كۆمەڵگەی تەندروست لە پەرەسەندنی سرووشتی خۆیدا دەگات بە ئاستی بەرهەمهێنان و بنیادنانی بەرزترین دامەزراوەی خۆی كە ئەویش دەوڵەتە. لەپاڵ ئەم تێزە كۆمەڵناسییەدا، هەندێ كۆمەڵگەش بڕیاری سیاسیی دەوڵەتانی بڕیاربەدەست دەوڵەتی بۆ دروست كردوون. ئەگەر لە رووی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتییەوە سەیر بكەین، ئەوا چەندین دەروازە هەیە بۆ ئەوەی لێیانەوە كۆمەڵگە بگاتە ئاستی دروستكردنی دەوڵەت.
لە روانگەی تیۆریی هیگڵەوە كۆمەڵگە لە خێزانەوە دەست پێدەكات و بە كۆمەڵگەی مەدەنیدا تێدەپەڕێت و دەگات بە ئاستی دروستكردنی دەوڵەت. یان لە روانگەی رۆحی گشتی كۆمەڵگەوە، دەشێ رۆحی گشتی كۆمەڵگە لە كرداری یەكبوون و یەكگرتندا بەرەو بڵندبوون بچێت و لە دروستكردنی دامەزراوەی دەوڵەتدا بتوانێت گوزارشت لە خۆی بكات. لە پێش ئەویش كۆمەڵناسی ئیسلامی ئیبن خەلدوون پێی وایە دامەزراوەی خێڵ و عەشیرەت لە رێگای بەهێزبوون و لە هەمان كاتدا كرانەوەی پەیوەندییەكانی خوێن و دەمارەوە كە بنەمای سەرەكیی دامەزراوەكانی خێڵ و عەشیرەتن، دەتوانرێت فیدراسیۆنی خێڵ پێكبێت و ئەو فیدراسیۆنەش كە بریتییە لە یەكێتیی خێڵەكان، پایەكانی دەوڵەتی خێڵ پێكبهێنن و دەوڵەت لە كۆمەڵگە خێڵایەتییەكاندا لەم دەروازەوە دروست بووە. دەوڵەتانی بابلی و ئەكەدی و ئاشووری و مید، نموونەی ئەم جۆرە دەوڵەتانەن. هەروەك ئایین بووەتە دەروازە بۆ پێكهێنانی هەندێ دەوڵەت كە دیارترینی ئەو دەوڵەتانەش لە مێژووی ئیسلامدا پێكهێنانی دەوڵەتی ئیسلامییە لە یەكەم دەوڵەتی سەردەمی راشیدینەوە بۆ ئەمەوی و عەباسی و سەفەوی و عوسمانی و قاجاری و..تاد. هەروەها ئایینی جوولەكە بنەمای سەرەكیی پێكهاتنی دەوڵەتی ئیسرائیل بووە. لە روانگەی تیۆری ماركسیزمیشەوە كە ئابووری بزوێنەری مێژووە، چینی ناوەند وەكو چینێكی كۆمەڵایەتی بەرهەمهێن و بنیادنەری دەوڵەتە، كە ئەو دەوڵەتەش دەوڵەتی چینی ناوەند، یان دەوڵەتی نەتەوەیە. بێگومان بۆچوونی لەو جۆرەش هەیە كە پێی وایە دەوڵەتی هیند لە مێژوودا لەپاڵ پایە كۆمەڵایەتییەكانی تری پێكهێنانی دەوڵەتدا، سرووشتی هیندیستان بەشدارە لە بەرهەمهێنانی ئەو دامەزراوەدا. رەنگە ئێستا كۆمەڵگەی كوردی بەرەو ئەو قۆناغە هەنگاو بنێت كە زۆرینەی ئەو رەگەزانەی، یان دەروازانەی باسمانكردن، بە جۆرێك تیایدا بەرەو ئامادەبوون بچن. واتە لە رووی كۆمەڵایەتییەوە پێشخانی دروستبوونی دەوڵەت روو لە ئامادەبوونە. جێگای خۆیەتی ئاماژەش بۆ ئەوە بكەین كە دەوڵەت تاكە كەس دروستی كردبێت، یان خێڵ و عەشیرەت، یان ئایین، یان چینێكی كۆمەڵایەتی، یان حیزب و ئایدیۆلۆجیایەك، یان نەتەوەیەك، هیچ كام لەو دەوڵەتانە بە دیموكراسی دروست نەبوون و دەوڵەتی هاووڵاتی نەبوون، بەڵكو دواتر بە خەباتی خەڵك دیموكراسی دروست بووە، دەوڵەتی هاووڵاتیش نەبوون، بەڵكو خەباتی هاووڵاتیان و دانانی دەستوورو یاسا بووەتە پارێزەری مافەكانی هاووڵاتی و دەوڵەتی تا ئەندازەیەك لە پیادەكردنی دەسەڵاتە زۆرو توندەكانی خاوكردووەتەوەو رێی لێ گرتووە.
