زارۆکینی ئێکە ژ قۆناغێن گرنگێن ژیانا مرۆڤی. ئەڤ قۆناغە خودانێ کۆمەکا تایبەتمەندیانە د بیاڤێن سایکۆلۆژی، جڤاکی، فیزیۆلۆژی(جەستەیی) و لایەنێن دیتر. د ڤێ قۆناغێدا ھەر ئێک ژ ڤان لایەنا دەست پێدکەتن ب دوروستکرن و پێکھینانا سیستەمێ خۆیێ تایبەت یێ بڤێ قۆناغێ و لدیڤ یاسایێن سروشتی و لبن سیبەرا کاریگەریا فاکتەرێن جوداجودایێن بۆماوەیی و ژینگەھێ وەکی خێزان، قوتابخانە، دۆست و ھەڤال و ھۆگرێن ھەڤسێ و جیرانا و یێن دویر و نێزیک ،مزگەفت، کەنیسە و دێر، گۆڤار و رۆژنامە و دەزگەھێن راگەھاندنێ وەکی رادیو، تەلەفزیون، ئەنترنێت و یێن دیتر، دا و دبیتە بناغە و سەرەتایەک بۆ پێکھینانا ستراکتورێ تاکەکەسی یا مرۆڤی بۆ قۆناغێن داھاتیدا، ئانکو پێگەھاندنا جڤاکی، و ئەڤ ڕاستیە یا ژ لایەنێ ھەمی زانایێن ئایینی و زانستی و ئەکادیمی و ھەروەسا ئەزموونێن کلتوری و فەرھەنگی ژی ڤە ھاتیە پشتگیری کرن و داکوکی لسەر کرن. ئاخفتنەکا کوردەواری دبێژیتن" یێ گرتی ب شیری بەرنادتن ب پیری" ئانکو فێر بینا رەفتارەکێ ل دەمێ زارۆکاتیێدا ھندەک جارا وەسا یا ب ھێزە کو گۆھۆرینا ڤی رەفتاری ل قۆناغێن دیتریێن پشتی ھنگێ ھندەک جارا گەلەک یا ب زەحمەتە. گرنگیا قۆناغا زارۆکینێ گەلەک یا ھاتیە گەنگەشە کرن و گۆتن ژ گەلەک لایەنێن جۆراوجۆرڤە، نەمازە قۆرئانا پیرۆز ل گەلەک جھا پێ دئاخڤیتن. و بەلگێن نێونەتەوەیی ژی ئاماژەی ب ڤێ ئێکێ و پاراستنا مافێن زارۆکا ددەتن د گەلەک ژ بەندێن رێکەفتنا مافێ زارۆکا(٢:٩، ٧:٤٣٧، ٨: ٢٩٨, ١٦: ١٣٨، ١: ٨٢-٩٤، ٩: ١٧٩-١٩٥، ٦: ٣٥٢، ١٥: ١٧٩، ٢١: ٤٠-٥٠، ١١: ٧٧، ٢٤: ١١٧).
و یا دیار و خویایە کو ھەمی ئەڤ فاکتەرێن، لسەری ئاماژە پێ ھاتیە دان، و ب تایبەت یێن ژینگەھی، فاکتەرێن باش و ئەرینی نینن، بەلکو ھندەک گەلەک مەترسیدارن و رۆلەکێ نەرێنی دبینن د ئەرکێ پێگەھاندنا جڤاکی- سایکۆلۆژیدا. ئێک ژ وان فاکتەرێن کو بشێوەیەکێ خراب کاریگەریێ لسەر کەسایەتیا مرۆڤی دکەن بکار ئینانا ھندەک مادێن بیھۆشکەرێن کوشندەیێن وەکی ئەفیۆن، تریاک، مۆرفین، ھێرۆیین، کۆدایین، و دارتۆن، یێن دیترن کو کاریگەریەکا خراب ل سەر سایکۆلۆژی و جەستێ مرۆڤی دکەن، ل دیماھێکێ ئاستێ کاریگەریا وان دگەھیتە ئاستەکی کۆ تاک ب شێوازەکێ ھەمیشەیی تێدا دچیتن و تێ دکەڤیتن و ژ کار دکەڤیتن و دبیتە سەربار و بارگرانی بۆ مالباتێ و جڤاکێ ژ لایەنێ ئابووری، سایکۆلۆژی و جڤاکی ڤە(١٧). بەردەوامیا کەسێن کو تووشی ڤان مادا دبن بۆ ماوەیەکێ دویر و درێژ دبیتە ھۆکارێ تێکچۆنا سایکۆلۆژیا وان و ئەڤ کەسە ب نەساخێن دەروونی دھێنە ھژمارکرن. ئەڤ نەساخێن جەستەیی و سایکۆلۆژی د دنیایا ئەڤرۆکە و ل وەڵاتێن جیھانێ ب گشتی و ھندەک وەڵاتێن