عەتا قەرەداغی
ئایا مۆسڵ لە دوای داعش چۆن دەبێت؟ ئایا بارودۆخی كورد لە دوای داعش چی بەسەر دێت؟ رەنگە زۆر پرسیار هەبێت سەبارەت بە موسڵ، بەڵام پێش كۆتاییهاتنی داعش پرسیارێكی گرنگتر خۆی دەسەپێنێت، ئەویش ئەوەیە: ئایا موسڵ رزگار دەكرێت؟ ئەگەر رزگار دەكرێت، چۆن؟ ئایا سوپای عێراق توانای ئەوەی هەیە ئەو شارە رزگار بكات؟
پێش وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە، ئاشكرایە موسڵ یەكێكە لەشارە دێرین و خاوەن مێژووەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پایتەختی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری بووە. لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا موسڵ بریتی بووە لە ولایەتێك كە بێجگە لە كوردستانی ژێرسایەی دەوڵەتی سەفەوی، بەشەكەی تری كوردستان لەقەڵەمڕەوی ئەو ولایەتەدا بووە. دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بەرژەوەندی دەوڵەتانی بڕیاربەدەست ئەم بەشەی كوردستانی كردە سێ بەشەوەو كردیە بندەستی عەرەب و تورك. واتە دابەشكردنی ولایەتی موسڵ دابەشكردنی دووەمی جەستەی كورد بوو لە دوای شەڕی چاڵدێران. هەروەك موسڵ لە درێژەی سەدەی بیستدا سەرچاوەی یادەوەری تاڵە بۆ كورد، لەساڵی 1909 شێخ سەعیدی حەفید باوكی شێخ مەحمود لە رووداوێكی تەمومژاویدا لە موسڵ شەهید كرا، ساڵی 1914 شێخ عەبدولسەلامی بارزانی لەسەر داواكردنی بەشێك لەخواستە نەتەوەییەكانی كورد لەگەڵ چەند كەسێكی دیكەدا لەموسڵ لەسێدارە دران. لەسەرەتای شۆڕشی ئەیلوولیشەوە تاكو راپەڕینی 1991 موسڵ جێگای زیندانیكردن و لەسێدارەدانی خەباتگێڕانی كورد بووە. كەواتە موسڵ بۆ ئێمەی كورد لە مێژوودا هێمای ترساندن و خوێنڕشتن بووە.
هەروەك موسڵ وەكو شارێكی گەورەی سوننەنشین، لانكەی ناسیۆنالیستی عەرەبییەو هەر لەو روانگەیەشەوە موسڵ بە شاری بەعس و بە شاری بەرهەمهێنی سوپای عێراق ناودەبرا، ئەو سوپایەی كە بە درێژایی هەشتا ساڵی دەوڵەتداری لە عێراقدا بكوژی كوردو وێرانكەری كوردستان بووە. سەرباری بوونی ژمارەیەكی زۆر لە كورد لە موسڵ، بەڵام موسڵ بۆ كورد نموونەیەكی جوان و پەسەندو دڵگیر نییە.
ئایا بۆچی داعش توانی لە كورتترین كاتدا موسڵ داگیر بكات؟ ئاشكرایە موسڵ وەكو شارێكی سوننەنشین و پاشماوەی بەعس و نوێنەری ناسیۆنالسیتی عەرەبی، كە لەسەردەمی بەعسدا جێگەو پێگەیەكی بەرزی هەبوو لەدەسەڵاتی عێراقیدا، حكومەتی عێراقی شیعەی تائیفیی سەربە ئێران، لەدوای سەدام حوسێنەوە بەهەموو شێوەیەك هەوڵیداوە تۆڵەی هەموو مێژووی كوشتن و سەركوتكردنی شیعە لەحوسێنی كوڕی عەلی-یەوە هەتا ساڵی 2003 هەمووی لە سوننەی عێراق بكاتەوە، لە ناویشیاندا موسڵ. داعش بە گوێرەی خەڵكی موسڵ وەكو داگیركەر نەهاتووە، بەڵكو وەكو رزگاركەر هاتووەو گومانیشی تێدا نییە كە نەك هەر عەرەبی سوننەی موسڵ، بەڵكو هەموو عەرەبی سوننەی عێراق بێجگە لە عەلمانییە رادیكاڵەكانیان، ئەوانی دیكەیان دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دەوڵەتی خەلافەتیان لەدەسەڵات و فەرمانڕەوایی دەوڵەتی شیعەی عێراقی پێباشتر بووەو ئێستایش پێیان باشترە. هۆكاری سەركەوتنی داعش لە ناوچە سوننەنشینەكانی عێراق و تەنانەت سووریاشدا ئەم هۆكارەیە. هەر لەم روانگەیەوە پێدەچێت كە ئێستا رووبەرێكی زۆر فراوانی خەڵكی موسڵ لەگەڵ دەوڵەتی خەلافەتدا بن و بەرگریشیان لێبكەن.