دیارە لە رووی كۆمەڵناسییەوە كورد لە هیچ كام لەم دەروازانەی لەسەرەوە ئاماژەمان بۆ كردن نەیتوانیوە دەوڵەت دروست بكات. هەروەك پێشتر ئێمە باسی ئەوەمان كردووە لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی كوردی پەرەسەندنێكی شێواوی هەبووە، لە بەرزترین ئاستی گەشەكردنیدا دامەزراوەی میرنشینی دروست كردووە، كە دیارە بەراورد بە دەوڵەت، میرنشین دامەزراوەیەكی ناكامڵە. هەڵبەت ئاشكرایە چەندین كۆمەڵگەی تریش هەبوون لە مێژوودا كە هەمان بارودۆخی كوردیان هەبووە لە رووی پەرەسەندنەوە، بەڵام لە رێگای ترەوە گەیشتوون، یان گەیەندراونەتە ئاستێك كە دامەزراوەی دەوڵەتیان بۆ دروست بكرێت، ئەویش بە بڕیاری سیاسیی دەوڵەتانی بڕیاربەدەست، واتە دەوڵەتیان بۆ دروستكراوە، نەك لە رووی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتییەوە گەیشتبنە ئاستی پێكهێنانی دەوڵەت. نموونەی زۆرێك لەو دەوڵەتە بە ناو نەتەوەییانەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یان لەسەر پاشماوەی دەوڵەتی عوسمانی دروستكران. لە نموونەی ئەوانەش دەوڵەتی نوێی عێراق و سووریا و لوبنان و ئوردن و دەوڵەتان و میرنشینەكانی كەنداو و...تاد، كە لە رووی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتییانەوە كۆمەڵگەكانی ئەوان لە كۆمەڵگەی كوردی پێشكەوتووتر نەبوون، بەڵام جووتبوونی بەرژەوەندیی ئەو جوگرافیایانە لەگەڵ بەرژەوەندیی دەوڵەتانی بڕیاربەدەستدا، بەتایبەتی ئیمپریالیزمی بەریتانیای دوژمنی گەلان و ئازادی هۆكاری دروستكردنی دەوڵەتانی ناوچەكە بوو بۆ بەرژەوەندیی خۆی، كە ئەو هەلەی بۆ ئەوان رەخسێنرا ئەوكات بۆ كورد نەڕەخسێنراو دژایەتیش كرا، كە دیارە خراپ كاركردنی كورد خۆیشی و باش تێنەگەیشتنی لە رەوتی سیاسیی ئەو كاتە و لەسەروبەندی جەنگی یەكەم و پاش جەنگیشدا لەو رووەوە دەوری بینیوە.
ئێستا سەدەیەك بەسەر جەنگی یەكەمی جیهانی و -سایكس پیكۆ-دا تێپەڕیوە، كە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەو شێوەیەی ئێستا داڕشت و چەندین دەوڵەتی لە ناوچەكەدا دروستكردو، كورد بوو بە قوربانیی لەو پەیماننامەیەداو كرایە كۆڵۆنییەكی نێودەوڵەتی. كەواتە ئەوەی ئاشكرایە دەوڵەتانی ناوچەكە كە دواترو تاكو ئێستاش زۆریان وەكو دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان دەناسێنن، بەرهەمی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەكانیان نین، بەڵكو دەوڵەتی بە بڕیار دروستكراون. ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا لە ئێستادا لە رووی كۆمەڵایەتییەوە كورد چەند قۆناغ لە كۆمەڵگەكانی هەموو ئەو دەوڵەتانە پێشكەوتووترە كە ئەو كات دەوڵەتیان بۆ دروستكردن و تەنانەت هەندێكیانیان كرد بە فەرمانڕەوای بەشێكی فراوانی كوردستان لە باشوورو لە رۆژئاوا. هەروەها لە رووی سیاسی و ئامادەبوونەوە كورد لە ناوچەكەدا ئێستا ئامادەبوونێكی دیاری هەیە، بەتایبەتیش دوای بەرەو شكستچوونی هەردوو دەوڵەتی عێراق و سووریاو دەركەوتنیان وەكو دوو دەوڵەتی شكستخواردووی تائیفی كە هەڕەشەن بۆ سەر ئازادی و سادەترین بنەماكانی ژیانی هاووڵاتی. ئێستا چاوەڕوانی سەرلەنوێ داڕشتنەوەی نەخشەی جوگرافیای سیاسیی ناوچەكە دەكرێت، بۆیە ناشێت چاوەڕوانی ئەوە بكرێت كە كورد لە باشووری كوردستان وەكو ئەوەی ئێستا لەم بارە شلۆقەدا بمێنێتەوە، واتە ئەو بارەی نە دەوڵەتە و نە زەمانەتێكیش هەیە