دەمێ ئەفلاتۆنێ ھەلپەرەست و بۆرجۆاز ل یەونانا کەڤن داخوازا ئاڤاکرنا یۆتۆپیایێ دکر و لدویڤ بەرژەوەندیێن خوە و یێن وەکی خوە دگەڕھا، بەردەوام دگۆت بلا سەرۆکێ وی وەلاتێ خەیالی و ئەفسانەیی " فەیلەسۆفەک ئاقل " بیتن، و ھزار سال پێنەچۆن ژ قوتابیێن وی دناڤ مۆسلمانان دا، ئێکێ وەکی فارابیێ ئۆزبەکی، کو عەرەب د پرۆسێسا تەعریبکرنا زانا و خەلکێ وی ژی دکەنە عەرەب، د پەرتووکا خوە " مەدینا فازیلە" دا ھەمان ئەو کار کر و بۆ سەرۆکێ وی باژێڕێ نەکەتوار سەدان سالۆخەت ڕێزکرن. دیارە ھەکەر ھەمی ئەو ساخلەت لنک مرۆڤەکی و د وی دا کۆم ببن نابیتن ئەو کەس مرۆڤ بیتن بەلکۆ بێژنە وی فریشتە( مەلائیکەت) باشترە، بۆچی چونکی ھندی ھند ئەو ساخلەت بزەحمەتن د مرۆڤەکی دا کۆم ببن ھەکەر چەند ژی یێ باش و قەنج بیتن، و دیارە ژی مرۆڤ جیاوازن ژ فریشتەی، پترتر ژ جیاوازییا ئەرد و ئەسمانان. ئەوا ئەفلاتۆنی داخواز دکر تشتەک تڕۆھات و ئەوێن فارابی ژی بزەحمەت بین، پا ڤێجا چارەسەری چیە؟ ئەو بخوە د " برجێن بەلەک " دا دژیان و چ تشتەک ژ سایکۆلۆژیایا مرۆڤان و سروشتێ وان و پرۆسێسا مرۆڤایەتیێ و جڤاکێ نەدزانی، بلا فەیلەسۆف ژی بن. ئاساییە ئەوێ د وان برجا دا بژیتن، چ ژ حالێ کەسێ نزانن و وەکی مەزنێن مە دبێژن " یێ تێر ئاگەە ژ برسی نینە"! ئەوێن ھەر ڕۆژ خوارن و ڤەخوارن و ھەمی تشتێ وان یێ ئامادەکری بیتن و چ خەم و خەیال نەبن، و چ ژ حالێ ھەژار و بەلەنگاز و نەداران نینە و نزانیتن کا چەوا ئەو تشتێ بۆ وی ئامادە تێتە بەردەستێ وی، خەلکەک دیتر یا ھەی بۆ دانەکێ خوارنێ چەند ڕەزالەت و دەردەسەری و ماندیبوون و کۆلەمەرگیی َدبینیتن.
ل ڤان سالێن دۆماھیکێ ل گۆڕەپانا سیاسەت و جڤاکییا کوردستانێ ژی ھندەکان چاڤ ل ئەفلاتۆن و فارابی و یێن وەکی وان دکەن و دەڤێ خوە یێ گازندۆیێ ل کوردستانێ ڤەکرن. ئەم پێ دلخۆش بوین. ھەمی دزانن ئۆپۆزسیۆن دەینامۆیێ پێشکەفتنا نەتەوەیێن جیھانێ بووینە، بەلێ ئایا ھەمی جۆرێن وێ؟ عەلی وەردی ڕاست دبێژیتن کە: " ھەستکرن ب زۆڵمێ و زۆرداریێ ژ خۆدێ زۆرداریێ بھێزترە"، بەلێ مە ھەر نەزانی کا کیژ زۆڵم و زۆرداریێ؟ ئەوا ل کوردستانیان ھاتی کرن یان ژی ئەوا ل سەرکرداتییا ئۆپۆزسیۆنێ؟ ھەکەر مەبەستا وان یا ئێکەمە، ئەڤە نەوەییە، چونکی، و چ گۆمان تێدا نینە، ئەو بۆ وێ چەندێ ڤی کاری و وێ حۆنێرێ ناکەن، و ھەکەر یا دووھەمە دیسان جھێ پرسیار و گۆمانێیە. ئەو زۆڵما ئەو پێ دئاخڤن ژبەرئاخفتنە، و ئەوە ئەوا د زانستی َسایکۆلۆژیایا پزیشکی دا دبێژنێ ( وەھم یان delusions). ئەوا ئەو پێ دئاخڤن وەکی مەتەلا دادپەروەرییا ھەر دوو خەلیفەیێن ئیسلامێ، عۆمەر و عەلییە، کە گۆپیتکا دادپەروەریێ د دەستھەلاتا خۆ دا جێبەجێ دکرن، بەلێ ل ھەر دوو قۆناغێن خەلافەتێ دا خەلکێ گازندە ژ دادپەروەرییا ھەر ئێک ژ وان دکرن! ئەڤ نموونە نە ئەوە مە بڤێت بێژین سەرۆکێ ھەرێمێ وەکی وان دادپەروەرە یان نەوەسایە، ھنگی و ئەو ژیان ژیانەک و جیھانەک و جڤاکەک و خەلک و قۆناغەک جۆدا بی و نۆکە و ڤێرێ و کوردستان تشتەک و جھەک دیترە، بەلێ مەبەستا مە ئەوە بێژین د ھەلبژارتنا سەرۆکێ ھەرێمێ دناڤبەرا خەلکێ و پەرلەمانی دا وەکی وی سەردەمی لێھات و ئۆپۆزسیۆنێ وەکی وێ خەلکێ و ب وی مێنتالیتەی ھەلسوکەفت کرن. گاڤا ئەڤە بی ژێ نەڕازی بین و گاڤا یا دی بی ڤێجا دژی ئەوا دیتر ڕابین. ئەڤە ئانکۆ ل کوردستانێ ھەر تشتەک ھەبیتن و ھەر جۆرەکێ دادپەروەریێ ژی بھێتە جێبەجێکرن ئۆپۆزسیۆن دێ دژی وێ بن، ھەکەر خۆھوەکی یا خەلیفەیان ژی بیتن، و ئەو ژی ھەکەر بشێتن بھێتە جێبەجێکرن، کە ژبەر گھۆڕینا گەلەک تشتان دا و جیاوازییا ھنگی و ئەڤرۆ گەلەک یا بزەحمەتە. بەلێ ئەڤە نیشانا تشتەک و دەردەک دیترە. ئەو ژی ئەو بنیاتێ سایکۆلۆژییە ئەوێ ئۆپۆزسیۆن پێ ھاتیە " فرشککرن " و ژ شیرڤەکرن، و ئەو ژی ئەو گرێ یێن دەروونینە کە چارەسەرکرنا وان نەک بزەحمەت و ئالۆز و دەگمەنە، بەلکۆ ھەکەر ئەم دگەل خوە ڕاستگۆ بین دڤیا بێژین ئەستەمە و ھێدی یا ژ دەست دەرکەفتی.
