تیرۆر دەستەواژە و تێگەھێ سەردەم، و دیارە تیرۆر وەک دیاردە ، د ھزرا مە دا، ئەو کارن ئەوێن ڕێکخراوێن تیرۆرستی یێن وەکی تالیبان و ئەلقاعیدە و ئەلشەباب و بۆکۆحەرام و ...و داعش پێ ڕادبن، بەلێ پا د ڕاستیدا تیرۆر دبیتن بریتی بیتن ژ ھەر کریارەکا زیانێ بگەھینیتە خۆدی مرۆڤی، و جڤاک و خیزانێ، و وەلات و نشتیمان و نەتەوە و جیھانێ بگشتی ب ھەمی دام و دەزگەھێن خۆ یێن جڤاکی و شارستانی و کەرتێ میری و یێ تایبەت و ھەر سەنتەرەکێ بۆ مەبەستا خزمەتگۆزاریێ تێدا ھاتبیتە ئاڤاکرن و دامەزراندن. بگۆتنەک دیتر ئەو تیرۆر نەک ژ پێخەمەت قەنجیێ و بەلکۆ بۆ مەبەستی بدەستڤەئینانا ھندەک ئارمانجێن سیاسیێن نەڕەوا و بڕێکێن تووندوتیژانە، جوانترین پێناسەیە بۆ وێ بوویەرا ئەڤرۆکە و ھەردەم بەڵا سەرێ جیھانێ بوویە. دیارە ژی ئێک ژ وان کەرتان کەرتێ ھەستیار و گرنگێ پەروەردەیی و فێربوون و فێرکرنێ یە کە ئەرکێ ئاڤاکرن و و بنیاتنانا کەسایەتییا مرۆڤی تێدا دھێنە بڕێڤەبرن، ئەو ژی د ھندەک دەزگەە و سەنتەرێن وەک دبستان و و قوتابخانە و پەیمانگەە و زانینگەھان. ئەڤ سەنتەرە ژبلی لایەنێ بووژەنی ( مادی) کۆمەکا تاکێن مرۆڤی ژی بخۆڤە دگریتن کە ڕێڤەبەر و مامۆستا و قوتابی خەلکێن وێ یێن سەرەکینە، کە دناڤبەرا وان دا خەلەکا پرۆگرامێ خواندنێ دھێتن، و ھەمی پێکڤە تەواوکەرێن ئێکن و د ئەنجامدا ڤان پرۆسێسا و ژ پێخەمەت بدەستڤەئینانا ھژمارەک ئارمانجێن پەروەردەیی، مفایەکێ بۆ جڤاکێ تێدا ھەی و ئەو ژی پێشئێخستنا وی یە ژ لایەنێ جڤاکی و شارستانی و زانستی ڤە. بەلێ بۆ گەھشتن بۆ ڤێ چەندێ نەک تنێ فاکتەرێن ھاریکار و ئاسانکەر، ھەنە ، لێ ھژمارەکا ئاستەنگان ژی دکەڤیتە د ڕێکا بدەستڤەئینانا وان دا، کە ئەڤ گۆتارا بچویک تێدا گەنگەشە و شرۆڤەکرنا ھەمی وان ئاستەنگ و لایەن و ڕەھەندێن وان ناکەتن، و ژ ڤێ چەندێ ڤە دێ تنێ ئاماژە ب خالەکا ھویر دەین کە دبیتن د وێژە و ئەدەبیاتا کوردی دا نەھاتبیتە ڤەکۆلین و پویتە پێدان. د جھێ خۆ دایە بھێتە گۆتن بیرۆکەیا وێ ژی بۆ بیروباوەرێن فەیلەسۆفی مەزن عەلی وەردی (١٩١٣-١٩٩٥) دزڤڕیتن کە د تیۆرییەکا گرنگ، کە یا باش ئەوە ناڤێ وی ( بیردوزا کەسایەتیا بیانی ) بیتن، ئاماژە ب ھژمارەکا ساخلەتین کەسێن بیابانی ددەتن کە کارڤەدانەکە ژ زالبوونا بھایێن جڤاکا بیانی و ھۆزایەتیێ تێدا، کە پێکڤە خزمەتەکا جڤاکیا وی تاکی دکەن دا ب ڕێکا پابەندی ب وان بشێتن خۆ دگەل ژینگەە و ژیانا سەخت و کۆلەمەرگی و کۆلەجەرگیا بیابانێن