بۆھا (Values یان القیم) ئێکە ژ بابەتێن گرنگێن زانستێ فەلسەفێ و نەخاسمە ئەو پشکا (لقا) بناڤێ ئەکسیۆلۆژیا یان بۆھاناسی دھێتە نیاسین. بدرێژاھییا دیروکێ گەنگەشە وکێشمەکێشەکا دویرودرێژ دناڤبەرا فەیلەسۆفان لسەر ناڤەرۆک وژێدەر و سروشت وچەوانیا بۆھایێن مرۆڤان دا، ھەبوویە و جیاوازییەکا مەزن یان دناڤ وان بیروباوەران دا ھەبووی. وەک دیارە زانستێ سایکۆلۆژی وەک نەڤیێ فەلسەفێ ل پشتی تاقیگەھا ڤونتی (١٨٧٩) سەربخۆییا خۆ وەردگرتین ودبیتە خۆدان ڕێبازەک تایبەت و ڤەکۆلینا لایەنێن جۆداجۆدایێن پێکھاتەیا سایکۆلۆژییا مرۆڤان (گیانەوەران)،وەک ئێک ژ بابەتێن ڤەکۆلینێن مەزن تێدا ھاتینەکرن و دھێنەکرن، بابەتێ بۆھایانە. فەیلەسۆف و زانایێن وەکی لیڤی –شتراوس و میلتۆن روکێچ و لیۆنتێڤ ویێن دیتر ڤەکۆلینێن دەولەمەندێن تێدا یێن ھەین، ھەر چەندە کە زانایێن دیتر ژی لڤێری و وێراھە ھندەک وکێم و زێدە لدۆر بۆھایان دئاخڤن.
ئەوا ئاشکرا وخویاییە ئەوە کە ھەمی ئەو زانا دگەل وێ چەندێ نەکە بۆھا پشکەکن ژ پێکھاتە و ستراکتودری کەساتیا سایکۆ- سۆسیۆلۆژیکێ مرۆڤی، و ڕەفتار و کریار و بڕیارێن مرۆڤی د ھەلۆیستێن جۆداجۆدا دا، ڕاستەوخۆ یان نە ڕاستەوخۆ، پەیوەندارن ب بۆھایێن وی و ڕێزبەندییا وان دسیستەمێ بۆھایێن (Values System) وی دا. ڤەکۆلین و ژێدەرێن زانستی وسایکۆلۆژی ھژمارا وان بۆھایان ب سەدان بۆھا دخەملینن. ئازادی، بەختەوەری، گرنگیدان ب لایەنێن وەکی زانست یان پەروەردە یان کارکرن یان دەم بۆراندن،و..... ھتد، ھەمی ئەو بۆھانە ئەوێن لنک مرۆڤان دھێتە ھژمارتن. ئەڤ بۆھایە بۆ ھەر مرۆڤەکی ڕامانەکێ ددەن و ھەر ئێک ژ وان بۆ ئێکی وەکی یێن دیتر گرنگی ونەگرنگییا خۆ یاھەی. ھەر ئێک ب چاڤەکی وەکی خوِ تەماشەی وان دکەتن. جیاوازییا ڕێزبەندییا بۆھایان لنک مرۆڤان دبنەرەتدا بۆ جیاوازییا کەساتیێ دناڤبەرا وان دا دزڤڕیتن کە بەرھەمێ کارتێکرنا گەلەک فاکتەرانە، کە خۆ د دوو گروپێن ژینگەھی و بۆماوەیی دا دبینن. فاکتەرێ بۆماوەیی دپروِسێسا ئاڤاکرنا کەساتیێ و لایەنێن فیزیۆلۆیک وبایلوژی وسایکۆلۆژی دا ڕۆلەکێ گرنگ ول ھەمان دەمدا نەگھۆر دگێڕن و گەلەک ژ وان ساخلەتێن بڕێکا وێ و ژ دەیک وبابان وباب وباپیران دگەھنە مرۆڤی، ونەخاسمە یێن بایۆلۆژیک، گەلەک