ھەڵبژارتنێن داھاتووی و وەھما تەکنۆکراتیێ (خوێندنەکا سایکۆلۆژیک)
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
بڤی ئاوای تەکنۆکراسی وەک قۆناغ یان شێوازەکێ بڕێڤەبرن و سیاسەتڤانیێ ھاتیە دناڤ وێ پرۆسێسێدا، و ل گەلەک وەلاتێن پێشکەفتی لسەر ڤی بنەمایی کارێ دەستھەلاتێ یێ کەفتیە د دەستێن ڤان کەسێن کارزان و شەھرەزا و بسپۆر، و ئەڤە و ژبەر ھندێ کە بیروباوەرێن وان یێن سیاسی بەردەوام دکەڤیتە بەر کارتێکرنا زانست و بسپۆرییا وان. و لڤان وەلاتان پارتێن جۆداجۆدا و نەخاسمە ئەو پارتێن کۆ جەماوەرەک مەزن ھەی یان ئەوێن زۆرینەی بدەستخۆڤە دئینن زۆرجاران بۆ لەیزاندنا کار و چالاکیێن خۆ نەچارن پەنایێ ببنە بەر وان کەسێن بسپۆر و تایبەتمەند، ھەتاکۆ ھەکەر ئەو ژ کەسێن بێ لایەن یان ھەتاکۆ لایەنێن ھەڤڕک ژی بیتن.
بەلێ د جیھانا سیاسەتێدا ناڤەک نە ھند یێ بیانییە بەلێ خەلکا ئاساییە لڤێرێ تنێ مدەھەکە گۆھلێ دبیت، و ئەڤە ژی ئەگەر بی کە گەلەک جاران پسیارێ ژ خۆ و کەسێن دیتر بکەن: ئەرێ تەکنۆکراسی چ تشتە؟ لڤی وەلاتێ _ من چ جاران و نەژ نەچاری بیتن و ئەز ھندی بشێم ناڤێ وێ نائینم و نانڤێسم چونکی ب باوەرا من (قەدەری) ئەم یێن تێدا ئاسێ کرین و ئەڤە زۆردارییەک مەزن ل ھندەک نەتەوێن وەکی مە ھاتیەکرن- گەلەک جاران داخواز دھێتەکرن حکۆمەتەک تەکنۆکرات بھێتە سەر دەستھەلاتێ و دۆماھیک ئەڤ داخوازییە ژی ئەو بی یاکۆ ڕەوتا سەدری بەردەوام بۆ گۆھۆڕین و چاکسازیێ د حکۆمەتا ناوەندی پێداگری لسەر دکر و دیاردکر و وەسا دەردئێخست یا ڕژدە لسەر ڤێ پلانا خۆ، و تا ماوەکێ درێژ و بەلکۆ تا نھا ژی گەف و فشارێن وێ کارتێکرن د جەھدەییا سیاسییا ڤی وەلاتی دکر، و یان ژی وەسا دھاتەنیشاندان ب گڤاشتنێن بەردەوام ل حکۆمەتا ناوەندی، لنک دلەکی دڤێتن وێ نەچار بکەتن چاڤەکی بخۆ دا بینیتن.