ھشک و بێ ئاڤ و چەرەیا بیابانێ بگۆنجیتن و بشێتن خۆ بھێلتە ساخ و بژیتن. عەلی وەردی، د ناڤەرۆکا بەرھەمێن خۆ یێن دیرۆکی و یێن جڤاکی و سایکۆلۆژی دا تێگەھێن گەلەک جوان بکار دئینیتن، کە گەلەک دگەل پێکھاتەیا جڤاکی و سایکۆلۆژیا ھۆزایەتی و بیابانیا تاکی بیابانی دگۆنجن و دەربڕێن سایکۆلۆژیا و بھایێن وێ یێن جڤاکی نە. ئێک ژ وان تێگەھان، کە گەلەک ژی سەرەنجڕاکێشە، لۆتی یان زڕتەک ( ئەشقیایە)، کە کاکلا کەساتییا وی تاکێ بیابانی و ھەمی ساخلەتێن وی یێن ڕاستینە و بخۆ بەرھەمێ کەلتوور و فەرھەنگەکێ پاشکەفتی و دەمارگیرانەیە کە بسەر ژیانا کەسێ بیابانی دا زالبووی. دیارە بەرھەمێن عەلی وەردیێ بەھشتی و مەزنە فەیلەسۆف، نەک تنێ ھندەک تێکست و دەقێن دیرۆکی-سۆسیۆلۆژیکن کە ھیچ جھێ تێگەە و بیردۆزێن سایکۆلۆژی تێدا نەبیتن بەلکۆ ئەڤ تێکستە ئەون یێن، زانستەکیچ وەکی سایکۆلۆژیایا وێژەیی پێدڤییە ب چاڤەک تژی گرنگیدانڤە تەماشەی وان بکەتن ژبەر کۆ مەزنترین و جوانترین و ڕازاندیترین تێکست و تێگەە و دەستەواژەیێن وێژەیی و ئەدەبیاتێ بخۆڤە دگرن و وی کاری دکەن ئەوا مەبەستا ڤی زانستیە و بڕێکا وان دشێتن د گەلەک لایەنێن ڤەشارتیێن خۆدێ نڤیسەری و سەردەمێ ژیارا وی و ھەتاکۆ ئەو سەردەمێ بەحسێ دیرۆکی ھاتیە ئاماژە پێدان و مرۆڤ دشێتن ھزر بکەتن و بزانیتن کا مرۆڤ و خەلکا ئاسایی و سیاسەتوان و کەسێن ئایینی و زانایان ل وی سەردەمی چەوا ھزر دکرن و چ دگۆتن و چەوا تەماشەی کاودان و بوویەرێن جڤاکی و دیرۆکی و ئایینی و سیاسی دکرن و چەوا ئەو بوویەر ھەلدسەنگاندن و بڕیار لسەر وان ددان و ئەڤە ئەو ئارمانجە یا زانستێ سایکۆلۆژیایا دیرۆکی بزاڤێ دکەتن بدەستڤە بینیتن. دیارە بەرھەمێن عەلی وەردیێ فەیلەسۆف و کۆڕێ ڤێ جڤاکێ بۆ ڤێ چەندێ و کەساتییەکێ بیابانی ( بەدەوی)، وەک کەساتی ( شخێیە) ھژمارەک خاسلەت و تایبەتمەندییان دبێژیتن کە ھێز و خۆرتیکرن و لێدان و قۆتانا خەلکێ، و خۆسەپاندن و ئێشاندن و خاپاندنا خەلکێ، و وێرەکییەکا تێکەل دگەل توندوتیژیێ و ڕیسک کرن ( مغامرە ) و دفن بلندی و خۆپەرێستی و خۆویستی و بەلکۆ ژی ھژمارەکا ساخلەتێن ھاوشێوە پێکھاتەیەک سایکۆلۆژینە د وی کەسی دا. دیرۆک پڕە ژ ناڤێن ڤان کەسان ل دەڤەرێن بن دەسەلاتا کەلتوری بیابانی و دەوروبەری وێ. بەلکۆ ئەڤ لۆتییە ھندەک جاران گەلەک بناڤ و دەنگ، زەنگین و بەلکۆ ژی ل ھندەک جھان و دەڤەر و قۆناغان و کەسان دگەھشتنە ئاستەکێ وەسا ب پیرۆزی دھاتنە تەماشەکرن، نەخاسمە