رێگای راست و رێگای هەڵە بۆ وەڵامدانەوەی كاریگەریی ئەسۆریتاریان
جۆزێف نای
لە راپۆرتەكەی دامەزراوەی نەتەوەیی بۆ دیموكراسیدا، ۆلكەر و لەدویگ مشتومڕی ئەوە دەكەن كە پێویستە بەرفراوانبوون و چڕبوونەوەی هێزی بڕەڕی تیژی چین و رووسیا ببێتەهۆی ئەوەی سیاسەتمەدارانی ئەمریكا و دیموكراسییەكانی دیكە دووبارە بیر لە ئامرازەكانی وەڵامدانەوە بكەنەوە. ئەوان هێزی بڕەڕی تیژ كە «ژینگەی سیاسی و زانیاری وڵاتە بە ئامانجگیراوەكان دەبڕن و تێیاندا رۆدەچن» وەك پێچەوانەی «هێزی نەرم» بەراورد دەكەن، كە ئەمەی دووەمیان لایەنە سەرنجڕاكێشەكانی كەلتوور و بەهاكان دەخاتە خزمەت بەهێزكردنی پێگەی وڵاتەكەوە. هەروەها ئەوان باس لەوە دەكەن كە پێویستە دیموكراسیەتەكان نەك تەنیا «خۆیان بپارێزن لە كاریگەری زیانبەخشی خۆسەپێنی، بەڵكو دەبێت هەڵوێستێكی سەختگیرتر بگرنەبەر لە پێناوی پرەنسیپەكانیاندا.
لە ئێستادا، ئەو تەحەددییەی كە شەڕی زانیاری چینی و رووسی دروستی كردووە، تەحەددیەكی راستەقینەیە. بەڵام بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم تەحەددییە، نابێت حكومەت و كۆمەڵگە دیموكراتییەكان هەوڵبدەن هەمان ئەو رێچكەیە بگرنەبەر كە ركابەرەكانیان بەكاری دەهێنن. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە پێویستە وریا بن و كاردانەوەیەكی زیاد لە پێویستیان نەبێت لە ئاست هێزی بڕەڕی تیژدا بە چەشنێك كە ببێتەهۆی زیانگەیاندن بە لایەنە سوودبەخشەكانی خۆیان. تەنانەت لەم رۆژگارەشدا ئەو لایەنە سوودبەخشانە لە هێزی نەرمەوە سەرچاوە دەگرن.
هێزی درێژخایەنی هێزی نەرم
لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، هێزی نەرم (ئەو چەمكەی بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1990دا و لە كتێبێكدا بەكارم هێنا) بریتییە لەوەی بتوانیت لە رێی كەمەندكێشكردن و قەناعەتپێهێنانەوە نەك لە رێی هێزی زبرو ناچاركردن و پێدانی داراییەوە، كاریگەریی لەسەر بەرامبەرەكەت دروست بكەیت. بەڵام هێزی نەرم بە دەگمەن بۆ خۆی بە تەنیا بەسە. بەڵام كاتێك هاوشان بە هێزی زبر بەكار دەهێنرێت، ئەوا گوڕ و تینەكەی چەند بەرامبەر دەبێتەوە. ئەو تێكەڵەیە، ئەگەرچی شتێكی نوێ نییە، (چونكە ئیمپراتۆریەتی رۆمانی بەند بوو بە هێزی لەشكرەكەی و بە سەرنجڕاكێشی شارستانیەتی رۆمانییەوە)، رۆڵێكی بنەڕەتی هەبووە لەو سەركردایەتییەی ئەمریكا پیادەی كردووە. هێز بەندە بەوەی لەشكری كێ سەردەكەوێت، بەڵام لە هەمان كاتدا پەیوەستە بەوەی چیرۆكی كێ براوە دەبێت. چیرۆكێكی بەهێز سەرچاوەی هێزە.
هێزی نەرم خۆی لە خۆیدا نە باش و نە خراپە. مەرج نییە چەواشەكردنی بیری خەڵك لە قۆڵبادان باشتر بێت. ئوسامە بن لادن نە هەڕەشەی كرد و نە پارەی دا بەو كەسانەی فڕۆكەكەیان بە سەنتەری بازرگانی جیهانیدا تەقاندەوە- ئەو بە بیرۆكەكانی بەلای خۆیدا رایكێشان. واتە ئەگەرچی دەكرێت هێزی نەرم بۆ ئامانجی شەڕانگێزانەش بەكار بهێنرێت، ئەوا ئامرازەكەی بەندە بە خۆبەخشییەوە، كە ئەگەر لە روانگەی سەربەخۆبوونی مرۆڤەوە لێی بڕوانین ئەوا شێوە كاركردنێكی پەسەندكراوە.