ئێستا خەریكە دوو هەفتە بەسەر دەستپێكردنی هێرشی سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە یارمەتی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان بۆ سەر موسڵ و دەوروبەریدا تێدەپەڕێت. ئەوەی ئاشكرایە كورد باسی ئەوە دەكات كە پێشمەرگە ناچێتە ناوشاری موسڵەوە. بەڵكو پاڵپشتی هێزەكانی سوپای عێراق دەكات. ئەگەر سەیری توانای سوپای عێراق بكەین وەكو سوپایەكی لاواز، ئەگەری ئەوەی نییە بتوانێت داعش لەموسڵ دەربكات. ئەزموونی ئەم سوپایە لە فەلوجەو سەڵحەدین و ئەنبارو شوێنەكانی دیكە راستیی ئەم بۆچوونە دەسەلمێنێت. دەشزانین كە لە دوای شكستی سوپای عێراق لەو شوێنانە چۆن رێگا بۆ حەشدی شیعی كراوەتەوە پەلاماری ئەو شارانە بدەن و جیاوازی لە نێوان سوننەی چەكدارو سوننەی مەدەنی و تیرۆریستانی داعشدا نەكەن. من وای بۆدەچم هەمان سیناریۆ لەموسڵ دووبارە دەبێتەوە. بە پاساوی ئەوەی كە سوپای عێراق ناتوانێت موسڵ رزگار بكات، رێگا بۆ حەشدی شیعی دەكرێتەوە بچنە ناو موسڵەوە. لەبارێكی وەهاشدا ئەگەری ئەوە هەیە خەڵكی موسڵ دەست بدەنە چەك و شان بەشانی هێزی تیرۆریستانی داعش دژی حەشدی شیعی و سوپای عێراق بجەنگن. لەلایەكی دیكەوە توركیاش وەكو دەوڵەتێك تاكو ئێستا خەونی دەسەڵاتكردنەوە بەسەر موسڵدا دەبینێت و سوپاكەی لەسەر سنوورەكانی موسڵ راوەستاون و نەك هەر حەشدی شیعی، بەڵكو سوپای عێراقیش بە سوپای مەزهەبی شیعەو تەنانەت بە سوپای ئێرانی دەزانێت، هەروا بێدەنگ نابێت و گومانی تێدا نییە ئەویش دێتە ناو موسڵەوە. ئاخاوتنەكانی ئەم چەند رۆژەی دوایی وەزیری بەرگری ئەمەریكاو ئاخاوتنەكانی سكرتێری ناتۆ لە 25ی ئۆكتۆبەر لەبارەی توركیاو بەشداریكردنی لەجەنگی موسڵدا ئەوە نیشان دەدەن كە سەرئەنجام مل بۆ داواكارییەكانی توركیا دەدەن و توركیاش بەشدار دەبێت لە شەڕی موسڵدا. لەبارێكی وەهادا ئەگەری ئەوەی هەیە ئاراستەی شەڕەكە لە شەڕی نێوان سوپای عێراق و تیرۆریستانی داعشەوە بگۆڕێت بۆ شەڕی شیعەو سوننە، ئەگەر ئەوەش روویدا، ئەوا چەكدارانی دەوڵەتی خەلافەت و دانیشتووانی موسڵ و هێزەكانی توركیاو ناڕاستەخۆش سعودیەو دەوڵەتانی تری نیمچە دوورگەی عەرەبی و جیهانی سوننە دەكەونە سەنگەری دژی شیعەوە كە پێكدێت لە سوپای عێراق و حەشدی شیعی و بێگومان لە پشتیشانەوە كۆماری ئیسلامی ئێران. ئایا لەبارێكی وەهادا كورد دەكەوێتە كام سەنگەرەوە؟ بە بڕوای من لەبارێكی وەهادا هێزەكانی كوردی دابەش دەبن بەسەر میحوەری سوننەی توركی و میحوەری شیعەی عێراقی ئێرانیداو ئەم جارە بە كردەوەو لەسەر زەمینەی واقیع باشووری كوردستان دابەش دەبێتەوە بەسەر میحوەری سەفەوی نوێ و عوسمانی نوێدا. بە روانینی من ئەمە نزیكترین ئەگەرە لە ئێستاوە بۆ كۆتاییهاتنی شەڕی داعش و ترسناكترین ئەنجامێكیشە كە چاوەڕوان بكرێت .