ھەکەر د ململانێ و شەڕێن خۆ دا دگەل کەس و لایەن و ھۆز و نەتەوە یان حکومەت و وەلاتەکی دا دھاتەکۆشتن. ڤان ساخلەتان دەرگەھەکێ گەندەلییا جڤاکی و ئابووری و سیاسی و پەروەردەیی پەیدا و ڤە دکر، کە ئاسەوار و شوینوارێن وێ ھندەک جاران دبوونە ھەمیشەیی و زیانێن مەزن دگەھشتنە جڤاک و وەلات و نەتەوان. ئەڤ ساخلەتە دھاتنە ڤەگۆھاستن بۆ کەسێن ئاسایی و پشتی ھنگی ژ تەخ و چینێن دیتر، بەلکۆ ژی دناڤ خواندەڤان و قوتابیان دا ژی نیشانێن وێ دھاتن و دھێنە دیتن. ھەتاکۆ گەلەک ژ دیاردە و ڕەفتارێن کرێت و نەدرووستێن پەروەردەیی و جڤاکی د سەنتەر و دەزگەھێن پەروەردەیی بگشتی و نەخاسمە دناڤ قوتابیان دا، ڕەنگڤەدانەکە ژ ھەبوونا پالدەراتی و ھاندان و ئاراستەیەکا خەلەتا پەروەردەیی و جڤاکی، بەلکۆ ژی ھەکەر زێدەڕۆیی نەبیتن، پیرۆزکرنا ھندەک ژ وان ساخلەتێن کرێت، یێن وەکی گزیکرن ( قوپیە) یان زڕتەکی، قۆتانا قوتابیێن دیتر، و بەلکۆ ژی زۆری لێکرن و لێدان و دەستوەشاندنا مامۆستایان و ھەڕەشە و گەف لێکرنا وان ژ ئالیێ قوتابیەک یان چەند قوتابیان، و شکاندنا کەرەستە و ئالاڤان ل دبستان و خواندنگەھێ، تێکدانا ڕەوشا بڕێڤەچۆنا پرۆسێسا خواندنێ و وانەگۆتنێ ب شێواز و ھێجەت و ئەگەرێن جۆداجۆدا یێن کەسۆکی و تایبەت و نەلۆژیکانە، و بەلاڤکرنا نووچە و ئاخڤتن و گۆتگۆتکێن دویر ژ ڕاستیی لسەر وان مامۆستا و قوتابیێن مەبەستدارن، و ( واستەکاری ) و پەنابرنە بەر خزم و خزمانێ و کەس و لایەنێن جۆداجۆدایێن حزبی و سیاسی و ھۆزاتی و عەشیرەتگەری و مرۆڤکانێ بۆ نمرە وەرگرتن یان وەرگرتن ل ڤان سەنتەران، ترساندن و نەچارکرنا وان کەس و لایەن و سەنتەرێن پەروەردەیی بۆ ھندێ لدویڤ داخوازی و حەز و ڤیانا وی یا نەلۆژیک و دویر ژ بنەمایێن جڤاکی و مرۆڤی و زانستی و پەروەردەیی ھندەک کار و کریار و بزاڤ بھێنەکرن، و یان پێدانا پاداشتێن بووژەنی (مادی) و ب پارەی و دەستکەفتێن ژ ڤی جۆری بۆ بسەردابرنا مامۆستا و ڕێڤەبەرێن وان دەزگەھان بۆ مەرەمێن تایبەت و بەرژەوەندیێن خۆ و نەخاسمە وەرگرتنا نمرە و پلەیەکا بڤی ڕەنگی و ھزاران جۆرێن دیترێن ڕەفتارێن کرێت و نەشارستانیانە و دویر ژ بنەمایێن مرۆڤی و جڤاکی و ئایینی، کە ھەمی پێکڤە ب ئاریشەیێن ھەرە مەزن و دیارێن جڤاکی و پەروەردەیی و زانستی دھێنە ھژمارتن، و پشکەکن ژ کەلتوور و فەرھەنگەکێ شکەستخواریێ ھەڕفتی و ماندیێ جڤاکێن وەکی مە، کە د ئەنجامدا ئەڤرۆکە ئەم بەرھەمێن وێ د دروستبوونا چەندەھا مافیایێن پەروەردەیی