بەلێ پرسیار ئەوە ئایا ئەڤ تەکنۆکراتیە ل ڤی وەلاتی دێ یا وەکی وەلاتێن پێشکەفتی بیتن؟ ھەلبەت نەوەسایە و ئەڤە نە نیشانا بەرچاڤتەنگیێ یان ڕەشبینیێ یە. بابۆکالێن مە مرۆڤێن گەلەک زانا بین و دبێژن:" چ دکەنە د کۆاری ئەو تێتە خوارێ"! مە کوردان ھەمیشە خۆزیک بۆ براینیێ دگەل ھەمی نەتەوێن ڤی وەلاتی خواستییە و بۆ ڤێ چەندێ چ کار نینە نەکرین ھەتاکۆ دەستێ ژ گەلەک ژ مافێن خۆ بەرداین بەلێ پا یێ خراب ھەر دەرکفتین ئەم، و "ھەقێ قەنجیێ خرابییە"!، و ب مخابنیڤە ھەلوێستێ برایێن سۆننە و شێعە د ڤی بابەتی دا وەک ھەڤبوویە و ھەکەر ئە دگەل ھەڤ ناکۆکن بەلێ دەمێ بابەت دئێتە سەر کوردستانێ دبنە برا و ئەڤ ھەلوێستە ھەروەسا ل وەلاتێن دەڤەرێ ژی ب ھەمان ڕەنگە، و ھەمی دەمەکی بۆ لاوازکرنا پێگەھێ کوردان وان ھەمی ئاریشەیێن خۆ داینەڕەخەکی و دژی وان ئێکگرتینە. ھەکەر ھندەک جاران لایەنەکی ھندەک کارێن ئەرێنی ژی لھەمبەر کوردان ئەنجامدابن، تنێ تەکتیکێن کاتی بووینە، نەک ھەمیشەیی. بۆ نموونە بزاڤێن ڤێ دۆماھیکێ یێن ھنارتنا مووچەی و ڤەکرنا فڕگەھان، و ئەو ژی دویر نینە وەکی تەکنێک و تەکتیکێن دەیناندنا ئالایێ کوردستانێ بن ل وەلاتێ تورکیا پێشی چەند ھەیڤان و پاشی مە دیت دژوارتین ھەلوێست بەرامبەر رفراندۆمێ و بەلکۆ ئاگرێ سەرەکی ژی ئەو وەلات بوو.
ئەڤی وەلاتێ نۆکە ھەرێما کوردستانێ بڕەنگەک دەستووری خۆ د سنوورێن وێ دا دبینیتن، و ھەروەسا ژی وەلاتێن ھاوشێوە گەلەک جۆرێن مرۆڤان و کەسان یێن د گۆپیتکا دەستھەلاتێدا دیتین و جەڕباندین، مەتەلا "دەوێ جەڕباندی"!. دەستھەلاتدار لڤی وەلاتی ھەکەر چی یێ تەکنۆکرات و بسپۆر و زانستوان ژی بیتن بەلێ چ جاران نەشێتن خۆ ژ گەلەک ژ کۆت و بەند، و ئەو زنجیرا د حەفکا وی ئالیای قۆرتال ببیتن. کەلتوورێ جڤاکیێ کۆ ژێدەرەکێ وێ یێ مەزن ژ کەلتوورێ پاشکەفتیێ بیابانی و ھەمی ئەو ڕەوش و تیتالێن وێ دھێتن، وەک چەوا گەلەک زانا و نەخاسمە ژی جڤاکناسێ بەرنیاسێ دەڤەرێ عەلی وەردی، و بەری وی ب چەند سەد سالان فەیلەسۆفێ مەزن ئێبن خەلدون دبێژیتن، و ئەو کەلتوورێ خێزانی یێ کۆ زارۆک و تاک لسەر بنەماێی وێ دھێتە پەروەردەکرن و پێگەھاندن و لسەر بنەمایێ خۆپەرێستی، حەسوویدی، خۆسەپاندن، دژایەتیکرن، ھەڤڕکییا بێبنەما، تووندوتیژی، تووندرەوی، دەمارگیری، نەڤیانا یێ بەرامبەر و بزاڤکرن و بۆ پاشگۆە ھاڤێتن بەلکۆ ژی ژناڤبرنا وی، و ب لایەنێ کێمیڤە تالانکرنا وی و ھۆز و دار و نەدارێ وێ، و گەلەک بنگەھێن سایکۆلۆژیێن ھاوشێوە ھاتیە ئاڤاکرن نەشێن تاکێ ڤی وەلاتی وەکی کەسەکێ زانستی و بسپۆر و تەکنۆکرات و ئازاد و خۆدان بڕیار و ھەلوێست و سەربخۆ و مرۆڤدۆست و ڕێزگر و ئاشتیخواز و ...ھتد، ل دەستھەلاتێدا بھێلیتن، و وی ھەتاھەتایە ب کەسەک نەگھۆڕ پێشکەشی سیاسەتێ بکەت، بەلکۆ ئەو زانستخواز و کەسێ بێ لایەنێ دۆھی، دێ پشتی ماوەیەکی ژ وەرگرتنا پۆست و پلە و پایەیێن لەشکەری و سیاسی و حکۆمی و جڤاکی دێ چیتە سەر "دەە و دۆ" یا جاران و بۆ کەسەکێ دەمارگیر و کۆژەک گھۆارتن و بەربیتە گیانێ کەس و پارت و لایەن و نەتەوە و ئایینێن دیتر، چونکی ھەر ئەڤ کەسە د بنەڕەتدا " گۆرگە د کەڤلێ مھەکێ دا". ب مخابنیڤە دوو فاکتەرێن نەرێنی ھەمیشە د دیرۆکا کوردستانیاندا ھێزەکا پتر و پۆتانسیێل و شارژەک خراب دایە وێ رەفتارا دوژمنکارانە و ئەو ژی ھندەک وەلاتێن رۆژئاڤایی و بناڤ و لایەنگرێن دیمۆکراسیەتێ ژ لایەکی، و نەیار و چەواشەکرێن نافخۆیی، ئەوێن کویر و ھویر و دویر د بزاڤا کوردستانیان دا ناڕامینن، بەلکۆ ھندەک پشتا خۆ بەرژەوەندیێن بەرنەکەفتی و دەمەکیڤە گرێددەن.