بە پێچەوانەوە هێزی زبر، بەندە بە لە خشتەبردن لە رێی پێدانی دارایی، یان بە ناچاركردن لە رێی هەڕەشەلێكردنەوە. ئەگەر كەسێك چەك بخاتەسەر سەرت و داوای ئەوەت لێبكات هەرچی لە گیرفانتدایە پێی بدەیت، ئەوا ئەو كاتە خواست و بیركردنەوەی تۆ هیچ گرنگییەكی نابێت. بەڵام ئەگەر هەر هەمان كەس قەناعەتت پێبكات كە ئازادانە پێی بدەیت، ئەوا هەموو شتێك بەندە بەوەی خواستی تۆ، یان بیركردنەوەی تۆ چییە. ئەوە هێزی نەرمە.
هێزی بڕەڕی تیژ، كە بریتییە لە بەكارهێنانی هەڵخەڵەتێنەرانەی زانیاری بۆ مەبەستە دوژمنكارییەكان، بریتییە لە جۆرێك لە هێزی نەرم. گەمەكردن بە بیرۆكەكان، تێڕوانینە سیاسییەكان و پرۆسەكانی هەڵبژاردنەوە مێژوییەكی درێژیان هەیە. ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەت هەردووكیان پەنایان بردەبەر ئەم شێوازە لە سەردەمی شەڕی سارددا. بۆ رۆژگارێكی دوورو درێژ رژێمە خۆسەپێنەكان هەوڵیانداوە هەواڵی هەڵبەستراو و تێكدانی شیرازەی كۆمەڵایەتی بەكار بهێنن بۆ كاڵكردنەوەی سەرنجڕاكێشیی دیموكراسی. لە ساڵانی هەشتاكاندا، دەزگای كەی جی بی هەواڵێكی بڵاو كردەوە كە گوایە حكومەتی ئەمریكا بەرپرسیارە لە دروستكردنی ئایدز بە هۆی ئەنجامدانی تاقیكردنەوەیەكی چەكی بایەلۆجییەوە، هەواڵەكە بە نامەی كەسێكی نەناسراو دەستی پێكرد كە نێردرا بۆ رۆژنامەی نیودەلهی و دواتر لەسەرتاسەری جیهاندا بڵاوكرایەوە لە رێی دووبارە بەرهەمهێنانەوە و دوپاتكردنەوەیەوە. لە ساڵی 2016دا، هەمان تەكنیك بەڵام بە شێوازێكی نوێ بەكار هێنرا بۆ دروستكردنی «پیتزا گەیت» كە بریتی بوو لە هەواڵێكی ساختە كە گوایە بەڕێوەبەری هەڵمەتەكەی هیلاری كلینتۆن لە چێشتخانەیەكی واشنتۆندا دەستدرێژی كردۆتە سەر منداڵان.
ئەوەی لەم مۆدێلەدا نوێ بوو، بریتی بوو لەو رەوتە خێرایەی كە دەكرێت ئەم زانیارییە چەواشەكارانە بڵاو بكرێنەوە، هەروەها كەمیی تێچوونی بڵاوكردنەوەیان. ئەنجامدانی لە رێی ئەلیكترۆنییەوە هەرزانتر، خێراتر و سەلامەتترە، هەروەها نكۆڵی لێكراوترە بە بەراورد بە ئەنجامدانی لە رێی سیخوڕەوە. لە رێی كەسانی بەكرێگیراو و تۆڕی میكانیكەوە، هاوشان بە بوونی چەند دەزگایەكی -وەك ئاڕ تی و سپۆتنیكەوە-، دەزگای هەواڵگری رووسیا، دوای هاككردنی ئیمەیڵی لیژنەی نەتەوەیی حزبی دیموكراتەكان و بەرپرسە باڵاكانی هەڵمەتەكەی كلینتۆن، توانیی هەفتە لە دوای هەفتە هەواڵەكان ببڕێت و پەرتیان بكات.
