب گلەیی و گازندەنە، و ئەزموونێ و بیردۆزێن دەروونناسیێ نیشانددەن ئەو مرۆڤ بەرامبەر ب ھەر تشت و کەس و کاودانەکێ وەسانە و ھەمان رەفتارێ دکەن و گازندەیێن وان چ جاران ناڤەبڕن. ھەتاکۆ ئەو کاودانێ نۆکە گازندەی ژێ دکەن ژی ھەکە پشتی ماوەکێ دروست ببیت و ئەو ھێجەت نەمینت ئەڤ کەسێن لاواز دێ ل ھێجەت و سووژێتەک دیتر گەڕھن دا پێ بئاخڤن و گازندا بکەن، بۆ ھندێ لاوازییا کەساتییا خۆ تێدا ڤەشێرن و بەرزە بکن، و دیسانێ دێ لسەر پت پت و پۆرە پۆر و کۆت کۆتا خۆ بەردەوام بیت. لدەمەکی بەری ھنگی وەسا دیار دکر ھەکەر ئەڤ کێماسییە نەمینت دێ ئاریشێن وی چارەسەر بن و گازندێن وی بدۆماھیک ئێن، بەلێ پاشی دەردکەڤیت نەوەسایە.
رۆژا ھندێ یا ھاتی ئەم ھێدی د فەلسەفەیا ژیانێ و نیشتمانی و ئەرک و مافێ، خۆ بگەھین و فەلسەفا ژیانا خۆ دگەل وان رێکبێخین، و بسانەھی خۆ بدەست کەس و لایەنانڤە بەرنەدەین و رابردووی بکەین ئەزموون و وانە و پەند، و بیرا خۆ بینین چەندا بۆ گەلەک کەس و لایەنان و بەعسێ و یێن دوژمن وەکر بەلێ نەک چ پێڤە نەھات بەلکۆ رژێما بەعس بێ جیاوازی گەلەک ژ وان ژی ژناڤبرن، و بزاڤێ بکەین نەبینە ئەگەری دۆڕاندنا خۆ و خەلک و نیشتمان و ئاخ و زەحمەت و رابردوو و نۆکە و داھاتوویا خۆ و زارۆک و کەس و کارێن خۆ، و ل بیرا مە بیت گەلەک تشت و ھویرکارییێن ھەین د ھەڤکێشەیێن سیاسی ل کوردستانێ و دەڤەرێ و ھەتاکۆ ھەمی جیھانێ نەک د ئاستێ تێگەھشتن و دەستھەلاتا کەسەک ژ مە یە، بەلکۆ یێت وەکی پوتینی و ترامپی و ماکرۆنی ژی نزانن دێ چ لێ ئێت و گەھتە کیڤە، لەوما بێھنفرەیی باشترین رێکە بۆ ھندێ بزانین کا دێ پشتی ھنگی دەرگەھێن خێرێ ڤەبن.
ژێدەر:
مجموعە من الخبراء (٢٠١٣): الێحە النفسیە فی الرعایە الێحیە الڕولیە، الإعداد العام: ڕیاد نوری فتاح، دائرە الێحە العامە، شعبە الێحە النفسیە، گ.٢، وزارە الێحە النفسیە_ العراق، بالتنسیق مع منڤمە عمار و حکومە اقلیم کوردستان.
*ئەڤ بابەتە ل گۆڤارا ئەڤرۆ ھاتیە بەلاڤکرن ل رێکەفتی (٢/٥/٢٠١٨).
*پرۆفیسۆرێ ە. /بسپۆرێ زانستێن سایکۆلۆژی و پەروەردەیی/فاکۆلتییا پەروەردە/ زانینگەھا زاخۆ