دەوروبەرێ کوردستانا مە یا بویە ئاگرەک کو مالا سەدان و بگرە ھزاران کەس و خێزانا یا خراب کری و بوویە ئەگەرێ ژئێک جۆدا بینا ھزاران ژن و مێرا و بێ خودان و سەمیان مانا سەدان ھزار زارۆکێن بێگۆنەە. ئەو خەرجیا کو بۆ پێشگیری و چارەسەریا ڤان نەساخا ژ لایێ حکومەتێن وان تێنە مەزاختن یا ژ ھژمارێ چۆیە دەرێ و بوویە ئێک ژ گرانترین ئەرکێن لایەنێن پەیوەندار ل ڤان وەڵاتا. ھزاران گەنج و مرۆڤێن ساخ ل جھێ ھندێ ببنە ھێزا کاری بۆ پێشڤەبرنا وەڵاتێن خو یێن بووینە قۆربانیێن ڤێ رەفتارا خەلەت و ل سەر تەختێن نەخۆشخانا یان ناڤ جھێن خو ل مالێ یێن کەفتین و بینە بارەک گران ب سەر جیھانێ ڤە. و ئەڤ زەنگەک مەترسیدارە بۆ ریَِرەڤا ژیانا مرۆڤایەتیێ ل سەر گۆیێ زەمینی و کۆ د ھەر سات و ئانەکێ دا دشێتن بەر و بەرسنگێن ھەر مرۆڤەکی ل کۆن و کۆژییێن دنیایێ و بەلکۆ ژی ل کوردستانا مە بگریتن .
ھەلبەت مە لڤێرێ ھندەک دەستپێشخەری کر و پێشی جگارە کێشانێ ئاماژە ب مادێن بیھۆشکەر دا و ئەڤە ژی ژ بەر ھندێ گرنگی بھێتە دان ب مەترسیداربینا ڤان مادا ژ لایەکیڤە و ژ لایەک دیتر ڤە نیشان بدەین کا چەوا جگارە کێشان دبیتە دەست پێکەک بۆ ڕاکێشانا مرۆڤی بۆ لایێ ڤان مادێن بێھۆشکەرڤە. ھەروەسا مە دڤێتن بێژین کو بکار ئینانا ڤان مادا ژ لایێ مرۆڤیڤە یا پتر دبیتن و ژێدەر و لایەنێن جۆداجۆدا ئاماژەیێ پێ ددەن(٣، ١٧: ٧٤٣)، ئەڤە و ژ بلی زیانێن وێیێن بێسنور ل سەر لایەنێ جەستەیی و سایکۆلۆژی و جڤاکی (٤، ٢٠ ، ٢٧: ٢٠١) ، کۆ مە ل سەری و جھێن جۆداجۆدایێن ڤی بابەتی ئاماژە پێدای.
مە لڤێرێ نەڤێتن لدۆر ھندێ باخڤین کا بۆ چی د ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێدا کو ھیچ تشتەک نینە نەھاتبیتە رۆھن کرن مادەکێ وەکی جگارەی کو ژ بەر ھەبینا پتر ژ چارھزار مادێن ژەھراویێن کۆژەک د ناڤ خودا دبیتە ئەگەرێ دروستبینا چەندەھا جۆرێن پەنجەشێرا بۆ مرۆڤی، ژ لایێ ئیسلامێ ڤە نەھاتیە حەرام کرن، و دگەل ھندێ دا کو ئەم دزانێن فەلسەفە و حکمەتا ئایینێ ئیسلامێ ژ حەرامکرنا گەلەک رەفتار و بابەت و تشتا دزڤڕیتن بۆ ھندێ کو ڤان بابەتا و تشتا و رەفتارا کاریگەریێن نەرینی و خراب و زەرەر و زیانێن ھەین ل سەر لایەنێن جەستەیی، ئابووری، جڤاکێ و سایکۆلۆژیێن مرۆڤی، ژ بەر ڤێ ئەگەرێ یێن ژ لایێ ئایینی ڤە ھاتینە حرامکرن. پرسیارێن گرێدای بڤی بابەتیڤە نە د شیان و سنوورێ بسپۆریا مەدانە و ئەم گەنگەشە و بەرسڤا وان دێھێلینە ب ھیڤیا پسپۆر و شەھرەزایێن ئایینی ڤە و ئەم مایێ خۆ تێدا ناکەین. یا دیارە کۆ زیان و زەرەرێن ھەمە لایەنەیێن جگارە کێشانێ ل کەسێ ڤەشارتی نینە و ئەڤ زیان و زەرەرە ژی کێمتری زیان و زەرەرێن مادێن بێھۆشکەر نینە.
