ساڵێك زیاترە هەوڵ و نییەتی كاراكردنەوەی پەرلەمان لەلایەن هێزە سیاسییەكانەوە بەدیدەكرێت، بەڵام وەك دیارە ئەنجامەكان بێسوود بوون. لێرەدایە پێویستە بپرسین: ئایا پەرلەمانی كوردستان وەكو دامەزراوەیەكی شەرعیی هەرێمی كوردستان لە كوێی سیستەمی سیاسی و پرۆسەی سیاسیی هەرێمدایە؟ ئەگەر پەرلەمان دامەزراوەیەكی گرنگی نێو سیستەمی سیاسیی هەرێمە، بۆ وا بە ئاسانی تووشی ئیفلیجی دەبێت و بۆ ئەو پێگە گرنگەی نییە كە كاراكردنەوەی ببێتە ئەولەوییەتی هەموو لایەنەكان؟
لەگەڵ یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی ١٩٩٢، پەرلەمان گرنگییەكی زۆری بۆ حزبە سیاسییەكان و سەركردەكانیان هەبوو، ئەوەش بەر لەهەر شتێك چاولێكەرییەكی تەواوی وڵاتانی پێشكەوتوو بوو، بەو تێگەیشتنەی كە پەرلەمان باڵاترین دەسەڵاتی فەرمانڕەوایە و سەرچاوەی نفووز و هێزە. بۆیە دانانی سەرۆكایەتی پەرلەمان و پەرلەمانتاران گرنگییەكی زۆری هەبوو. ئەو گرنگ بینینی پەرلەمانە زۆری نەخەیاند و لەگەڵ شەڕی ناوخۆ بۆ جاری یەكەم پەرلەمانی كوردستان پەكی كەوت. حزبەكان لەو قۆناغە بەدواوە تێگەیشتن كە لە كۆمەڵگەیەكی گوازراوەدا كە پێیەكی لە نێو تەقلید و پێیەكەی تری لە نێو گۆڕانكاریی خێرادایە، پەرلەمان ناتوانێت وەكو ستوونێكی پتەو نفووز و دەسەڵاتی مادی و مەعنەوی بە حزبەكان ببەخشێت. بەڵكو خۆی دەكەوێتە ژێر هەژموونی دەسەڵات و نفووزی حزبەكان و دەسەڵاتی جێبەجێكاری. بۆیە لەو كاتەوە پەرلەمان وەكو شوێنێك بۆ رازیكردنی كەسایەتییە ئایینی، كۆمەڵایەتی و كادیرە پێشكەوتووەكانی حزب مامەڵەی لەگەڵ كرا. لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا، پەرلەمان هەر لە بارودۆخێكی هاوشێوەدا بە ناكارایی ماوەتەوە. تەنانەت دوای دروستبوونی ئوپۆزیسیۆنێكی بەهێزیش، پەرلەمان نەك نەیتوانی پێگەیەكی شایستە بەخۆی دەستەبەر بكات، بەڵكو وەكو فاكتەرێكی گرنگی رێكنەكەوتن و كێشەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكان خۆی دەنواند.
لێرە هەوڵ دەدەین ئەو فاكتەرانەی رۆڵیان هەبووە لە ناكارایی پەرلەمان بە كورتی باسی بكەین:
- بونیاد و سیستەمی سیاسیی هەرێم
سیستەمی سیاسی كۆمەڵێك توخم و دامەزراوە لەخۆ دەگرێت، كە هەر یەكە لەو توخمانە ئەرك و كاریگەری تایبەتی خۆی دەبێت. تێكچوونی هاوسەنگیی كاركردن لەو بەشانە، هاوسەنگیی گشتی سیستەمەكە تێك دەدات. پەرلەمان پێگەیەكی گرنگی لەو سیستەمەدا هەیە، بەتایبەت لەو كۆمەڵگەیانەی كە دیموكراسین. ئەمەش لەبەرئەوەی دوو رۆڵی گرنگی یاسادانان و چاودێری دەسەڵاتی جێبەجێكاری دەبینێت. بۆیە كەموكورتی لە ئەدای پەرلەمان كەموكورتی لە سیستەمەكە دروست دەكات. كۆی سیستەمی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا رووبەڕووی قەیران بووەتەوە، كە ئاماژەكانی لە لەدەستدان، یان لاوازبوونی پایەكانی شەرعییەتی ئەو دەسەڵاتە، بێتوانایی سیستەمەكە لە وەڵامدانەوە و دەستەبەركردنی پێداویستی و چاوەڕوانی كۆمەڵگە لە فەرمانڕەواكانیان بەرجەستە دەبێت، پەرلەمانیش وەكو بەشێك لەو سیستەمە رووبەڕووی هەمان ئەو قەیرانانە بووەتەوە.