بۆ پاراستنی هەتاهەتایی لەبارێكی وەهادا كە وەكو راوەستانە لەسەر خاڵی شلۆق. ئێستا ئەو كاتەیە كە كورد پێویستی بە بڕیاردانی بوێرانە هەیە كە ئەویش بڕیاردانی دروستكردنی دەوڵەتە. دیارە ئەوە ئاشكرایە كە بڕیارێكی لەم جۆرەش جۆرێك لە سەركێشی دەوێت، واتە دەبێ چاوەڕوانی ئەوە بكەین، ئەگەر كورد لە باشوور ئێستا دەوڵەت دروست بكات، ئەگەری ئەوەی هەیە رووبەڕووی فشارو كاردانەوەی كاتیی دەوڵەتانی دەوروبەر ببێتەوە، بەتایبەتی پاشماوەی هەردوو ئیمپراتۆرەكەی رابردوو واتە (ئێران و تورك)، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە دەبێ ئێمە بترسین و هەرگیز نەوێرین بڕیار بدەین، نەخێر، دەبێ هەم ئەوە لەبەرچاو بگرین كە مەترسی دێتە رێمان و دەبێ خۆمان ئامادە بكەین بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسییانە، بەڵام بە لۆجیكی عەقڵ و كاری دیپلۆماسییانەی لێهاتوو بە گوێرەی ئەوەی پەیوەندی بە فشاری دەرەوە هەیە كاربكەین و دەبێ هەوڵی ئەوە بدەین كە هەم ئەوان تێبگەن دەوڵەتی كوردی مەترسی نابێت بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەوان، هەم كورد لە بوون بە دەوڵەتدا دەتوانێت هەموو ئەو ئیلتیزاماتانە جێبەجێ بكات كە سیاسەتی نێودەوڵەتی و دراوسێیەتی دەیخوازێت. لەسەر ئاستی ناوەوەش دەبێ ئامادەباشی بكرێت بۆ ئەوەی زیاترین پانتای كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی پاڵپشتی بڕیارێكی لەوجۆرە بكات كە ئەوەش وەكو چەندینجار گوتوومانە پێویستی بە یەكێتیی نەتەوەیی هەیە، یەكێتیی نەتەوەییش بە پشتكردنە یەكترو هەوڵدان بۆ سڕینەوەی یەكتر پێكنایەت، بەڵكو بە یەكتر قبووڵكردن و دەستدانە دەستی یەكترو پێكەوە كاركردن بەرهەم دێت. من دەزانم ئەم یەكێتی و یەكبوونە لە ئاستی قووڵدا هوشیارییەك دروستی دەكات كە هێشتا لە كۆمەڵگەی كوردیدا پێنەگەیشتووە، چونكە ئەو هوشیارییە بەرهەمی ناسیۆنالیستێكی خاوەن شوناسە كە هەڵگری پرۆژەی ناسیۆنالیزمە. پرۆژەی ناسیۆنالیزمیش لە سادەترین پێناسەیدا پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەییە. دیارە ئەگەر ناسیۆنالیزم بوو بە بەرنامەی كۆمەڵگە، ئەوا یەكێتی و یەكبوونی كۆمەڵایەتی بە سرووشتی دروست دەبێت، چونكە ناسیۆنالیزم ئەو ئایدیۆلۆجیا كۆمەڵایەتییەیە كە هەموو دیوارە ناوخۆییەكانی نێو كۆمەڵگە لە پێناوی دروستكردنی یەكەیەكی یەكگرتوودا دەڕووخێنێت و دامەزراوە جۆراوجۆرەكانی لە جۆری حیزب و دەستەو گرووپ و خێڵ و عەشیرەت و ئایین و مەزهەب و رێكخراو و ناوچە و زاری جۆراوجۆری زمان دەكاتە یەكەیەكی یەكگرتوو كە ئەویش وەكو تاكە هێزێكی كۆمەڵایەتی بەرەو سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەت هەنگاو دەنێت، لەوێشەوە نەتەوە پێكدێت. بەڵام مادەم بارودۆخی نێودەوڵەتی و ناوچەكە ئێستا دەخوازێت كە كورد بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات و، ئێستاش باسی ریفراندۆم دەكەین، كەواتە پێویستە چی زەمینەسازی پێویست هەیە بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامی بدەین و هیچ كاممان، هیچ حیزب و لایەنێك نابێت مەرجی هەبێت بۆ رێكخستنی ناوماڵی كوردی، چونكە چارەنووسی نەتەوایەتیمان، واتە (سەربەخۆیی و دەوڵەت) لە هەموو ئیمتیازێك گەورەترەو دەبێ لە پێناویدا هەمووان دەست لە ناودەست بنێن و هەموو كێشە سیاسی و ئیدارییەكانی ناوخۆ بە زووترین كات چارەسەر بكەن.