لێ ئەوا مە لڤێرێ مەبەستە پێ باخڤین ئەوە کو لدیڤ ئەزموونێن مرۆڤایەتیێ و یاسایێن سروشتی دەردکەڤیتن کو کارێن مەزن ژ کارێن بچویک دەست پێ دکەتن. سروشت ب شێوەیەکێ گشتی ب ھەوان تە نازڤڕیتن. وێ یاسایێن خۆ یێن ھەین کو ھەمی رویدان و کریار د سروشتی دا لدیڤ ڤان یاسایا دزڤڕن. ئەڤ یاسایە ھندەک بچویکن و ھندەک مەزنتر، بەلێ ھەمی یاسایێن سروشتینە و رۆلێ خو یێن ھەین د بەردەوامیا کارێ دنیایێ دا. یاسایەک ژ ڤان یاسایا ( ڤەگۆھاستنا کاریگەریا راھینانێ )یە د ژیانێ دا. لدیڤ ڤێ یاسایێ دەمێ مرۆڤ کارەکی یان رەفتارەکێ فێر دبیتن یان دکەتن و بەردەوام دبیتن لسەر وێ، ئەڤ چەندە کاریگەریێ دکەتن لسەر لایەنێن دیترێن ژیانا مرۆڤی و ھاریکاریا وی دکەتن یان ژی ب گۆتنەک دیتر وی پال ددەتن بۆ فێر بونا تشتێن دیترێن ھاوشێوە و وەکی وێ و دبیتە ئەگەرەک بۆ ھندێ مرۆڤ کارێن مەزنتر ژی بکەتن. و بەلکۆ ژی ژ بەر ڤان جۆرە یاسایایە کو ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ مرۆڤی ژ گۆنەھێن بچویک دترسینیتن و وی ئاگەھدار دکەتن خۆ ژ گۆنەھێن بچیک، بۆ نموونە نەزەرێ، بپارێزیتن، دا تووشی گۆنەھێن مەزنتر نەبیتن. ئەو زارۆکێ لڤێ قۆناغا سەرەتایی و ھەستیار و ناسکدا دەست بھاڤێژیتە کارەکێ مەترسیدارێ جگارە کێشانێ، دویر نینە ل مەزناھیێدا دەست بھاڤێژیتە کارێن مەزنتر و خرابتر و تووشی خەلەتیێن مەزنتر ببیتن و گەلەک ب سانەھی و بستەھیڤە مادێن بێھۆشکەر ژی بکار بینیتن، ب تایبەت ل ڤێ سەردەمی و ل جھەکێ وەکی دەڤەرا مە زاخو یا سنووری، نەخاسمە ژی کو سەدان مرۆڤێن نەفس نزم و بێوژدان و دویر ژ بھایێن ئەخلاقی و مرۆڤایەتی بۆ بەرژەوەندی و پڕکرنا بەرێکێن خو ئامادەنە ھەر مرۆڤەکێ بکەڤیتە د ڕێکا واندا و ھەلکەڤیتن تووشی ڤێ بەڵایێ بکەن، و د ڤێ راستێ دا ژی ژ بیرا مە نەچیتن کو دوژمنێن گەلێ مە ل ھەر کۆن و کۆژیەکی ڤەناندینە بۆ ھندێ کو دربەکی ل بەژن و بال و پەیکەرێ پڕ سەروەریا نەتەوێ مە بدەن ، و نەخاسمە د ڤان بارودۆخێن رامیاریێن ڤێ دۆماھیکێ کو ناڤچا مە یا بەرف ھندەک گۆھرانێن رامیاریێن گرنگ دچیتن کو دویر نینە دۆزا گەلێ مە بھێتە گۆھرین و ئەڤ دۆزە بچیتە د قۆناغەکا دیتر ژ قۆناغێن خەباتا خۆ دا. بۆ ڤێ چەندێ بۆ وان چ ژ ھندێ باشتر نینە کو زارۆک و تاکێن گەلێ مە ب رێک و دەستێن جۆراوجۆرێن خۆفرۆش و دوژمن و نەیارا تووشی مادێن بێھۆشکەر و ل دەستپێکا وان ژی جگارە کێشانێ بکەن. داکو تاکێ کوردی بڤی ڕەنگی شەلێلی بیتن و ژ کار بکەڤیتن و شیانا ھندێ نەبیتن داخازا مافێن رەوایێن خو بکەتن. و بۆ وان ھەر ئێک ئێکە و گەلەکە و ھندی مویەک ژ بەرازیڤە ڤەبیتن باشە !!