بزحمەت دھێنە گۆھۆڕین یان ب ئێکجاری ناھێتە گۆھۆڕین. بەلێ فاکتەرێ ژینگەھی تا ڕادەیەکی دەرفەت بۆ دەست تێوەردانێ یاھەی. گۆھۆرینا جھێ ژیانێ ژ جھەکی وباژێڕ و وەلاتەکی بۆ جھەک دیتر، یان وەرگرتنا جۆرەکێ تایبەت ژ پەروەردە و فێرکرنێ، یان تێکەلی دگەل گرووپ ولایەن وتەخ وچین وکەلتوور وفەرھەنگەک تایبەت ھەمی کارتێکرنێ لسەر بیروباوەرێن مرۆڤی بگشتی و بۆھایێن وی ب تایبەت دکەن. وچ پێنەڤێتن یێ دکەلتوور و فەرھەنگەکێ خۆدان ھەستەوەرێن دەمارگێری و دوگماتیزم وتووندڕۆِیی و تووندوتیژیێ ھاتبیتە پەروەردەکرن دێ رەفتارێن وی ژی دچارچوڤەی وان بۆھاو بیروباوەران بیتن و یێ دجڤاکەکا ڕاست و دروست ولسەر بنەمایێن مرۆڤپەروەری وئێکسانی و دادپەروەری وبرایەتی و ڕێز لھەڤدۆگرتنێ ھاتبیتە پێگەھشتن، ژی دێ رەفتارێن وی مرۆڤپەروەرانە و مرۆڤدۆستانە و دادپەروەرانە وبرایانەبیتن. دیارە بۆھایێن ڤان دوو جۆِرێن مرۆڤان لدویڤ سیستەم وشێوازێن پەروەردەکرنا وان یێن ھاتینە ڕێزبەندی کرن. ئەڤ ڕێزبەندییە تشتەکێ ڕەھا(مۆتلەق) نینە، بەلکۆ وەکی گەلەک ژ ساخلەت و تایبەتمەندیێن مرۆڤی و کەساتیێ وسایکۆلۆژیک ڕێژەیینە. مرۆڤ ھەمی تا ڕادەیەکی خۆدان ساخلەتێن خۆپەریسیتێ نە، لێ لنک ھندەکان گەلەک لاوازە و ب دگمەن دھێتە ھەستپێکرن، لێ لنک کەسەک دیتر گەلەک بھێزە وبسەر گەلەک ساخلەتێن دیترێن وی مرۆڤی دا ھاتینە سەپاندن وئەم ناڤێ وی کەسی ب نێرگزیم یان خۆویست و خۆپەرێستەکێ بێ وێنە دنیاسین. ئەڤ چەندە و یاسایە د ھەمی ساخلەتێن باش و خرابێن دیترێن لنک مرۆڤان دھێتە دیتن. کەسەک یان سەرکردەیەک ھند د ئاستێ مرۆڤایەتبوونا خۆ بلندە کە ئازادییا خەلکێ لنک وی گرنگترە ژ ئازادییا وی بخۆ وئەڤ جۆرە و ڕێزبەندییا بۆھایی لنک وی وی سەرکردەی دێ پالدەتن کە ژپێخەمەت ئازادییا خەلکا دیتر قوربانیێ ب ئازادی و ژیانا خۆ بدەتن و ئەڤە گۆپیتکا مرۆڤدوستیی یە. بەلێ گەلەک دیترێن ھەین بۆ ئازادییا ڕەوایا خەلکا دیتر دبیتە پێژان وئاستەنگ و وان ژ گەھشتن ب بچوکترین مافێن ژیانێ بێ بەھردکەتن. بزانە چەند ئەڤ دوو مرۆڤە جیاوازن؟ ئەڤە ب کارتێکەرترین فاکتەرێن ئاڤاکرنا چەوانییا سیستەمێ بۆھایی لنک مرۆڤان ونەخاسمە بەرێ بنیاتێ وێ ل قۆناغێن ژیانێ نەخاسمە زاروکینیێ دھێنە ھژمارتن. باشە ھەستا دەمارگێریێ چەوا دروست دبیتن؟ ئایا داعشەک چەوا دروست دبیتن؟ ژ ھزاران مرۆڤان تنێ ھندک زگماک نەساخیێن دەروونی یێن ھەین و بەلکۆ ل قۆناغەک و کاودانەکێ تایبەتێ ژیانێ دا تاوانەکێ ئەنجام بدەتن، بەلێ ما ھەمی؟ باش بیرا من ناھێتن کامن ئەڤ بابەتە ل کیرێ وکیژ ژێدەری و کیژ زمانی خۆاندییە، لێ ھەکەر ڕاست ژی نەبیتن ئاماژەیە کە بۆ ھەبوونا کاریگەرییا پەروەردە و فێرکرنێ لسەر ھندک بۆھایێن مرۆڤی. دیرۆک دبێژیتن دناڤبەرا ھندک مالباتان ومالباتا ئیمام عەلی (س) ململانێیەکا دیرۆکی و کەڤن و مەزن و دژوار ل گۆڕێ بی. ئەگەر چی بن وکی ڕاست و دروست بیتن بلا بۆ خودێ وبڕیارا خەلکێ بمینیتن، بەلێ ئەڤ نموونە گرنگە کە نیشان ددەتن کا زارۆک چەوا دبنە دەمارگێرو کۆژەک. وێ مالباتێ پێلانێن سەیرو سەمەر ددەینان بۆ ڤێ چەندێ و لدژی ئیمام عەلی ھەر کارەک و پیلانەک دکرن، چونکی وی ژ بۆ بەلاڤکرنا دادپەروەریێ خۆ ژ ھیچ کەس وتشتەکی نەددا پاش و خۆە ژ کەسێ کێمتر نە ددەینا و زۆرداری ژی قەبیل نەدکر و ئەڤە ل وێ مالباتێ نەدھات و وان ئەو ب کێماسی بۆ خۆ و دژی دھژمارتن لەوما ھەڤڕکییا وی مەزنە ھەڤالێ پێغەمبەری و فەیلەسۆفێ دادگەر دکرن. وێ مالاتێ بۆ زارۆکێنخۆ پشکێن بچوک دئینان وددانەوان و ھەتا ھنگێ کا زارۆک زێدە پێڤە دھاتەگرێدان و پاشی و جارەکێ و ڕۆژەکێ ژ نشکەکێڤێ ڤە دا ئەو دا وێ پشیکێ ل وی دزن وڤەشێرن وبەرزەکەن_ ڤێجا دکۆشت یان چ لێ دکر بیرا من ناھێتن. چ پێنەڤێتن زارۆک دێ پرسیارێ ژ وێ پشیکێکەتن: کانێ ئەو پشیک؟ ئەوان ژی لدویڤ پلانا خۆ دگۆتنە وی:" ئیمام عەلی بر"! باشە دێ ئەڤ زارۆکە لسەر ڤێ باوەرێ وکارێ نە پیرۆز و خراب و نەباش و نامرۆڤایانە چ ھەستەک بەرامبەر عەلی (س) ھەبیتن؟ بێگۆمان، لسەر بنەمایێ ڤان پیلان و ھزرکنا شاش، ئیمام عەلی (س)، زانایێ مەزنێ ئیسلامی وھەڤال وھۆگرێ پێشەوایێ وی (س) وشێرێ گۆڕەپانێن جەنگی لدژی کافرو نەیارێن پێغەمبەری وئیسلامێ و ھەلگرێ ئالایێ دادپەروەریێ وئێکسانیێ و مرۆڤدوستیێ، لدۆماھیکێ بیە قۆربانیێ ڤان زاروکێن لسەر ڤی شێوازی ھاتینە پەروەردەکرن. ئەوێن ئەڤرۆکە لناڤ داعشێ وتالیبان وئەلقاعیدە و حزبۆلا وسۆپایێ پاسداران و حۆسیێن زیدێ و ئەلشەباب و.....