بەهەرحاڵ دەبێ ئێمە ریالیستانە سەیری واقیعی خۆمان بكەین و دان بەوەدا بنێین كە لە ئێستاداو لەم بارودۆخە ورووژاوە ناجێگیرەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ناتوانرێت چاوەڕوانی ئەوە بكرێت ئەو بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكە دەستبەجێ دروست ببێت و كۆمەڵگە بكاتە یەكەیەكی یەكگرتوو بۆ سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەت، بۆیە بەلایەنی كەمەوە دەبێت ئەگەر بەڕاستی دەمانەوێت دەوڵەت رابگەیەنین، ئەوا بەكاری هاوبەش و بە هەوڵدان بۆ رووخاندنی دیوارە ناسرووشتییەكانی نێو كۆمەڵگەی كوردی هەنگاوی بەرەو جۆرێك لە یەكبوون و یەكگرتن هەڵبهێنین لە پێناوی سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەتداو لە پێناوی پاراستنیشیدا، كە دەشێ دواتر لەژێر چەتری ئەو دەوڵەتەدا هەنگاوی زیاتری بەرەو گەشەكردن و پەرەسەندن و سەقامگیری هەڵبهێنین كە ئەمانەش بنەمای پێویستن بۆ هەنگاونان بەرەو دیموكراسی و ئازادیی زیاترو دروستكردنی حكومەتی هاووڵاتی، چونكە ئاشكرایە بەبێ چەتری دەوڵەت و سەربەخۆیی و پێشكەوتنی هەمەلایەنەو سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی، دیموكراسی و ماف و عەدالەت، بێجگە لەقسەی بێ گەوهەر هیچیتر نییەو دەلالەتیشە لەسەر نەناسینی چەمكی دەسەڵات و نەناسینی تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵگەی كوردی، وەكو كۆمەڵگەیەكی داگیركراوی دابەشكراوی پەرەسەندووی شێواوی پەراوێزی مێژوو. بێگومان یەكێتی و یەكبوون ئەگەر وەكو ئەوەی لە خەیاڵی ئێمەدایە وەكو پێویستیش نەبێت، بەڵام دەبێ بزانین كە هەر لە بنەما سەرەكییەكانە بۆ سەربەخۆیی كوردستان و دروستكردنی دەوڵەتی كوردی. ئێمە دەزانین لەبەر لاوازیی ناسیۆنالیزمی كوردی و لەبەر پێكنەهاتنی گوتاری ناسیۆنالیزمی كوردی و خاوەن شوناس، ئومێدی یەكێتی و یەكبوونی هەموو كوردی باشوور لەیەكەیەكی یەكگرتوودا وەكو جۆرێك لە خەیاڵی رۆمانسییانە وایە، بەڵام دەكرێت بە كۆشش و كاركردن و گیانی لێبووردەیی و هەوڵی هەمەلایەنەی هەمووان و بەتایبەتی ئەوانەی بەرپرسیارێتیی زیاتریان لەئەستۆدایە بۆ دەستگرتنی ئەوانی ترو تەنانەت بە دەستبەرداربوونی زۆرێك لە ئیمتیازەكانی خۆیان بۆ ئەوانی تر لە پێناوی دروستكردنی كۆدەنگییەكی نەتەوەیی زیاتردا، دەشێ زەمینەسازی كۆمەڵایەتی بۆ بڕیاری سەربەخۆیی بسازێنرێت، هەڵبەت ئەوەش دەزانین كە رێكخستنی باری ئابووری و باشكردنی بژێوی خەڵك و دروستكردنەوەی ئینتیما لەلای خەڵك بۆ خاك و نیشتمان و نەتەوە بنەمایەكی سەرەكیترە بۆ كۆدەنگی و بۆ سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی شوناس كە ئەوانەش لە هەنگاوە گرنگ و سەرەتاییەكانن بۆ راگەیاندنی دەوڵەت، هەڵبەت لەسەر ئاستی مەعنەوییش پێویستمان بە جۆرێك لە رێنیسانسی گشتگری نەتەوەیی هەیە بۆ بیناكردنەوەی كەسێتیی تێكشكاوی كوردی تا بگاتە ئاستێك كە ببێتە بكەری رووداو و دروستكەر و چیتر لەبەردەمی ئەوی نەتەوەی سەردەستدا بچووك و بستەباڵا خۆی نمایش نەكات. ئێستا بەجۆرێك ئەو دەنگە لە سەرئاستی جەماوەری و حیزبیش لە كوردستان دەبیسترێت كە ئومێدی زیاترمان بەوە هەیە كەسێتیی كوردی بە گشتی بگاتە ئەو ئاستەی لە پێناوی سەربەخۆییدا یەكدەنگ بێت و لەبەردەم داواكاری و چاوسووركردنەوەو تەنانەت هەڕەشەی ئەوانی تردا دەستبەرداری داواكارییە نەتەوەییەكانی خۆی نەبێت. مەبەستمان لەم قسەیە دوژمنایەتیكردنی هیچ نەتەوەو ئیتنیكێكی تر نییە، بەڵكو مەبەستمان گەیشتنی كەسێتی كوردییە بە ئاستێك كە تیایدا خۆی لەوانی تر بە بچووكتر نەزانێت.