ھەلبەت مە د ڤی بابەتیدا نەڤێتن بێژین کو ھەر مرۆڤەکێ جگارا بکێشیتن ئیلەە و بیلەە دێ تووشی مادێن بیھۆشکەر بیتن. باب و باپیرێن مە گەلەک ژ وان جگارە کێشان و بەردەوام بین لسەر بەلێ ھەرگیز تووشی ڤان مادا نەبین، ئەو ژی ژ بەر ھندەک جیاوازیا دناڤبەر ژیانا بەرێ و یا نۆکەدا. جارا پەیوەندیێن جڤاکی، بھایێن مرۆڤایەتی و پەروەردا خێزانی، و سروشتێ ژیانێ ب رەنگەک بو کە دەلیڤە بۆ تووش بونا مرۆڤی ب ڤان جۆرە تشتا یا ب زەحمەت بی. سروشتێ ژیانێ ئەڤرۆکە ئازادیەکا بێ سنوور یا ئێخستیە بەر دەستێ مرۆڤی کو ھندەک جارا بەرۆڤاژی ھزر و بیرا مرۆڤی زەرەر و زیانێن وێ پترن ژ لایەنێن باشیێ. ئەڤرۆکە، ل بن کاریگەریا دیاردا ب جیھانیبونێ ژیان ( ١٦٠ ) پلا و پترتر یا ھاتیە گۆھرین. ڤێ دیاردێ ب ھەمێ فاکتەر و ئامیرێن خۆڤە ژ لایەکیڤە ئەڤ دنیایا ھندە مەزن یا کریە گۆندەک بچیک، و ژیان یا ب سانەھی ئێخستی و ژ لایەک دیترڤە یا بوویە ئەگەرێ سەرھلدانا چەندەھا دیاردێن مەترسیدار بۆ سەر ژیانا مرۆڤی و کاروانێ مرۆڤایەتیێ. ھەژاری و زێدە بینا جۆداھیا دناڤبەرا چینێ زەنگین و چینێ خارێ و نەھێلانا چینێ ناڤنجی، و چەندەھا ئاریشێن ژ ڤی بابەتی و گرێدای ب لایەنێ ئابووری ڤە، و چەندەھا ئاریشێن جڤاکی و ئەخلاقی و مرۆڤایەتی، و یێن جەستەیی و یێن دیتر بەرھەمێ ڤێ دیارا ب جیھانی بوونێ یە، و ئێک ژ بەرھەمێن مەترسیدار د ڤێ چەندێ دا ژی تووشبوونا ھزاران مرۆڤانە ب مادێن بیھۆشکەر کو دەرەنجامێ راستە وخویا کاریگەریا ڤێ دیاردێ تێتە ھژمارتن. کاریگەریێن خرابێن ڤێ دیاردێ لسەر مرۆڤایەتیێ و رەوشا ژیانا مرۆڤێ سەردەم سەر باری ھەمی گلەیی و گازندێن کو ژ لایەنێ گەلەک کەسایەتی و مرۆڤێن ھشیار و تێگەھشتی جارجارا ب رێکا خوەنیشاندانێن جەماوەری و شێوازێن دیتر و ب تایبەت ل دەمێ کومبونێن ھندەک لایەنێن پەیوەندار ب ڤێ دیاردێ ڤە، بۆ نموونە ل دەمێ کومبونێن گرووپێن ( G٢٠ ) یان ( G٨)، ھێشتا یا بەردەوامە. ئەڤەیە کو ئەم دبێژین خەلکێ مە جاران دەلیڤەکێ کێمتر ھەبی کو تووشی ڤی تشتی ببیتن بەلێ نۆکە، جھێ داخێ یە ئەڤ دەلیڤا مەترسیدار پترە و ب تایبەت بۆ زارۆکێن مە.
ئەم وەکی لایەنێ ئەکادیمی ب ئەرکێ خو دزانین کو نەوەک و ب چاڤێ مرۆڤەکێ سادە، بەلکو وەکی لایەنەکێ ھەستیار و ھشیار، ماملەکا واقعیانە د گەل ڤان جۆرە بوویەر و دیاردادا بکەین ئەوێن دکەڤنە بەر چاڤێ مە د ژیانا رۆژانەدا و کویرتر و دویرتر ھزرا خو تێدا بکەین، چونکی سروشتێ کارێ مە وەسا دخازیتن و پال ب مەڤە دنێتن کو نە وەک دیتنا مرۆەکێ ئاسایی چاڤەکی ب ڤان