بەڵام ئەگەر هێزی بڕەڕەی تیژ پرۆسە دیموكراتییەكانی رۆژئاوای بڕیبێت و ناوبانگی وڵاتە دیموكراتییەكانی لەكەدار كردبێت، ئەوا كاریگەرییەكی كەمی هەبووە لەسەر بەهێزكردنی هێزی نەرمی ئەنجامدەرەكانی و لە هەندێ حاڵەتدا تەواو پێچەوانەكەیان ئەنجام داوە. بەڵام رووسیا، كە تەركیزی لەسەر بینینی رۆڵێكی تێكدەرانە كردۆتەوە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، ئەوا پێیوایە ئەم باجە قابیلی قبووڵكردنە. بەڵام چین، ئامانجی دیكەی هەیە و بۆ بەدیهێنانیشیان پێویستی بە بەدەستهێنانی هێزی نەرمی سەرنجڕاكێشان هەیە، هەروەها پێویستی بە هێزی بڕەبڕی تیژی ناچاركاری پەرتكردن و سانسۆركردن هەیە. كە زەحمەتە بتوانرێت ئەم دوو ئامانجەش پێكەوە كۆبكرێنەوە. بۆ نموونە لە ئوسترالیا، رای گشتی بە شێوەیەكی روو لە زیاد چینی پەسەند دەكرد، بەڵام دوای ئەوەی بە راددەیەكی نیگەرانكار چین ئامرازەكانی هێزی بڕەڕی تیژی بەكار هێنا، لە نێویاندا دەستتێوەردان لە سیاسەتی ئوسترالیا، ئەوا پەسەندكردنەكە بە راددەیەكی بەرچاو دابەزی. بە گوێرەی لێكدانەوەی دەیڤید شامباو، لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن، بە گشتی، ساڵانە چین 10 ملیار دۆلار لە ئامرازەكانی هێزی نەرمدا خەرج دەكات، بەڵام ئەمە كاریگەرییەكی سنوورداری هەبووە لەسەر بەرزركردنەوەی وەبەرهێنانەكەی. بەپێی پاشكۆی « 30 هێزە نەرم»ـەكە، (چین ریزبەندی 25ـەمین و رووسیا 26ـەمین)ی گرتووە لە نێو ئەو 30 وڵاتەیهەڵسەنگاندنیان بۆ كراوە.
تەنگژەكەی دیموكراسی
ئەگەرچی هێزی بڕەڕی تیژ و هێزی نەرم بە رێگاچارەی زۆر جیاواز كار دەكەن، بەڵام زەحمەتە لێكیان جیا بكەیتەوە- ئەمە هۆكارێكە كە وا دەكات وەڵامدانەوەی هێزی بڕەڕی تیژ زەحمەتە بێت. هەموو قەناعەت پێهێنانەكان بژارەی ئەوە لە خۆدەگرن كە چۆن زانیارییەكان دابرێژرێن. بەڵام كاتێك ئەو داڕشتنە دەچێتە سنووری لە خشتەبردنەوە، كە دەبێتەهۆی سنوورداركردنی بژارەی ئارەزومەندانەی كەسەكە، ئەوا سنوورەكە بەرەو ناچاركردن تێدەپەڕێنێت. ئەوە ئەم خەسڵەتەیە- كرانەوە و سنووربەندی پەیوەست بە لەخشتەبردنی بە ئەنقەست- كە هێزی نەرم لە هێزی بڕەڕی تیژ جیا دەكاتەوە. بەڵام بە داخەوە هەمیشە بینینی ئەمە ئاسان نییە.
لە بواری دیپلۆماسیەتی گشتیدا، كاتێك دەزگای پەخشی ئاڕ تی رووسی، یان شینوای چینی بە ئاشكرا لە وڵاتانی دیكەوە پەخش دەكرێن، ئەوا ئەمە خستنەگەڕی هێزی نەرمە، كە دەبێت قبووڵ بكرێت، تەنانەت ئەگەر پەیامەكەیش پێشوازی لێنەكرابێت. كاتێك رادیۆی چینی نێودەوڵەتی بە پەنهانی پشتیوانی وێستگەكانی رادیۆ دەكات لە وڵاتانی دیكە ئەوا ئەمە سنووربەزاندنە بەرەو هێزی بڕەڕی تیژ، كە دەبێت پەردەی لەسەر هەڵبماڵرێت. بە بێ ئەم ئاشكراكردنە ئەوا پرەنسیپی كاری خۆبەخشانە پێشێل دەكرێت. ( هەروەها ئەم جیاكردنەوەیە بەسەر دیپلۆماسیەتی ئەمریكیشدا جێبەجێ دەبێت، لە میانەی شەڕی سارددا دەستەبەركردنی دارایی بە شێوەیەكی نهێنی بۆ پارتە دژ بە كۆمۆنیستەكان لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1948ی ئیتاڵیا و پشتیوانی پەنهانی دەزگای هەواڵگری ئەمریكا بۆ گروپی -كۆنگرێس بۆ ئازادی كەلتووری- نموونەی هێزی بڕەڕی تیژ بوون نەك هێزی نەرم.)