ھتد، دھێنە پەروەردەکرن وئەڤ تۆخمە مرۆڤیێن دڕندە وھۆڤ ژێ پەیدادبن کە بۆ خۆ یارییان ب ناڤێ ئیسلاما پیروز و بۆھایێن وێ یێن جوان دکەن، ھەمی پەروەردە بوویێن ڤان جۆرە قوتابخانە و ڕێبازێن ھزری و تووندوتیژیێ نە. کەس ھندی ئیسلامێ و قۆرئانێ و پێغەمبەری ڕێز ل مرۆڤان نەگرتیە، بەلێ ئەڤ بۆھایە لنک تیرۆریستان دا یێن د نزمترین پلەیا سیستەمێ بۆھایی دا. ئەگەر چیە؟ پەروەردە. ھەکەر ئەو پەروەردا ئەو دبینن و دڕاستیدا ھیچ پەیوەندی ب ئیسلاما ڕاستەقینە و قۆرئان و سۆننەتا پیرۆزا پێشەوایێ وی ڤە نینە، ل شوینا گۆتن و پەرتووک ونامیلکە وبەلاڤۆک وژێدەرێن دەمارگێرانە و تووندوتیژانە، تنێ قۆرئان و گۆتنیێن دروستیێن پیغەمبەری وزانست ولۆژیک بۆ خۆ کربایە سەرچاڤێ زانیاری و پێزانینان، دا لسەر بۆھایێن رەسەنیێن ئیسلامێ بھێنە پەروەردەکرن کە مەزنترین و دیارترینێن وان بریتینە ژ دلۆڤانیێ، برایەتی، ڕێز ل ئێکدی و خەلکا دیترگرتن، مرۆڤ شرین بوون، دلسۆزی، بێھنفرەھی، ئاشتیخوازی، ئاڤەدانکەر، بەرھەمھێنەربوون، خزمەتکاری، نەفس نزمی،دلپاقژی و دلسافی، خۆنەویستبوون، جڤاکیبوون و...... ھتد. وھەمی ئەڤ بۆھایانە ئەون ئەوێن نەژ دویر و نەژ نێزیکڤە د کەساتیا تاکێ تیرۆریست دا ناھێنە دیتن. باشە ئایا ئەڤ ھەمی مرۆڤە ھەمی خرابن؟ ھەمی ژ بەر پارەی دڕندەنە؟ ھەمیا نەساخییا دەروونی ھەیە؟ بێگۆمان نەخێر. بەلێ ھەمی دەست پەروەردەیێن ڕێبازو قۆتابخانەکا تووندوتیژی ودڕندەیێ نە، کەتێدا ھەر تشتەک خراب بناڤێ ئیسلاما پیروز دھێتە خواندن وفێرکرن، ژبلی قۆرئانا پیروز وسوننەت وحەدیسێن پیرۆز ودروست. و برۆڤاژی ئەو کەس دھێنەنەچارکرن کە تنێ ھندەک بەرھەم و پەرتووکان بخوینن کە وان ڕژدتر بکەتن د تووندوتیژی و ھۆڤاتی و دڕندەیێ بەرامبەر دوژمنەکێ خەیالی کە ئەو ژی نزانن کییە و بۆچی دوژمنێ وان بەس ئەو دزانن یێن کو وان بخۆ ژ قەستی و بێ ھیچ بناسەک لبەر خۆ کرینە دوژمن. بەلێ ئەڤە ئاریشەیا ھەرە مەزنا مۆسلمانانە و ھەتا پەروەردەکرنا وان لسەر ڤان جۆرە بنەمایا بیتن دێ حال ھۆسا و بەلکۆ ژی خرابتر و کمباختر بیتن. پێدڤیە پەروەردەکرن و بنەمایێن وێ د ئیسلامێ و جڤاک و جیھانا ئیسلامی سەر ژ نوی بھێتە دەیناندن و داڕشتن.
*بسپۆرێ ئەکادیمی د زانستێن سایکۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگەھا زاخۆ