ئەگەری دووەم ئەوەیە كە سوپای عێراق بە یارمەتی پێشمەرگەو هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان شكست بە داعش بهێنێت و موسڵ رزگار بكات. كە ئەمەیان جێگای ئومێدی ئێمەیەو سەرباری پێشبینیكردنی درووستبوونی كێشەوگرفتی نوێ بۆ كوردو هەرێمی كوردستان لەمەشیاندا، بەڵام هێشتا مەترسییەكانی ئەم بارەیان لەوەی یەكەم كەمترە بۆ كورد، بەڵام دیارە لەمەشیاندا دیسان مەترسیی جددی هەیە، بەڵام مەترسی ئەم بارەیان پێوەندی بە دەوڵەتی عێراقیەوە هەیە. ئێستا گریمان موسڵ رزگاركرا. ئایا كێ موسڵ بەڕێوەدەبات؟ حكومەتی ناوەند، یان خەڵكی موسڵ؟ ئایا دەستكەوتی كورد لە رزگاركردنی موسڵدا چی دەبێت؟ ئەی ئایا بۆ دوای موسڵ كورد رووبەڕووی چ گرفت و كێشەیەكی نوێ دەبێتەوە لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا؟
سەرەتا دەبێ دان بەو راستیەدا بنێین، سەرباری ئەوەی كە داعش زیانی زۆری لە كورد دا لە رووی مرۆیی و شەهیدكرنی سەدان رۆڵەی میللەتەكەمان و وێرانكردنی چەندین شوێن و زیانی ئابووری و خوڵقاندنی ترس و دڵەڕاوكێ لەلای خەڵكی كوردستان، بەڵام هاتنی داعش بواری بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان كردەوە كە بەشی هەرە زۆری كوردستانی داگیركراو لەلایەن حكومەتی كۆلۆنیالیستی شیعەی عێراقەوە رزگاربكات و لەمێژووی 95 ساڵی دەوڵەتی عێراقیدا ئەمە یەكەمجارە كە كورد جوگرافیای داگیركراوی باشووری كوردستان بخاتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی، كە ئەویش بە خوێن و خەباتی پێشمەرگە دەستەبەر بووە، ئەگەرچی تاكو ئێستاش عەقڵ سەدامییە بستەباڵاكانی وەكو مالیكی و ساڵح موتڵەگ و فەتلاوی و زۆرێك لە شیعەو سوننەی شۆڤێنیستی عێراقی و تەنانەت هەندێ جاشە كوردی مۆدێرنیش باسی ئەوە دەكەن كە هێزی پێشمەرگە بگەڕێتەوە بۆ سنوورەكانی پێش ساڵی 2003. ئێستا ئەگەر موسڵ رزگاركراو داعش وەكو هێزی فیزیكی لە عێراقدا كۆتایی پێهێنرا، بۆ دوای ئەوە ئەگەرەكان چین؟
دیارە ئاشكرایە كە رێككەوتنێكی سیاسی بۆ دوای داعش لە نێوان كوردو عێراق، یان كوردو سوننەو شیعەی عێراقدا نەكراوە، كە ئەمەش خاڵێكی لاوازی رازیبوونی كوردە بۆ بەشداریكردن لە شەڕی رزگاركردنی موسڵداو وەكو خاڵێكی ترسناك، یان وەكو بۆمبێكی نراوە ماوەتەوەو ئەگەری ئەوەی هەیە لە هەر چركەساتێكدا بتەقێتەوە، بەڵام ئەوەی بۆ كورد گرنگە ئەوەیە ئایا كورد وەكو خۆی چ بەرنامەیەكی هەیە بۆ دوای داعش؟ ئەگەر بەرنامەی سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەتی كوردی هەبێـت، ئەمەیشی وەكو ستراتیژێك جێگیر كردبێت، ئەوا لەدوای داعش دەتوانێت لەسەر ئەو ستراتیژە كاربكات و پێداگری لەسەر سەربەخۆیی بكات، بۆ ئەو مەبەستەش دەبێ لەپێش هەر لایەن و دەوڵەتێكی دیكەوە لەگەڵ عێراقییەكان دایەلۆگ بكات و لەوەشدا بین درێژ بێت بۆ ئەوەی قەناعەتیان پێبهێنێت كە سەربەخۆبوونی كوردستان و بوونی بە دەوڵەت لەپاڵ دەوڵەتی عێراقدا لەبەرژەوەندی هەردوولایەو دەبێتە سەرچاوەی هێزو نزیكی لە نێوان كوردو عەرەبدا. دیارە ئەگەر دەوڵەتی عێراقی رازی بێت بەوەی كە كورد دەوڵەتی خۆی دروست بكات، ئیتر كورد مەترسیی ئەوەی نابێت كە دەوڵەتانی دەوروبەرو دنیایش ئەو سەربەخۆییەی رەتبكەنەوە. بۆیە هەلی گەورە ئەوەیە كە كورد لەدوای داعش بەم ئاراستەیە كاربكات و بێگومان ئەگەر بەرنامەیەكی لەمجۆرەی هەبێت و هەوڵ بۆ جێبەجێكردنی بدات و خۆی لە كێشەكانی نێوان شیعەو سوننە نەئاڵێنێت و هەوڵبدات سوود لە ململانێكانی ناوچەكە بەتایبەتی ململانێی میحوەری توركی سوننە لەگەڵ ئێران شیعە وەربگرێت و خۆیشی نەخاتە رووبەڕووبوونەوەوە لەگەڵ هیچ كام لەو دوو دەوڵەتە بەهێزە كە تەنانەت ئەمەریكاش موغازەلەی هەردووكیان دەكات.
