ئاینده‌ی كوردستان و عێراق .. ئه‌قڵییه‌تی خه‌یاڵ پڵاوی نوری مالیكی
رێبوار حەمەلاو شوانی
له ئێستادا نفوزی ئێران له عێراقدا به ئاستێكه كه ده‌كرێت بڵێین عێراق بۆته پاشكۆی ئێران، هه‌ر بۆیه كاتێك باسی نفوزی ئێرانی له‌ناو عێراقدا ده‌كرێت، هه‌ندێك له‌ئه‌ندامانی هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی دژی داعش، جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه گوشاری زۆر نه‌خرێته سه‌ر حه‌یده‌ر عه‌بادی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێستای عێراق كه نفوزی ئێرانی كه‌مبكاته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر كارێكی وابكات، حكومه‌ته‌كه‌ی ده‌ڕووخێت و له‌وانه‌یه مالیكی، یان كه‌سێكی هاوشێوه‌ی مالیكی و وه‌كیلی ئێران جێگه‌ی حه‌یده‌ر عه‌بادی بگرێته‌وه و ببێته سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و ئه‌وكاتیش یان ده‌بێت به زه‌بری هێز ئه‌و كه‌سه بگۆڕێت و پرۆسه‌ی سیاسیی عێراق رێكبخرێته‌وه، یاخود ده‌بێت ئه‌وه‌ی له ماوه‌ی ساڵانی 2011- 2014 له‌سایه‌ی حوكمڕانیی مالیكی هاته‌ئاراوه و ئه‌و داعشه‌ی لێ په‌یدابوو، ئه‌وا جارێكی دیكه هه‌مان سیناریۆ دووباره ببێته‌وه.
نوری مالیكی باش ده‌زانێت كه ئه‌مریكا و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی شێوازی حوكمڕانی خراپی ئه‌و به دروستكه‌ری داعش و ئه‌و هه‌موو كاره‌سات و كاولكارییه ده‌زانن كه ئێستا له عێراق رووده‌دات، بۆیه ئه‌گه‌ر داعش كۆتایی بێت و هه‌وڵبدرێت پرۆسه‌ی سیاسیی عێراق ریكبخرێته‌وه، ئه‌وا مالیكی نه‌ك هه‌ر له‌ناو پرۆسه‌ی سیاسیی عێراقدا جێگه‌ی نابێته‌وه، به‌ڵكو ئه‌گه‌ر ژینگه‌ی سیاسیی عێراق له‌بار بێت، ده‌بێت له‌سه‌ر سیاسه‌ته هه‌ڵه‌كانی كه بوونه هۆی سه‌هه‌ڵدانی داعش وه‌ك تاوانباری جه‌نگ و دژی مرۆڤایه‌تی دادگایی بكرێت.
كه‌واته هه‌وڵه‌كانی مالیكی بۆ ئاسته‌نگ دروستكردن بۆ هاوپه‌یمانی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان و سوپای عێراق بۆ كۆتاییهێنان به شه‌ڕی دژی داعش و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی وتووێژه‌كان له‌نێوان هه‌رێم و به‌غدا بۆ دیاریكردنی میكانیزم و شێوازی پێوه‌ندیی نێوان كوردستان و عێراق ، بۆ ئه‌وه‌یه ئاسته‌نگ بۆ سه‌ركه‌وتنی شه‌ڕی دژی داعش دروست بكات، یان له ئێستاوه وه‌ك له‌لێدوانه‌كانی نه‌یشاردۆته‌وه زه‌مینه‌ی شه‌ڕ و ئاژاوه‌یه‌كی دیكه له نێوان كوردستان و حه‌شدی شه‌عبی دروست بكات. به‌ڵام پرسیاری گرنگ لێره‌دا ئه‌وه‌یه ئایا هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی دژی داعش كه ئێستا هه‌موو ئاواتیان ئه‌وه‌یه داعش له عێراقه‌وه كۆتایی پێبێت، رێگه‌ده‌ده‌ن جارێكی دیكه كه‌سێكی وه‌ك نوری مالیكی شه‌ڕێكی دیكه له‌ناوچه‌كه هه‌ڵبگیرسێنێته‌وه؟ سه‌باره‌ت به‌وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره و ئه‌وه‌ی تائێستا له لێدوان و هه‌ڵوێستی ئه‌مریكا و ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمانی دژی داعش و توێژه‌ران و چاودێرانی سیاسی ده‌خوێنرێته‌وه، مه‌ترسییه‌كه ئه‌وه نییه كه مالیكی، یان ئه‌وانه‌ی وه‌ك مالیكی بیرده‌كه‌نه‌وه بتوانن له نێوان كوردستان و عێراقدا ئاژاوه، یان شه‌ڕێكی دیكه دروست بكه‌ن، به‌ڵكو مه‌ترسی ئه‌وه‌یه چۆن دوای كۆتاییهاتنی شه‌ڕی داعش رێگه له‌وه بگیرێت فیتنه‌یه‌كی مه‌زهه‌بگه‌رایی له‌نێوان عه‌ره‌بی شیعه‌و سوننه دروست نه‌بێته‌وه.