بابەتا دا بخوشینین و سەرڤەسەرڤەیی بڕیارێ لسەر بدەین یان چاڤپۆشیێ لێ بکەین و پشت گۆھێ خۆڤە بھاڤێژین، نەخاسمە وان دیاردێن مەترسی ھەین بۆ سەر بەرژەوەندیێن گەلێ مە و ب ھاریکاریا لایەن و کەسێن دیتر و دلسۆز، ئەڤە بەشەکە ژ ئەرکێ سەر ملێ مە و بۆ ڤێ ئێکێ ئەم منەتێ ل کەسەکی و گەلێ خو ناکەین، بەلکو ئەڤە مافەکێ رەوایێ وانە ل سەر مە و ئەم فەخر و شانازیێ دکەین بشیێن بارێ گەلێ خو سڤک بکەین. دبیتن ئەز د ڤێ ھزرێ دا یێ خەلەت بم و یێ راست و دروست ئەو مامۆستا بن یێن کۆ پشتی دەرچۆنێ و وەرگرتنا بەکالۆریوسێ و ژبەر ھندێ کۆ نمرا وی – نک دلەکی - گەلەک باشە بزاڤا ماستەرێ و دکتۆرایێ دکەتن تنێ ژبەر ناڤ و نیشانی و بۆ ھندێ خۆ پێ ھەلکێشیتن و بسەر کەسێن دیتر دا بسەپینیتن و د ھزرا خۆ دا وەسایێ مەزنە حەچکی ژ عەسمانێ چەندێ کەفتیە خوارێ و جیھانێ ئەو مامۆستا ب تنێ یێ تێدا و کەس دیتر نینە و نابیتن و ناھیتن و ئەرکێ خۆ ژی بەرامبەر جڤاکێ و زانکۆیێ تنێ د ھندێ دا دبینیتن کە بھێتە دەوامێ و د ماوێ سالەکێ خڕێ دا ٧ یان ٨ نەە بەرپەڕەکا وەکی وانەی بدەتە قوتابیان و مایێ خۆ د ھیچ تشتەکێ ڤێ جڤاکێ نەکەتن و ھەردەم ژی پت پتا وی یە و گازندا ژ عەرد و عەسمانی دکەتن، بەلێ نزانیتن یێ ژ ھەمیا ھەژی تر بۆ گازندێ ئەو بخۆ یە کە خۆدانێ وی عەقلیەتی یێ و بێی کۆ مافێ ھزاران شەھید و ئەنفال و کیمیاباران و جینۆسایدکری و قۆربانیدانا ڤی نەتەوەی و دەیکێن جەرگ سۆتی یێن شەھیدا بدەتن، بەس چاڤێ وی ل ھندێ نیڤ دەمژمێرەک ب سەر ( ١٦ ) ھەیڤێ دا نەچیتن دا بچیتن مووچێ خۆ وەربگریتن و وەسا یێ بلەزە تو دێ بێژی ھەکەر نەچیتێ دێ ل بانکێ وی پارەی ژێ ستینن. بەلکۆ ھندەک جارا وەسا بێ خەمن ھەکەر ئاگر ژی بەر ببیتە ڤی مللەتی ترارەکێ ئاڤێ پێدا ناکەتن دا بتەمرینیتن، بەلکۆ ژی ھندەک ھەبن ، ھەکەر بشێن دێ باشینکێ لێ کەن دا ئاگر خۆشتر ببیتن و د ھزرا وان دا وەسایە ھەکەر ئەڤ حۆکمە تێک چۆ بەلکۆ ل حۆکمێ داھاتی مووچێ وی بلندتر ببیتن، بەلێ ئەو نزانیتن ھەکەر جارەکا دی ئەڤ نەتەوە تێک بچیتن یێ ژ ھەمیا زەرەرمەندتر ئەوە و پاشی ئەم ھەمی. ئەڤ تۆخمێن مامۆستا و ئەکادێمی یا یێن ھەین و رۆژانە ئەم ب چاڤێن خۆ وان دبینین کە وەکی مێروستانا ژ مالێ دەرکەڤن و دھێنە دەوامێ و دیساڤە بَڕێکا خۆ دا دزڤڕنە مالێ تو دێ بێژی رۆبۆتن نەک مرۆڤەک ھەستیار و کوردپەروەر و نە ل دەوامێ و نە ل مالێ نە بەرھەمەک و نەخێرەک ژێ چێ نابیتن. مالا خۆدێ ئاڤا ، ئەڤ مامۆستایێن ژڤی بابەتی د کێمن ھەکەر دا مالا مە ھندا دیتر خرابتر لێ ھێتن.