بەلگە ژی، ھەکەر مە بڤێتن بێژین، ب سەدان سەرکردە و سەرۆک و دەستھەلاتدارێن دیتر لڤی وەلاتی بووینە کە بدرێژاھییا دیرۆکێ تێدا بدەستێن خۆ ڤەگرتین و وەکی گۆرگەکی بەربووینە دەوروبەرێ خۆ و ژ ھەمییا ژی پێشتر نەتەوەێ کوردی و پاشی ژی تێکرایا کوردستانیان، لدەمەکی کە لڤێرێ و ل وێرێ و بناڤێ ئایینی خۆ ب برایێن وان ددەن زانین، بەلێ دەمێ جھێ خۆ گرتی و بەرپێ یێن خۆ دیتین بەختێ خۆ ل مە قۆلپاندی و مەزنترین تاوان دژی مە ئەنجامداین. گەلەک جاران وان ئەم یێن کرینە پێسترک بۆ سەرکەفتنا خۆ، و دۆماھیکجار ژی سەرکەفتن بسەر تیرۆریستێن دڕندە و ھۆڤێن داعشێ بی، کە بخۆ بەرھەمێ وێ کەلتوور و فەرھەنگی دھێتەھژمارتن، کە سەرکردێن سیاسی و لەشکەری ژخۆنەدگرت یان د دەڤی ڕانەدھات ناڤێ پێشمەرگێ قەھرەمان، یێ کۆ بسەرکرداتییا جەنابێ سەرۆک بارزانی شیاین لسەر ئەردی و بچەکەکێ بێ سەروبەر و لبن دۆرپێچا لەشکەری و سیاسی و ئابوورییا حکومەتا ناڤندی بخۆ بناسەک مەزن بی د دروستکرنا وێ بۆ ھندێ کوردستانیان بینیتە بەرچۆکێن خۆ، بشکێنن. لدەمەکی جیھانێ پێکڤە شانازی ب پێشمەرگەی و وی ناڤی دبر وێ حکومەتا، ئەم خۆ د دەستھەلاتا ڤی وەلاتی دا ب ھەڤپشک ددەینە زانین، حکومەتا ناڤەندی بسەرێ لێڤا ژی شانازی پێڤەنەدبر و بەلکۆ ژی پێنەخۆش بی تشتەک و بھایەکێ کوردەواریێ ھەی بناڤێ پێشمەرگەی.
ئەڤە و سەدان نموونەیێن دیتر چ گۆمانێ لسەر ڤێ ئێکێ ناھێلیتن کە سروشتی ڤی وەلاتی و کەلتوورێ وی یێ ڕەسەن کەسێن تەکنۆکرات پەسند ناکەتن و بەلکۆ ناھێلیتن ئەڤ جۆرە کەسە یان چ جاران بگەھنە دەستھەلاتێ یان ژی ژیێ دەستھەلاتا وان گەلەک کۆرت بیت. لەوما یێن وەکی سەماحەتێ سەدری یان نزانن یان ژی ئەو زەحمەت بۆ خۆ چێنەکرییە بزانن و تێبگەھن کو ئەڤ دارە ھەر ژ بنی ڕزییە، وەک ھۆزانڤانەکێ مەزن دبێژیتن:
" خانی ژ بەرێ بنیاتی وێرانە خواجە ل بەندا نەخشێ ئەیڤانە"!