ئه‌گه‌ر له سه‌ر بنه‌مای ئه‌م بۆچوونانه خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ بالانسی هێزی نێوان كوردستان و عێراق بكه‌ین، ئه‌وا عێراق ئه‌گه‌ر وه‌ك پێویست له‌چوارچێوه‌ی ئه‌و پرۆگرامه‌ی بۆ دیاری ده‌كرێت، هه‌نگاو هه‌ڵنه‌گرێت، ئه‌وا نه‌ك وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی شكستخواردوو، به‌ڵكو وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی به‌هه‌مهێنه‌ری توندڕۆیی مه‌زهه‌بگه‌رایی و سه‌رچاوه‌ی تیرۆر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، ئه‌وه‌شی پێویسته عێراق بیكات و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی دڵنیا بكاته‌وه دوای تێكشكانی داعش ئه‌م خاڵانه‌یه:
1- حكومه‌تی عێراق ده‌بێت بۆ ئه‌مریكا و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بیسه‌لمێنێت كه به‌یاسا هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی له هێزێكی مه‌زهه‌بگه‌رایی شیعه‌وه گۆڕیوه بۆ هێزێكی نیشتمانی له چوارچێوه‌ی سیستمی به‌رگری عێراق و ده‌بێت فه‌رمانده‌ی ئه‌م هێزه، فه‌رمانده‌ی هێزه چه‌كداره‌كانی عێراق بێت و ته‌نیا به‌م رێگه‌یه فه‌رمان وه‌ربگرن و جێبه‌جێی بكه‌ن.
ئه‌م خاڵه كه مه‌رجی سه‌ره‌كییه بۆ حكومه‌تی عێراق، مانای ئه‌وه‌یه دوای داعش به هیچ شێوه‌یه‌ك رێگه نادرێت ، عێراق له ژێر مه‌ترسیی ملیشیاكانی حه‌شدی شه‌عبیدا بێت و له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌تی عێراق فه‌رمان له ئێران وه‌ربگرن، یان ئه‌و كه‌سانه‌ی خۆیان به وه‌كیلی ئێران ده‌زانن، بۆ ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر حكومه‌تی عێراق بتوانێت ئه‌م كاره بكات، ئه‌وا كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ده‌ستخۆشی لێده‌كات، نه‌شتوانێت ئه‌م كاره بكات، یان توانای ئه‌وه‌ی نه‌بێت ئه‌م كاره بكات، ئه‌وا ئه‌مریكا و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی خۆیان چاره‌سه‌ری كێشه‌ی حه‌شدی شه‌عبی ده‌كه‌ن و رێگه‌چاره‌ی بۆ ده‌دۆزنه‌وه، به‌ڵام له هه‌موو حاڵه‌تێكدا نابێت حه‌شدی شه‌عبی وه‌ك هێزێكی میلیشیایی بمێنێته‌وه و كه‌سێكی وه‌ك مالیكی فه‌رمانیان بۆ ده‌ربكات.
2- عێراق و كوردستان به ئاماده‌بوونی ئه‌مریكا له چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی ئازادكردنی موسڵ رێككه‌وتوون، كه ده‌بێت عێراق ئه‌مری واقیعی سنووری هه‌رێمی كوردستان تا رۆژی 17ی ئۆكتۆبه‌ری 2016 قبووڵ بكات، ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌یه كاتێك عێراق و كوردستان ده‌كه‌ونه گفتوگۆ له‌سه‌ر پێوه‌ندییه‌كانی ئاینده‌ی كوردستان و عێراق، كێشه‌ی خاك تا راده‌یه‌كی زۆر له‌نێوان هه‌ردوولا چاره‌سه‌ر بووه و ئه‌وه‌ی كه‌ماوه نابێته رێگر بۆ سه‌رخستنی وتووێژه‌كان و دیاریكردنی پێوه‌ندی نێوان كوردستان و عێراق. ئه‌وه‌ی له‌م خاڵه‌دا جێگه‌ی هه‌ڵوه‌سته‌یه ئه‌م رێككه‌وتنه‌ی نێوان عێراق و كوردستان، رێككه‌وتنێكه له‌سه‌رووی سه‌روه‌ریی عێراق ئیمزا كراوه‌و له نێوان هه‌ر سێ حكومه‌تی ( كورستان و عێراق و ئه‌مریكا) ئیمزای له‌سه‌ر كراوه و هه‌رسێ لایه‌ن ده‌بێت پێوه‌ی پابه‌ند بن.