ل ڤان سالێن دیماھیێدا ل دەڤەرا زاخو- جھێ بیرئینانێ یە ئەڤ دیاردەیە بەلکو ل دەڤەرێن دیترێن ھەرێما کوردستانێ ژی ھەبیتن و کێم و زێدە بھێتە تێبینی کرن و دیتن، سەرباری ھندێ کو لدیڤ زانیاریێن نڤیسەرێ بابەتی ئامارەکا فەرمی لبەر دەست نینە نیشان بدەتن ئاست و رێژەیا ڤێ دیاردێ ل کوردستانێ ب گشتی و ل دەڤەرا زاخو چەندە و زێدە بیە یان کێمتر بیە- دیاردەکا گەلەک کرێت و مەترسیدار یا سەر ھلدای و ئەو ژی بابەتێ جگارەکێشانا زارۆکانە د ناڤ یان دەرڤەی مال و قوتابخانێ و ل بەر چاڤ یان دویری دیتنا دەیک و باب و سەمیانێن خو و مامۆستایانێن خو. تێتە دیتن و تێبینی کرن زارۆکێن مە ب شەڤ و رۆژ، نەخاسمە ب شەڤا، ب تنێ یان ژی کۆمەل کۆمەل ل بن تاخ و دەر و دیوارێن خانیا مژویلی جگارەکێشانێنە، بێی ھندێ کو دەیک و باب پێ بحەسن و دیڤدا چۆنا وان بکەن کا زارۆکێن وان ل ڤی دەمێ شەڤێ ل کیرێ نە و چ دکەن. لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی ئاخفتنا مە پشتەڤانەیەکێ بھێز یێ ھەی و ئەو ژی ئەوە کە لایەنێن فەرمی و یاسایی ل دەڤەرێ و کوردستانێ ئاماژەی ب ھەبوونا دیاردەیا ڤەخوارن و بکارئینانا دەرمان و مادەیێن بێھۆشکەر و ڤەخوارنێن سەرخۆشکەر و ئەلکۆلیک ل دەڤەرێ و کوردستانێ ددەن و ئاستێ وێ بەرەڤ زێدەبوون دچیتن و ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ گەلەک ئاریشە و گرفتێن جۆراوجۆر یێن پەیدا دبن و سەرێ خۆ ھەلددەن ( ٥ ). گازندا مە ژ لایەکی ڤە بۆ وان کەس و دوکاندارانەیێن جگارا دفرۆشنە ڤان جۆرە کەس و زارۆکێن تفال و پێنەگەھشتی و نەزان، و بیرا وان تینین کو ل وەلاتێن پێشکەفتی و ئەورۆپی دوکاندارا مافێ ھندێ نینە جگارا یان ڤەخارنێن گازدار و سەرخۆشکەر بفرۆشیتە زارۆکا و تاکێن ژیێ وان کێمتری ژیێ یاسایی بیتن، حەتاکو شۆفیرەکێ تەکسیێ مافێ ھندێ نینە زارۆکەکێ کو ب تنێ یە و نەد گەل سەمیانەکێ خۆ دا بیتن، وەکی نەفەرکی سیاری ئۆتۆمۆبێلا خۆ بکەتن و بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ ھەکەر ژ لایێ ئاسایش و پۆلیساڤە بھێتە دیتن دێ ب توندی ھێتە سزا دان. بەلێ ل کوردستانا مە ئەڤ تشتە نینە. دوکاندار یان خودانێ تەکسیەکێ بۆ بڕەکا کێم یا پارەی ڤێ بەرپرسیارەتیێ د ئێخیتە ستۆیێ خۆ و تشتێ مەترسیدار بۆ ژیان و کەسایەتیا زراۆکێ فرۆشیتە وان یان ژی زارۆکەکی دگەل خۆ دا سیار کەتن بێی ھندێ بزانیتن کا ئایا ئەڤ زارۆکە دێ زیان و زەرەرەکا جەستەیی یان جڤاکی یان مادی یان سایکۆلۆژی ڤێ کەڤیتن و ھەتا ھەتایە دێ د ڤی ئاگریدا کەلیتن. بۆچی؟؟ بەلکو ژ بەر ھندێ کو کەس لسەر و ژبەر ڤێ چەندێ بەر و بەرسنگێن وی ناگریتن و محاسبێ دگەلدا ناکەتن و ناھێتە سزادان.
ژ لایەکێ دیتر ڤە روویێ گازندا مە ئەو دەیک و باب و سەمیان یێن ب زانین یان ژ نەزانینڤە سەرەدەریێ دگەل ڤی بابەتیدا دکەن و لاوازن و خەمسارن د جێبەجێکرن و راپەراندنا ئەرکێ خۆ وەکی دەیک و باب و چاڤدێریا بچیکێن خو ناکەن ل مال و دەرڤەی مال و ھەستا بەرپرسیارەتیێ لنک وان نینە. چونکی وەکی یا دیار و ئاشکرایە خێزان، و ب تایبەت ژی کەسایەتیا دەیک و بابا رۆلەک گرنگ و کاریگەر دگێریتن د پێگەھاندنا جڤاکی- سایکۆلۆژیا مرۆڤی، و بەری ھەمیا ژی ل قۆناغا زارۆکینیێدا(١٨: ٩٥، ٩: ١٧٩، ١٥: ١٧٩، ٢٠: ٤٠). لایەنێن دیتر، ئانکو قوتابخانە، دەزگەھێن راگەھاندنێ، وەکی رادیو و تەلەفزیون و رۆژنامە و گۆڤار و یێن دیتر، و ھەروەسا مزگەفت و ھەڤال و ھۆگرێن دویر ونێزیک ژی وەکی فاکتەر و ھۆکارێن تمامکەرێ کارێ پێگەھاندنا جڤاکی- سایکۆلۆژیا زارۆکی نە د ڤێ قۆناغێ دا کو مل ب ملێ خێزانێڤە کاریگەرن ل سەر دوروست بینا بناغێ ستراکتور و پەیکەرێ زارۆکی ژ ھەمی لایەنێن جەستەیی، جڤاکێ و سایکۆلۆژیڤە(٧: ٤٣٧, ٣٠٨, ٣١٦، ٨: ٢٩٨، ١٨: ٩٥، ١٦: ١٣٨، ٩: ٢١٩, ١٩٥، ١: ٨٢-٩٤، ٢٠: ٤٠، ١١: ٧٧).