ئێمە دەزانین كە دوای داعش عەقڵی داعشی و فیكری داعشی كۆتایی نایەت، بەڵام بۆ كورد گرنگە ناوماڵی خۆی رێكبخات و كێشە ناوخۆییەكانی (چ كێشەی سیاسی بێت، یان كێشەی دارایی و ژیانی خەڵك) چارەسەر بكات، چونكە ئەگەر ناوماڵی كورد رێكخراو نەبێت و كورد یەكدەنگ نەبێت و ژیانی خەڵك بەباشی بەڕێوەنەچێت و كێشەی ئابووری و مووچە چارەسەر نەكرێت، ئەوا زەمینەی ناوخۆ بۆ هیچ بڕیارێك ئامادەو لەبار نابێت، بۆیە ئەگەر بارودۆخی ناوخۆو ناوماڵی كورد بەم شێوە شێواو لێكترازاوە بمێنێتەوە، تەنانەت ئەگەر داعشیش تەواو بێت و هەلی زۆر باشیش لەبەردەستدا بێت ئەوا هێشتا كورد ناتوانێت هەنگاوی جددی بەرەو ئایندە بنێت. كەواتە ئەوەی زەمانەتی مانەوەو هەنگاونانی بەرەوپێشەوەی كورد دەكات بە ئاراستەی سەربەخۆیی و دەوڵەت، رێكخستنی ناوماڵی كوردو چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانە لە هەموو ئاستەكاندا. ئەگەر كورد ناوماڵی خۆی رێكنەخات، پێموایە لەدوای داعش بارودۆخی لەمەی ئێستا خراپتر دەبێت، چونكە ئێستا ترس لەداعش جۆرێك لە بێدەنگی و قبوڵكردنی ئەمری واقیعی لەلای جەماوەری خەڵكی كوردستان دروستكردووە، بەڵام ئەستەمە دوای داعش خەڵك بەو بێدەنگییە بمێنێتەوە. ئەویش لەسەر دوو ئاست. یەكەم لەسەر ئاستی خراپی باری ژیانی، خەڵك دەشێ بەدەنگ بێت. دووەم ماوەی چەند ساڵێكە سەركردایەتی سیاسیی كوردی و بەتایبەتیش سەركردایەتی پارتی باسی سەربەخۆیی و دەوڵەت دەكات، ئەگەر لەدوای داعش سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردی نەبێتە ئەمری واقیع و جەماوەر نەیبینێت، دەبێتە هۆی رووخاندنی متمانەی جەماوەر بە سەركردایەتی كورد و بەتایبەتیش سەركردایەتی پارتی و لەوەش تایبەتتر دەشێ جەماوەر بەتەواوی لە بانگەشەكردنەكانی بەڕێز مەسعود بارزانی بۆ سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردی بێئومێد ببێت. بۆیە ئەوەی گرنگە لە ئێستاوە تا كۆتاییهاتنی داعش كاركردنە بە دوو ئاراستە. یەكەمیان داڕشتنی بەرنامەی سەربەخۆیی كوردستان و دەوڵەتی كوردی. دووەم رێكخستنی ناوماڵی كوردو ئامادەكردنی زەمینەی یەكێتی و یەكبوونی كوردی كە ئەوەش لە ئێستادا بە حوكمی ئەوەی كە هەموو بڕیارێك لە هەرێمی كوردستاندا لە دەستی پارتیدایە، بۆیە دەبێ هەر پارتی زەمینەسازی بۆ رێكخستنی ناوماڵی كوردی بكات و هەر ئەویش بە جددی هەنگاوی بە كردەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوخۆ بنێت. ئەگەر ئەم هەنگاوانە نەنرێن، ئەوا قۆناغی دوای داعشی كورد هیچ لە قۆناغی پێش داعش باشتر نابێت، دیارە هەموو كوردێكی دڵسۆزیش ئاواتەخوازی ئەوەیە ئێمە وەكو نەتەوە ئەم قۆناغە شلۆقە بەجێبهێڵین و بگوازینەوە بۆ قۆناغی سەربەخۆیی و دەوڵەت و سەقامگیری هەمیشەیی و دڵنیاكەر.