ئه‌مه‌ش خاڵێكی زۆر گرنگه نوری مالیكی و ئه‌وانه‌شی له عێراق و كوردستان وه‌ك مالیكی بیرده‌كه‌نه‌وه، هه‌وڵده‌ده‌ن خۆیان له‌گرنگی و بایه‌خی ئه‌م رێككه‌وتنه گیل بكه‌ن، یان وه‌ك خۆی دان به راستییه‌كاندا نه‌نێن. مالیكی خۆی باش ده‌زانێت، ده‌ستكاریكردنی ئه‌م رێككه‌وتنه‌ی نێوان كوردستان و عێراق به شاهیدی ئه‌مریكا كه هه‌رسێ لا ئیمزایان له‌سه‌ر كردووه، كارێكی ئاسان نییه‌و ئه‌م رێككه‌وتنه ناچێته ناو په‌رله‌مانی عێراق هه‌تا موناقه‌شه‌ی له‌سه‌ر بكرێت، به‌ڵكو له پرۆسه‌ی رێكخستنه‌وه‌ی عێراقی عه‌ره‌بی و رێكخستنه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌كانی نێوان عێراق و كوردستان، ئه‌م رێككه‌وتنه ده‌بێته نه‌خشه‌ی رێگه بۆ سه‌ركه‌وتنی وتووێژه‌كان.
ئه‌مه‌ش نهێنی ئه‌و وه‌ڵامه‌ی به‌ڕێز مسعود بارزانی سه‌رۆكی كوردستانه كاتێك رۆژنامه‌ی شه‌رقولئه‌وسه‌ت پرسیاری لێده‌كات، ئه‌گه‌ر مالیكی بووه‌وه به سه‌رۆك وه‌زیران چی ده‌كه‌یت؟ له‌وه‌ڵامدا سه‌رۆك بارزانی ده‌ڵێت: راسته‌وخۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان راده‌گه‌یه‌نم، ئه‌وكات چی ده‌بێت، با ببێت.
ئه‌م وه‌ڵامه‌ی سه‌رۆك بارزانی كه مالیكی و ئه‌وانه‌شی شوێن مالیكی كه‌وتوون ده‌یانه‌وێت بیشێوێنن، یان مانای دیكه‌ی به‌به‌ردا بكه‌ن، له بنه‌ڕه‌تدا یه‌ك مانای هه‌یه، كه ئه‌و رێككه‌وتنه‌ی له‌نێوان عێراق و كوردستاندا له 17ی ئۆكتۆبه‌ری 2016 ئیمزا كراوه، دانپێدانانه به ئه‌مری واقیعی كوردستان له رووی (سه‌روه‌ریی، سنوور، حوكمڕانی، سیاسه‌تی ئابووری). راشكاوانه‌تر گریمان له میانه‌ی گفتوگۆكانی نێوان كوردستان و عێراق هه‌ردوولا له‌سه‌ر ئه‌وه رێككه‌وتن كوردستان و عێراق پێكه‌وه دوو ده‌وڵه‌تی كۆنفیدڕاڵی بن و بۆ ئه‌م یه‌كێتییه كۆنفیدڕاڵییه‌ش پێویسته ده‌ستوورێكی هاوبه‌ش هه‌بێت، ئه‌وا به‌پێی ئه‌م رێككه‌وتنه، ده‌ستووری به‌شه عه‌ره‌بییه‌كه‌ی عێراق چۆن ده‌ینووسنه‌وه و چۆن دایده‌ڕێژنه‌وه ئه‌وه كێشه‌ی كوردستان بێت، به‌ڵكو ده‌ستووری كوردستان وه‌ك ئه‌مری واقیع ده‌بێته ئه‌و ده‌ستووره‌ی بۆ پێوه‌ندی تازه‌ی عێراق و كوردستان ده‌نووسرێته‌وه، ئه‌مه دروست وه‌ك به‌شداربوونی كوردستان وایه له پرۆسه‌ی ئازادكردنی عێراق له ساڵی 2003، چۆن له ساڵی 2003 په‌رله‌مان و حكومه‌ت و ته‌واوی دامه‌زراوه‌كان و یاساكانی كوردستان به‌فه‌رمی له‌لایه‌ن ده‌ستووری عێراقه‌وه ئیعترافی پێكراو كوردستان نه‌بووه به‌شێك له پرۆسه‌ی بونیادنانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی رووخاوی عێراق، ئه‌وا ئه‌مجاره‌ش كوردستان به ئه‌مری واقیعی 17ی ئۆكتۆبه‌ری 2016 له‌گه‌ڵ عێراق ده‌كه‌وێته گفتوگۆ و هه‌موو ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی تا ئێستا له چوارچێوه‌ی سه‌روه‌ریی هێز و سیاسه‌تی ئابووری و حوكمڕانی پیاده‌ی كردووه، هه‌ر هه‌مووی ده‌بێت دانی پێدابنرێت و ئه‌و كێشانه چاره‌سه‌ر بكرێن.