پێشی ئەم دەست بھاڤێژینە دەیناندنا پلانەکێ بۆ کێم کرن یان چارەسەرکرنا ڤێ دیاردێ ل سنوورێ مە، دێ شرۆڤەکرنەکا سۆسیو-سایکۆلۆژی یا دیاردا جگارەکێشانێ ژ لایێ زارۆکانڤە کەین داکو بۆ خاندەڤانی رۆھن ببیتن ھندەک ژ وان فاکتەرێن کو دبنە ئەگەر بۆ ھندێ زارۆک بەرێ وی بکەڤیتە ڤێ رێکا خەلەت و نەدوروست چینە. و مە ل سەری ھندەک ژ ڤان لایەنێن کاریگەر دیار کرن.
زانا، لایەن، و تیۆری و بیردۆزێن جۆراوجۆر پرۆسێسا دوروست بین و پێگەھشتنا سایکۆ- سۆسیۆلۆژیا مرۆڤی د قۆناغێن جوداجودایێن ژیانا مرۆڤی شرۆڤە دکەن و لدیڤ بیر و باوەر و تێگەھشتنا خو قۆناغێن جوداجودا و شرۆڤەکرنێن جوداجودا بۆ دبێژن کو ھەر ئێک ژ یێن دیتر جودایە و بۆ ئەگەرێن جۆداھی و تایبەتمەندیێن ڤی زانای یان لایەن یان تیۆریێ دزڤڕیتن. ل ڤێرێ تنێ ئەم دێ ئاماژەی ب ھندەکا دەین.
ئێریک ئێریکسۆن د تیۆریا خو یا ب ناڤ و دەنگ لدۆر چەوانیا دوروست بینا کەسایەتیا مرۆڤی ل قۆناغێن جوداجودایێن ژیانێ، ھەر ژ رۆژا ژ دەیک بینێ ھەتا کو مرنێ، ئاماژەی ب ھندێ ددەتن کو مرۆڤ یێ د ململانێیەکا وەسا دا کو د ھەر قۆناغەکێدا دوو جەمسەرێن دژی ئێک دکەڤنە د بازنا ژیانا مرۆڤیدا و مرۆڤ د ڤێ قۆناغێدا ھەمێ بزاڤا وی ئەوە کو چارەسەریا گونجای بکەتن بۆ ھندێ بشێتن خو ژ ڤێ ئاستەنگێ ب سەرکەفتی دەربێخیتن و زال ببیتن ل سەر ڤێ ئاستەنگێدا، و ئەزموون و کارێ وی دڤێ قۆناغێدا و ئەرکێ ڤێ سەرکەفتن یان سەرنەکەفتنێ دا دبیتە بەرەکێ بناغەی بۆ قۆناغێن دیترێن ژیانا وی. بڤی رەنگی ئەم دێ شیێن بێژین کو زارۆک د ڤێ قۆناغێدا و د ڤێ ململانیێ دا دویر نینە بکەڤیتە رێکا خەلەت و پەنای ببەتە بەر ھندەک رەفتارێن وەکی جگارە کێشانێ وەکی چارەسەریەکا ناڤنجی بۆ وێ شکەستنا ب سەرێ وی تێتن د ڤێ قۆناغێدا و د جەنگێ نەھێلانا وێ ئاستەنگا کو دکەڤیتە د رێکا پێگەھاندنا سایکۆ- سۆسیۆلۆژیا ویدا ل ڤێ قۆناغا ناسک و ھەستیاردا و بۆ خو دەرباز و قۆرتال کرن ژ ئێش و ئازارێن ڤێ ململانیێ(٣١: ٦٣٠، ٣٣: ٣٩٤، ٣٥: ٣٥١، ١٩: ٦٨، ٢٥: ٤٤-٤٧). وەک یا دیار و خویایە ئەڤە بگۆھۆرەکێ نەیێ سەرکەفتی و نەرینیە د ژیانا وی دا ل ڤێ قۆناغێ دا.