بەڵێ، ئەو قسەیە هەرگیز راست نییە كە گوایە ئێستا كاتی راگەیاندنی سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەتی كوردی نییە، بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەگەر كورد خۆی ئامادەبێت بۆ راگەیاندنی دەوڵەت بەو ئامادەكارییانەوە كە لەسەرەوە باسمانكردن، ئەوا ئێستا باشترین و لەبارترین كاتە بۆ بڕیارێكی لەو جۆرەو ئەسڵەن پێویست بەوە ناكات چاوەڕوانی بارودۆخی لەمەی ئێستا باشتر بكات. بەڵێ، ئێستا بارودۆخی نێودەوڵەتی لەبارە، هیچ هەنگاوێكی لەم جۆرەش بێ كێشەو بێ سەركێشی و بێ مەترسی نابێت، بەڵام زەمینەسازی ناوخۆ زەمانەتی سەركەوتنی بڕیارێكی لەم جۆرە دەكات. ئەگەر باشووری كوردستان سوود لەم بارودۆخە وەرنەگرێت ئەوا هەمان هەڵەی كاتی رووخاندنی رژیمی سەدام حوسێن دووپات دەكاتەوە. بەڵام ئەگەر بە لۆجیكی عەقڵ بیربكرێتەوە، ئەوا بە جێبەجێكردنی ئەو ئامادەباشییە ناوخۆییانەی كە باسمانكردن، كورد بێ هیچ ترس و دوودڵییەك دەتوانێت بڕیاری سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەت بدات. رەنگە لە سەرەتاوە كێشەی زیاترمان بۆ دروست ببێت، بەڵام سەرئەنجام ئەوە تاكە رێگای دەربازكردنی باشووری كوردستانە لە كۆی ئەو كێشانەی كە ئێستا پێوەی دەناڵێنێت، چونكە لەسەر ئاستی دەرەوە دروستكردنی دەوڵەت زۆرێك لە كێشەكانی ئێستای باشووری كوردستان چارەسەر دەكات، لەسەر ئاستی ناوخۆش دروستكردنی دەوڵەت هەموو ئەو لایەن و حیزب و گرووپ و تاكە كەسەكانیش لەژێر چەترێكدا كۆدەكاتەوەو لە مەترسییەكانی رابردوو رزگاریان دەكات. بێگومان ئەگەر لەسەرەتاوە دوچاری كێشەو رەنگە تەنگ پێ هەڵچنینیش ببین، بەڵام سەرئەنجام دەوڵەتی كوردی دەبێتە دیفاكتۆ و هەرچۆن حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەرەتاوە ئێران و توركیاو عێراق و سووریاش دژی بوون، بەڵام دواتر بە ناچاری مامەڵەیان لەگەڵ كردو كونسوڵخانەشیان لە كوردستان كردەوە، بەهەمان شێوە ئەو دەوڵەتانە مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتی كوردی دەكەن و سەرئەنجام دانیشی پێدا دەنێن. بێگومان ئەگەر دەوڵەتی كوردی دروست ببێت، لە ماوەیەكی كورتدا كوردستان دەتوانێت هەم كێشە ناوخۆییەكان تێبپەڕێنێت و هەم خۆی لەگەڵ دنیای دەرەوەشدا بە باشی و هاوسەنگی بگونجێنێت.