لە رۆژگاری ئێستادا ژینگەی زانیاری، ئاڵۆزی زیاتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت. لە ساڵانی شەستەكاندا ئیدوارد مورۆی رۆژنامەنووس سەرنجی ئەو راستییەی دا كە گرنگترین بەشی پەیوەندیكردنی نێودەوڵەتی بریتی نییە لە هەزاران میلی ئەلیكترۆنی، بەڵكو بریتییە پەیوەندیكردنی شەخسی كە ماوەكەی درێژی سێ پێیە. بەڵام ئایا ئەمە لە رۆژگاری راگەیاندنی كۆمەڵایەتیدا بە مانای چی دێت؟ چونكە «هاوڕێكان» تەنیا یەك كلیك لێت دوورن، هەروەها دروستكردنی هاوڕێی ساختە ئاسانە، ئەوان لە رێی كەسانی بەكرێگیراو و ئامرازی میكانیكییەوە هەواڵی ساختە بڵاو دەكەنەوە. لە ئێستادا جیاكردنەوەی هێڵی نێوان هێزی نەرم و هێزی بڕەڕی تیژ نەك تەنیا بۆتە ئەركی حكومەتەكان و رۆژنامەگەری، بەڵكو بۆتە ئەركی كەرتی تایبەتیش.
كاتێك دیموكراسییەكان كاردانەوەیان دەبێت لە بەرامبەر هێزی بڕەڕی تیژدا، دەبێت وریا بن و كاردانەوەی زیاد لە پێویستیان نەبێت بۆ ئەوەی هێزی نەرمی خۆیان لاواز نەكەن لە رێی گرتنەبەری راسپاردەی ئەو كەسانەی كە پشتیوانی لە ململانێكردن دەكەن لەگەڵ هێزی بڕەڕی تیژدا لە بارەی مۆدێلی خۆسەپێنییەوە. زۆرێك لەم هێزە نەرمە لە كۆمەڵگە مەدەنییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت- ئەوەی پەیوەندی بە واشنتۆنەوە هەبێت لە هۆلیۆد و زانكۆكان و دامەزراوەكانەوە سەرچاوە دەگرێت، نەك لە هەوڵە دیپلۆماتیە گشتییە فەرمییەكانەوە- و داخستنی دەرفەتەكانی دەستڕاگەیشتن یان كۆتاییهێنان بە پانتاییە كراوەكان ئەم سامانە گرنگە بە فیڕۆ دەدات. وڵاتە خۆسەپێنەكانی وەك چین و رووسیا دوچاری گیروگرفت دەبنەوە لە دروستكردنی هێزی نەرمی تایبەت بە خۆیان، دەقاودەق لەبەر ئەوەی ئامادە نین بوار بۆ بەهرە زۆر و زەوەندەكانی كۆمەڵگە مەدەنییەكانیان واڵا بكەن.
لەوەش زیاتر، داخستنی ئامرازەكانی هێزی نەرمی چینی و رووسی دەرئەنجامی پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە. بە چەشنی هەر شێوە هێزێكی دیكە، هێزی نەرمیش بەكار دەهێنرێت بۆ ململانێی سەد و سفری، بەڵام لە هەمان كاتدا دەكرێت كاریگەری ئیجابیشی لێبكەوێتەوە. بۆ نموونە، ئەگەر چین و ئەمریكا خوازیاری ئەوە بن خۆیان لە ناكۆكی لابدەن، ئاڵوگۆڕی ئەو پرۆگرامانە بكەن كە سەرنجی ئەمریكا زیاتر بەلای چیندا رابكێشێت و بە پێچەوانەوە، ئەوا ئەمە بۆی هەیە لە بەرژەوەندی هەردوو وڵاتەكە بشكێتەوە. هەروەها لە پەیوەندی بە تەحەددییە سنووربڕەكانەوە، وەك گۆڕانی ژینگە، ئەوا هێزی نەرم دەتوانێت متمانە و تۆڕگەلێك بنیاد بنێت كە ببێتەهۆی ئەوەی هاوكاریكردن مومكین بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، چەند هەڵەیە كە رێگری لە هەوڵەكانی هێزی نەرمی چین بكرێت بە بیانووی ئەوەی هەندێ جار دەچنە خانەی هێزی بڕەڕی تیژەوە، ئەوا ئەوەندەش گرنگە كە بە وریاییەوە لە هێڵی جیاكەرەوەی نێوانیان بڕوانین. نموونەی 500 دامەزراوەی كۆنفۆشیۆسی و 1000 پۆلی خوێندنی كۆنفۆشیۆسی وەربگرە كە چین لە زانكۆ و قوتابحانەكانی جیهاندا پشتیوانییان لێدەكات بۆ فێركردنی كەلتوور و زمانی چین. پشتیوانیكردنیان لەلایەن حكومەتەوە بە مانای ئەوە نییە كە هەڕەشەیەكی سەرچاوەگرتوون لە هێزی بڕەڕی تیژەوە. چونكە )بی بی سی(یش لەلایەن حكومەتەوە پشتیوانی لێدەكرێت، بەڵام هێندە سەربەخۆیە كە بۆتە ئامرازێكی متمانەپێكراوی هێزی نەرم. بەڵام تەنیا ئەو كاتە دەبێت وەك هێزێكی بڕەڕی تیژ مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت كە دامەزراوەیەكی كۆنفۆشیۆسی سنوورەكە دەبەزێنێت و هەوڵ دەدات ئازادای ئەكادیمی پێشێل بكات ( كە لە هەندێ حاڵەتدا روویداوە).