و تیۆریا فێربونا جڤاکی و سەر قافیلێ وێ د ڤی بیاڤی دا باندۆرا و ھەڤالێن وی د وێ باوەرێدانە کو فێربینا ھندەک رەفتارا ژ لایێ مرۆڤی ڤە ب گشتی و ل قۆناغا زارۆکینیێ دا ب تایبەتی بۆ ئەگەرێن چاڤلێکرنێ دزڤڕیتن. ب باوەرا وان و نەخاسمە د گەل ھەڤال و ھۆگرێن خو دا زارۆک و لبن کایگەریا ھندەک فاکتەرێن کو فشارێ ل سەر وی دوروست دکەن دکەڤنە بن کاریگەریا رەفتارا ئێک دیتر دا و تووشی ڤێ کارەساتێ دبن. کاریگەریا دۆست و ھەڤالا لسەر مرۆڤی ل قۆناغێن جودا جودا و ژیێن جیاواز راستیەکا دیارە و نابیتن بھێتە ژبیر کرن و پشت گۆە ھاڤێتن، و ئەڤ کاریگەریە ل ھندەک قۆناغا یا ب ھێزترە، وەکی قۆناغێن زارۆکینیێ و سنێلیێ دا. گروپێن ھەڤال و دۆست و ھۆگرا دەمێ دوروست دبن یان دەمێ زارۆکەک دچیتە د ناڤدا، بێگومان وەکی ھەر دیاردەکا جڤاکی خودانێ کۆمەکا رێسا و یاسایێن تایبەتە ب ڤێ گروپێ ڤە و دویر نینە ژ گروپەک دیتر یا جودا بیتن، بەلێ ب شێوەیەکێ گشتی ھەمی ل سەر چەند خالەکا دا دزڤڕیتن کو پتر پابەندی و ملکەچیا زارۆک یان وی تاکی یە بۆ یاسا، ئارەزوو، ئاراستە، بیر و بۆچۆن و بھایێن ڤێ گرووپێ ب گشتی و سەرکردە یان زارۆکێ سەرەکیێ وێیە. گۆھداری و پابەندیا ڤی زارۆکی بۆ ڤان بیر و بۆچۆن و بھایا دێ بیتە ئاسانکاری یا وەرگرتنا وی د ڤێ گرووپێدا و بەردەوامیا مانا وی تێدا، بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ تاکێن ڤی گروپی وی وەرناگرن و پەسند ناکەن و ژ گروپێ دویر دئێخن. پێدڤیاتیا مرۆڤی بۆ ھەستا جڤاکی بینێ و ئارەزویا وی بۆ بھێز ئێخستنا کەسایەتی و ھەیمەنەتا خو، ھەر وەکی ئەلفرێد ئەدلێر ئاماژەی پێ ددەتن، دبیتە ئەگەرێ ھندێ زارۆک بەھرا پتر تەنازولێ بکەتن ژ ھەلوێستا خو، ھەکەر یا دژی بیر و باوەرێن ڤێ گروپێ بیتن و فەرمانێن وێ بجە بینیتن و ھندەک جاران چاڤلێکرنا زارۆکان تنێ بۆ ئێک و دوو نینە بەلکو ل مەزنانە، دەمێ ئەو دبینن مرۆڤێن ژ وان مەزنتر، باب و برا یێن دیتر جگارا دکێشن بۆ ھندێ کو ڤێ ھەستا مەزن بینێ لنک خو دوروست بکەن یان ژی خو مەزن نیشان بدەن بکارێ جگارە کێشانێ ڕادبن(١٥: ١٤٩، ٨: ٦٥، ١٠: ١٠٣، ٥: ٢٠١-٢١٣، ١٤: ٧٨-٨٢، ٢٣: ١٩٣، ٢٦: ٧٤-٨٤، ٢٢: ٣١٠، ٣٠: ٢٤٨-٢٤٩، ٣٥: ٣٣٨)، و دۆست و ھەڤال وەکی گرنگیەکا تایبە د ژیانا جڤاکیدا و وەکی ئێک ژ وان فاکتەرێن ب ھێز د پێگەھاندنا جڤاکی-سایکۆلۆژیدا د ئاستەکی دایە کو گەلەک زانایێن پەروەردەیی و سایکۆلۆژی و سایکۆلۆژی جھەکێ تایبەت ددەنێ د ڤەکۆلینێن تایبەت ب کەسایەتیا مرۆڤی دا و ئەڤ ئێکە یا گەھشتیە ھندێ وەکی خالەکا ب ھێز د پیڤەرێن ھەڵسەنگاندنا سۆسیۆ-سایکۆلۆژیدا جھێ خۆ ڤەکەتن و ب تایبەت د پیڤەرێن بھایی دا و بۆ نمونە د پیڤەرێ میلتون رۆکیش یێ جیھانی و ب ناڤ و دەنگ دا(٣٢، ٣٤، ٢٨، ٢٩) و گەلەک نموونە و پیڤەرێن دیترێن بۆارێ سۆسیۆ – سایکۆمیتریدا بۆ پیڤانا لایەنێن جوداجودایێن کەسایەتیا مرۆڤی.
بڤی رەنگ ئەڤ جۆرە تیۆریە بۆ مە رۆھن دکەن کا چەوا بو نموونە زارۆک د گروپەکێدا و ب چاڤلێکرنَ فێر رەفتارێن جۆراوجۆرێن وەک جگارەکێشانێ ??