- پەرلەمانی كوردستان وەكو دامەزراوەیەك لە نێو سیستەمی سیاسیدا:
هەر دامەزراوەیەك دوو لایەن لەخۆدەگرێت. یەكەمیان لایەنی بەرجەستە و دیاری دامەزراوەكەیە كە خۆی لە سەرچاوە ماددی و مرۆییەكانی ئەو دامەزراوەیە دەبینێتەوە، سەرەڕای ئەو كارلێكردن و پەیوەندییەی كە ئەو سەرچاوانە بە یەك دەبەستێتەوە. لایەنی دووەم، ئەو وێنا گشتییە زهنییەیە كە لە نێو كۆمەڵگەدا لەسەر دامەزراوەكە دروست بووە. هەردوولایەن تێكەڵ بە یەكتری و تەواوكەری یەكترن.
گۆڕانی تێڕوانینی حزبەكان بەرامبەر پەرلەمان، لەوەی كە جگە لە سەرچاوەی یاسادانان بە كردەیی هیچ نفووز و دەسەڵاتێكی تری لەبەردەستدا نییە، وایكردووە حزبەكان لە دانان و پێگەیاندنی كادیرەكانیان بۆ ئەو دامەزراوەیە، هەندە پەرۆش نەبن. بۆیە خول لە دوای خول توانایی پەرلەمانتاران هەم لە رووی كەسییەوە، هەمیش لە رووی ئەو پێگە و دەسەڵاتەی پێیان دەبەخشرێت، بەرەو لاوازی دەڕوات. هەرچەند ئەو بابەتە رێژەییە، بەڵام هەستی پێدەكرێت. خراپیی ئاستی پەرلەمانتاران و نەبوونی نفووزیان لە پرۆسەی سیاسیدا بۆ هەردوو هۆكاری زاتی و بابەتی دەگەڕێتەوە.
كاری پەرلەمان لای زۆرینەی خەڵك و پەرلەمانتارانیش، وەزیفەیەكە وەكو وەزیفەكانیتر كە كۆمەڵێك ئیمتیازات لەخۆ دەگرێت. تێنەگەیشتن لە ئەركی قورسی یاسادانان و رەهەندی سیاسیی كاری پەرلەمانییە كەوا لە كاندیدانی پەرلەمان دەكات، لە كاتی هەڵبژاردندا نزمترین ئاستی بانگەشەی هەڵبژاردن بەكاربهێنن. دیارترین نموونە پرۆسەی هەڵبژاردنی دوایین خولی پەرلەمان بوو كە كاندیدەكان بەڵێنی دانەخستنی مۆبایلی شەخسی، وەرنەگرتنی مووچە، هەڵگەڕانەوەی بەشێكیان لە بەرنامەی سیاسیی حزبەكانیان بۆ ئەوەی خۆیان وەكو كەسانی خاوەن ڕا نیشان بدەن، دەیان بەڵێنی كرچوكاڵ و بێ بنەما كە نیشانەی بێ ئەزموونی و ناسیاسی بوونی خۆیان بوو و هیچ یەكە لەمانە كاری پەرلەمانتاری نین.
بە هەمان شێوە حزبەكان لە دانانی پەرلەمانتاران رێچكەیەكی تەقلیدییان بەكارهێناوە كە خول لەدوای خول بێسوودبوونی ئەو جۆرە هەڵبژاردنە دەردەكەوێت.