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو هەڕەشەیە، پێویستە دیموكراسیەتەكان وریا بن لەبارەی رێكارەكانی بەرگریكردنەوە. شەڕی زانیاری دەتوانێت رۆڵێكی تاكتیكی سوودبەخشی ببینێت لە گۆڕەپانی شەڕدا، هەروەك ئەوەی لە شەڕی دژ بە داعشدا بەدیمان كرد. بەڵام –دیموكراسیەتەكان- بە هەڵەدا دەچن ئەگەر بێتوو لاسایی خۆسەپێنەرەكان بكەنەوە و پرۆگرامگەلێكی گەورەی شەڕی پەنهانی زانیاری بخەنەگەڕ. ئەم چەشنە كارانە تا سەر بە پەنهانی نامێننەوە و كاتێك پەردەیان لەسەر هەڵدەگیرێت ئەوا دەبنەهۆی لاوازكردنی هێزی نەرم.
لە پەیوەندی بە رێكارەكانی بەرگریكردنەوە، ئەوا چەند هەنگاوێك هەن كە حكومەتە دیموكراتییەكان دەتوانن بیگرنەبەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەكنیكە دەستدرێژكارەكانی شەڕی زانیاری خۆسەپێنەرەكان، لە نێویاندا هێرشی ئەلیكترۆنی بۆ سەر پرۆسە دیموكراتییەكان و پرۆسەكانی هەڵبژاردن. هێشتا دیموكراسیەتەكان ستراتیژیەتی بەرپەرچدانەوە و مرونەت ئامێزی تەواویان پەرە پێنەداوە. هەروەها دەبێت زۆر وریا بن و كارێك نەكەن كە پرۆگرامەكانی هێزی نەرمی رووسیا و چین، وەك دامەزراوە كۆنفۆشیوسیەكان، بخزێنە نێو خانەی هێزی « بڕەڕی تیژ»ەوە. بەڵام كرانەوە دەستەبەركردنی پانتایی وەك باشترین رێگاچارەی بەرگری دەمێننەوە، كاتێك رووبەڕووی ئەم تەحەددییە دەبنەوە، ئەوا پێویستە رۆژنامەگەری، ئەكادیمییەكان، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، حكومەت و كەرتی تایبەت جەخت لەسەر پەردەلادان لەسەر تەكنیكەكانی شەڕی زانیاری بكەنەوە، واتە لە رێی ئەم ئاشكراكردنەوە پارێزگاری لە خەڵك بكەن.
خۆشبەختانە، ئەمە ئیمتیازێكی دیكەی دیموكراسییەكانە بەسەر دیكتاتۆریەتەكانەوە. راستە كرانەوە و دروستكردنی پانتایی لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكاندا دەرفەت بۆ حكومەتە خۆسەپێنەكان دەڕەخسێنێت بۆ كەڵكوەرتن لە تەكنیكە كۆنەكانی شەڕی زانیاری. بەڵام كرانەوەش خۆی لە خۆیدا سەرچاوەیەكی سەرەكی توانای دیموكراسیەتەكانە بۆ سەرنجڕاكێشان و قەناعەتپهێنان. تەنانەت لەگەڵ بەكارهێنانی زۆری هێزی بڕەڕی تیژدا، ئەوا توانایەكی كەمی بەدەستهێنانی هێزی نەرمیان هەیە لە میانەی ململانێی كراوەیان لەگەڵ دیموكراسییەكاندا. كاتێك دیموكراسیەتەكان ئاستی خۆیان دادەبەزێنن بۆ ئاستی ركابەرەكانیان، ئەوا ئەم پێگە بەهێزی خۆیان لەدەست دەدەن.
لە سایتی فۆرن ئەفێرزدا بڵاو كراوەتەوە.