ئه‌م ئه‌مری واقیعه كه ئێستا بۆته دیكۆمێنت و حكومه‌تی عێراق پێوه‌ی پابه‌نده و به‌شیی زۆری هاوپه‌یمانی نیشتمانی شیعه پێی رازین و ئاماده‌ن له‌گه‌ڵ كوردستان له‌سه‌ر ئه‌و ئه‌مری واقیعه كۆبوونه‌وه و وتووێژ بكه‌ن، ئه‌وا ئه‌مه زۆر به راشكاوی مانای ئه‌وه‌یه ئه‌م رێككه‌وتنه وه‌ك رێككه‌وتنی نێوان دوو ده‌وڵه‌ت وایه و په‌رله‌مانی عێراق ناتوانێت رای خۆی له‌سه‌ر به‌شه‌كه‌ی كوردستان بدات، هه‌روه‌ك چۆن په‌رله‌مانی كورستانیش ناتوانێت رای خۆی له‌سه‌ر به‌شی عێراقی عه‌ره‌بی بڵێت.
له‌سه‌رینی ئه‌م راستییانه‌وه كه بوونه دیكۆمێنتی فه‌رمی و پڕۆتۆكۆلی، ئایا ئامانجی مالیكی له قسه‌ی ناماقووڵ و لێدوانی هه‌ڕه‌شه‌ئامێز بۆ كوردستان چییه؟ دیاره وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره له ناو ژینگه‌ی سیاسی شه‌قامی شیعه‌و شۆڤێنیزمی عه‌ره‌بی شیعه‌و سوننه پێكه‌وه وه‌رده‌گیرێته‌وه و ده‌یه‌وێت سوود له‌و ژینگه‌یه وه‌ربگرێت بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتووی عێراق و پێگه‌ی خۆی پێ به‌هێز بكات، به‌ڵام مالیكی خۆی پێش هه‌موو لایه‌ك ده‌زانیت كه ئه‌و رێككه‌وتنه‌ی له‌نێوان عێراق و كوردستان ئیمزا كراوه، له‌توانای حكومه‌تی عێراقدا نییه كه هه‌ڵیبوه‌شێنێته‌وه، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌تا ئه‌گه‌ر حكومه‌تی عێراقیش لێی پاشگه‌ز ببێته‌وه، ئه‌مری واقیعی كوردستان هیچ گۆڕانكارییه‌كی به‌سه‌ردا نایه‌ت، هێنده نه‌بێت به‌پێی ئه‌م رێككه‌وتنه میكانیزمی پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆیی به رێككه‌وتن و لێكتێگه‌یشتنی نێوان كوردستان و عێراق به‌ڕێوه‌ده‌چێت، ئه‌گه‌ر عێراق پاشه‌گه‌ز ببێته‌وه، ئه‌وا ئه‌و كۆبوونه‌وانه كۆتاییان دێت و رێگه‌ی سه‌ربه‌خۆیی نزیكتر ده‌بێته‌وه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی و له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه ئه‌مریكا كه خۆی شاهیدی رێككه‌وتنه‌كه‌ی نێوان عێراق و كوردستانه، رێز له ئیراده‌ی كوردستان ده‌گرێت و شه‌رعییه‌تی سه‌ربه‌خۆیی كوردستان قبووڵ ده‌كات و دانی پێداده‌نێت.