و زانستی و جڤاکی و ئابووری دا دبینین کە یێن بووینە ئەگەرێ شینبوونا دارەکا پیس و بێھنگەنی یا وەکی ئەوا ئادەمێ بابێ مە یێ مەزن ژ بەرێ وێ خواری و ئەڤ خۆلییە بسەرێ وی و ھەمی مرۆڤایەتیێ وەرھاتی، و ئەو دار ژی دارا ڕزی یا گەندەلیێیە، کە ھشککرنا وێ، نە وەک دارەکا سپیندارێ یان گویزەکێ یان مێوەکێ ب ڕشتنا لیترەکا نەفتێ و سۆتنێ، دھێتە چارەسەرکرن، بەلکۆ ھندی چەند ڤەکێشای و سەد جاران ھند ژی دێ ڤەکێشیتن ھەتا نەمینیتن. جھێ داخێیە ھەتا نووح و زەرەدەشت و ئیبراھیم و یەعقوب و یوسف و موسا و عیسا و محەمەدێ ئەمین ( سلاڤێت خۆدێ ل ھەمیان بن ) و ھەتا تۆلستۆ و داستایۆڤسکی و سادقێ ھێدایەت و شکسپیێر ،.......ھتد، و ڕاسێل و فرۆید و سارتێر و بافلۆف و ماسلۆ و فرۆم و فرانکل و سکینەر و ڕۆتێر و .............ھتد و عەلی وەردیێ بەھشتی و گەلەکێن دیتر بەری وان و پشتی وان، دھێن دا دیوارێن گەندەلیێ و بڕێکا ھشککرنا باوەرێن شاش و بھایێن نەمرۆڤیانە و دەمارگیر و دۆگماتی و مەژی ھشکانە، بھەڕفینن و نێزیکی ئەنجامێ دبن، ھەزاران ئەھریمان و ئەسکەندەرێن مەقدونی و چەنگیزخان و سەلاحەددینێ ئەیوبی، و خەلیفەیێن عۆسمانی و پاشایێن سەفەوی و ھیتلەر و موسولینی و ستالین و پینووشە و فێردیناند مارکووس و قەزافی و سەدامی گۆڕ بگۆڕ، و بنلادەن و زەڕقاوی و ئەبووبەکر بەغدادی و ........ ھتد، شین دبن و ڕادبن و سەر ژ نوی زەحمەتێن وان ب ئاڤێ دا دبەن و دارا گەندەلیێ و تیرۆرا پەروەردەیی و جڤاکی و سایکۆپۆلیتیک ئاڤ ددەن و ھل ددنە سەر کەپرا پشتا خەلکێ و ھەتا سۆقراتەک خەلکێ تێبگەھینیتن، و ھەتا ئالێندێ و گاندی و ھۆشی مین و تیتۆ و بارزانیێ نەمر و یێن وەکی وان بھێنە لبەر چەپەران بەرگریێ ژ مرۆڤ و مرۆڤایەتیێ بکەن، ھێدی دبیتە درەنگ و ب ھزاران شیر و پیر و زارۆک و ژن و سیڤیل و بێگۆنەە لبەر دارێ گەندەلیی دھینە پەرچقاندن ، و ھزاران کەسین دیتر ژی دبنە نیڤە مرۆڤ و یان شێت و ھار دبن و ب چۆلێ دکەڤن، تنێ ژبەر ھندێ ھندەک زڕتەک و لۆتی دبن سیبەرا پەروەردەیەکا خەلەت بزاڤێ دکەن لدویڤ ڕەوش و تیتال و بھایێن ماوەبسەرداچۆیێن جڤاکەکا بیابانی و ( وەحشی ) خزمەتا مەژییەکێ ھشک و ڕزی بکەن، کە چەرخێ بیست و ئێکەم وان بھایان ڕەت دکەن چونکی ناگۆنجن دگەل ژیانا ھەڤچەرخ و بنەمایێن وێ و یێن زانستی و لۆژیکی و سیاسی و پەروەردەیی و سایکۆلۆژیێن تاکێ نۆکە.
*بسپۆری پێداگۆگی و سایکۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــەھا زاخۆ