ڕاستە ئەڤە پشکەکە ژ ململانێ (ێراع یان conflict) و ئەڤ چەندە ژی بۆ ھاژۆتنا ھەر جڤاک و وەلاتەکی پێدڤیاتییەکا سەرەکییە، بەلێ پرسیار ئەو ئایا ھەر جۆرە ململانێیەک و کێشمەکێشێن سیاسی ڤی کاری و ڤێ ئەنجامێ پێشکشی جڤاکێ دکەتن؟ و بەرسڤ ژی " نەخێر" ە. تنێ ئەو ململانێ ساخلەمن و پالدەرێن جڤاکێنە بۆ پێشکەفتنێ کە لسەر بنەمایێن زانستی و بۆھایێن جۆانێن جڤاکی و سیاسی و مرۆڤی پلان بۆ ھاتبنە داڕشتن، نەک لسەر بنەمایێ لایەنگیری بۆ ھندەک بەرژەوەندیێن تایبەت و کەسۆکی و یان کەس و لایەن و وەلاتێن دەوروبەر، و یێن تەژی ئالۆزی و گرێ یین دەروونی، و ژ ئەگەرێ وان بناس و فاکتەران ھەلگرێ وێ باوەرێ و حەژێکەرێ گھۆڕینێ و پێشکەفتنا وەلاتی نەشێتن جیاوازییا دناڤبەرا ڕاست و دروست و بەرژەوەندییا گشتی و د ڤی کاودانێ ناسک و ھەستیار بکەتن، و بۆ ڤێ مەبەستێ چ پێ نەمینیتن و ڤێجا چەکێ یاسایێ بکەتە د دەستێ خوە دا و ھزر بکەتن یاسا بلندتر و فەرترە ژ بەرژەوەندیێن گشتی. ما یاسا چییە ھەکەر بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن کوردستانیان نەبیتن؟ ما یاسایێ دێ چ ڕامانا خوە ھەبیتن ھەکەر لبن سیبەرا وێ مافێ ڕەوایێ خەلکێ کوردستانێ، ب ھەمی تەخ و چین و ئایین و مەزھەب و نەتەوانڤە بھێتە پێشێلکرن و خوارن؟ مانە ھنگی ئەو ململانێ و ئۆپۆزسیۆن و یاسا دێ جڤاکێ پاش ئێخیتن نەک پێشڤەبەتن؟ ئەوان ژبیرکرییە گەلەک سەرکردە و خەلیفەیێن ژێھاتی سەرا وان بەرژەوەندیێن گشتی ھندەک جارێنپێدڤی ھندەک یاسایێن ( شەریعەتی ) ژی لبەر چاڤان وەرنەگرتییە، لدەمەکی ئەو خەلیفە مرۆڤێن زانا و دادپەروەر و خۆدێ ترس و ئیسلام پەرێست ژی بووینە و ( شەریعەت ) ب مەزنترین و پیرۆزترین تشت و یاسا ھژمارتییە. ما یاسا ژ ( شەریعەتی ) پیرۆزترە؟ بەلێ بەرژەوەندیێن گشتی و کوردستانی ئەڤرۆکە دخوازیتن قۆربانی ب ھندەک تشتان بھێتەدان و ژ وان ژی یاسایە، ھەرچەندە یاسا سەروەرە. و ئەڤرۆک " بدەولەتبوونا کوردستانێ" بەرژەوەندییا ھەرە مەزن و پیرۆز و ھەڤپشکە دناڤ ھەمی کوردستانیان دا، و ئاساییە ھەکەر ئەم ھندەک یاسایا ژی گۆری وێ بکەین.ژێدەر: علی، الوردی (١٩٩٤). مھزلە العقل البشری، گ. ٢، دار کوفان، لندن، ( ٣٠٢ )ێ.
*بسپۆری پێداگۆگی و سایکۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــەھا زاخۆ