- لایەنی دووەم كە زهنییەتی گشتییە و كۆمەڵێك بەهای چەسپاو لەخۆ دەگرێت، گرنگییەكەی لە لایەنی یەكەم كەمتر نییە. بەو واتایەی دامەزراوە تا رادەیەكی زۆر بەو سیستەمە بەهاییانەوە بەستراوەتەوە كە وێنای دامەزراوەكە دەكات و لەسەر بنەمای ئەو تێگەیشتن و چاوەڕوانییە ئەركی دیاری دەكرێت. بابەتی مەشرووعییەتی هەر دامەزراوەیەكیش لەو وێنا زهنییە گشتییە بەرهەم دێت كە لای خەڵك دروست بووە. پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا لە سەرەتاوە نە لای دەسەڵات و نوخبەی سیاسی و نە لای خەڵك بە شێوەیەكی هۆشیارانە، یان مەبەستدار بە ئامانجی دروستكردنی دامەزراوەكان و گەشە پێدانیان نەبووە. تێنەگەیشتن لە وەزیفەی پەرلەمان لای هاووڵاتیان لەو چەند ساڵەی دواییدا، بەریەك كەوتنی زۆری هاووڵاتیانی لەگەڵ پەرلەمانتاران و حزبەكانی لێكەوتۆتەوە. بەڵێندانی زۆری كاندیدان و پەرلەمانتاران لە لایەك و لەلایەكیتر ناكارایی دامەزراوەی پەرلەمان لە نێو سیستەمی سیاسیدا، ناڕەزایەتییەكی زۆری لای هاووڵاتیان دروستكردووە. ئەو بارودۆخە وایكرد وێنای گشتیی پەرلەمان لای هاووڵاتیان وێنایەكی سلبی بێت و پەرلەمان وەكو دامەزراوەیەك لە نزمترین ئاستی متمانەی جەماوەریدا بێت. بە هەمان شێوە بە حوكمی تێڕوانینی تەقلیدیی حزبەكان بۆ دانانی پەرلەمانتاران، خودی پەرلەمانتارانیش وێنایەكی زهنی باشیان بۆ كاری خۆیان نەبووە. مامەڵەی تەقلیدی ئەوان لە بەشداری لە كاری رۆتینی پەرلەمان وایكردووە لە گۆشەنیگایەكی بەرتەسك كاری خۆیان ببینن.
- سەرهەلدانی ئۆپۆزیسیۆن وەكو خاڵی وەرچەرخان لە كاری پەرلەمانتارییدا
خولی سێیەمی پەرلەمان لە رواڵەتەوە جیاوازی زۆری لەگەڵ دوو خولەكەی دیكەی هەبوو. دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە كایەی سیاسسی هەرێمدا، وەكو وەرچەرخانێكی گەورە سەیر دەكرا و ئومێدێكی زۆری لای هاووڵاتیان دروست كرد، بەوەی ئەو كارانەی كە حزبەكانی دەسەڵات پێیان نەكراوە، ئەوان بیكەن، یان بەلایەنی كەم بتوانن ببنە چاودێر لەسەر كاروباری سیاسی. بەڵام لە واقعیدا پرۆسەی دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێم پرۆسەیەكی ئاسایی و لە ئەنجامی گەشەی سیاسی نەبووە. بەڵكو زیاتر پەرچەكرداری ململانێی سیاسیی نێوان حزبەكان و وردتر لە نێو نوخبەی سیاسیی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو. شێوازی دروستبوون و ئامانجی ئۆپۆزیسیۆن، بارودۆخی پەرلەمانی بە ئاقارێكی خراپتردا برد. دانانی كەسانی بێ ئەزموون بۆ پەرلەمان و هەوڵدان بۆ لێدان لە هەیبەت و پێگەی پەرلەمان وەكو دامەزراوەیەكی تەشریعی و كاریگەریی نێو سیستەمی سیاسی، نەك كاری پەرلەمانی پێش نەخست بەڵكو وێنایەكی گشتی زۆر ناشیرینی بە دامەزراوەكانی ئەو هەرێمە بەخشی. دانانی پەرلەمانتار و وێناكردنیان لە ناو جەماوەر و راگەیاندنەكانیان وەكو پاڵەوان لە شكاندنی هەیبەتی نوخبەی سیاسیی حزبەكانیتر و لێدانی حزبەكان، مەودایەكی گەورەتری وێرانكاری و بێمتمانەیی سیاسی لێكەوتەوە، كە لە قۆناغی درەنگتر خودی حزبە دەسەڵاتدارەكان بە ئاگا و بێئاگا خزانە نێو هەمان بازنەی شكاندنی شكۆ و هەیبەتی پەرلەمان. بۆیە قەیرانی پەرلەمان لە لابردن، یان دانانی سەرۆكێك، یان تەنانەت هەڵبژاردنەوەی پەرلەمان قووڵترە. پێویستە ئەو وێنا زهنییە خراپە گۆڕانكاری بەسەردا بێت و وەزیفە و رۆڵی پەرلەمان لە نێو سیستەمی سیاسیدا دووبارە پێناسە بكرێتەوە.