بەلگە ژی بۆ ڤێ گۆتنێ ئەوە ئەوێن بانگەشەیا بتەکنۆکراتیزمکرنا وەلاتی دکرن، ئەڤرۆکە نەک تنێ د بێدەنگن، بەلکۆ دبیتن گەلەک ژی دلخوەش بن کو دبینن لبن ھەژموونا وەلاتێن ھەڤسێ و دۆرماندۆرێن مە، ب سەدان کاندیدێن خوولا نۆکە نەک تنێ نە تەنکۆکراتن، بەلکۆ مرۆڤێن سەربازینە، و ئەون یێن فایێلەکا ڕەش د دیرۆکا ڤان چەند سالا تۆمارکری یێن ھەین. ئەڤە زەنگەکێ مەترسیێیە بۆ ئاییندا وان ھەلبژارتنان و ڤی وەلاتی، چونکی جیھانا ئەڤرۆ پێدڤی ب مرۆڤێن وەسا نینە، بەلکۆ تەکنۆکراتێن راستەقینەیە.
ئەڤ تەکنۆکراتە تنێ ھنگی دێ شێن لڤی وەلاتی ببنە ئەلەمێنت و پێکھاتەیەکێ ژێھاتی و بکێرھاتی و بەرھەمھێنەر و مرۆڤدۆست و ئاشتیخواز، ھەتاکۆ بزاڤێ بکەتن وەکی قۆناغا ئێکەم خۆ ژ کەلتوورێ ڕزی و پاشڤەمایێ بیابانگەرایێ (بدوی) قۆرتال بکەتن و کار بکەتن ل شوینا ھەمی وان بۆھایێن د جڤاکەکا بیابانیدا گرنگن و بکێر ژیانا ھەڤچەرخ ناھێن، ھژمارەکا بۆھایێن دیمۆکراسیەتێ بکەنە ھێڤێنێ کار و چالاکی و سیاسەت و ژیانان خۆ. ھنگی دێ تاکەکێ تەکنۆکرات شێتن ب ھەمی ئازادیڤە خۆ ژ بۆھایێن کلاسیکێن وێ جڤاکا پاشکەفتی قۆرتال بکەتن و ھەمبێزا خۆ بۆ بۆھایێن جوانێن ئازادی، یەکسانی، دادپەروەری، ڕێز ل ھزر و بیر و بۆچۆن و نەتەوە و ئایین و نەژادێن جۆدا بگریتن، و تنێ وی دەمی دێ گھۆڕین د مێنتالیتە و مەژی و ھزر و کەساتییا وان دا ھێتەکرن دەمێ وەکی جەنابێ سەرۆک بارزانی دفەرمووتن " ئەم ھەمی د مرۆڤاتیێ دا برایێن ھەڤدۆنە"، و تا ئەڤ گۆتنە نەبیتە ( سەنگێ مەحەک ) و پێڤەرێ کەساتیێ و سیاسەتکرنێ لڤی وەلاتی و تێدا سیاسەتڤان د ڤێ بەرچاڤکێڕا تەماشەی جڤاکێ تەماشەی ژیان و جیھانێ بکەت نەک لبن میکرۆسکۆپا ئەزئەزۆکیێ. ئاھا تنێ ھنگی دێ ئەڤ کەسە بکێر گێڕانا دەستھەلاتێ ھێن، و بەرۆڤاژی دێ ڕەوش و ھەروەسا بیتن وەکی ھەی و بزاڤێن وەکی بەڕێز سەدری و ھزاران بزاڤێن دیتر نەھندی سەرێ دەرزیکەکێ و نە ھیچ گھۆڕینەکێ د سیستەمێ دەستھەلاتا ڤی وەلاتی دا ناکەتن و ھندێ دیتر دێ مە پالدەتن خۆ ژ وێ دەسھەلاتێ و وەلاتی دویر بێخین و دویر بگرین چونکی دێ حالێ مە ھەر ئەو بیتن یاکۆ مە ھەبی و ھەی.
*بسپۆرێ ئەکادیمی/ سایکۆلۆژییا پێداگۆگی/ زانینگەھا زاخۆ
*ئەڤ بابەتە بدەستکاریڤە ل رۆژناما خەبات، ئۆرگانا پارتی دیمۆکراتی کوردستان، ھژمار(٥٤٩١) ل رێکەفتی(١٩/٤/٢٠١٨) ل بەرپەڕێ(٧) ھاتیەبەلاڤکرن.
