د زانستێ دەروونناسیدا تێگەە و چەمکەک یێ ھەی بناڤێ میکانیزما فرت و فێل یان بەرگرییا دەروونی (الحیل النفسی یان psychological defense mechanism) و ھژمارەکن و ئێک ژ وان ھێجەت یان بەھانەگرتن ( التبریر یان rationalization)ە و ئاماژەیەکە بۆ ھندێ مرۆڤەک و کەسەک ھندەک بەلگەیێن نەلۆژیکی و لسەر ئاستێ نەست یان نەھایدار ( لاشعور) بکاربینیتن ل شوینا ھندەکێن لۆژیکی و دروستتر بۆ پنی کرنا کریار و ڕەفتارەکێ. ئەڤە ئەو فرت و فێلە ئەڤرۆکە ھندەک کەسان یا بۆ خوە کرییە پێخوارن و گاڤا بیە بەحسێ داعشێ دێ دەڤێ خوە لڤلڤینن و بێژن: دەستکردێ ئەمریکایە! باشە ھەکەر ڕاستە پا ھوین بۆ نموونا خوارێ چ دبێژن و ھوین دزانن ھنگی نە ئەمریکا ئەو ئەمریکا بی ئەوا نۆکە؟ خۆدێ ژێ ڕازی عەلی وەردی ( ١٩١٣-١٩٩٥)، فەیلەسۆفێ مەزن و نەیارێ دفن بلندییا ئەرەبێ بیابانی ژ دیرۆکێ ڤەدگێڕیتن:ئەبوو سعوودێ ئامێدی ل سەردەمێ سۆڵتانێ ئۆسمانی سۆلێمانێ قانونی پرسیارەک لدۆر کۆردێن ئێزدی ژ مۆفتیێ ئیسلامێ یێ ھنگی کر: ئەرێ بۆ مۆسلمانان حەلالە وان بکۆژین و کا فەتوا چیە؟ و مۆفتی بەرسڤا وی ددەتن:" خۆدێ باشتر د تشتێ ڕاست دگەھیتن. ئەوێ وان بکۆژیتن جەنگاوەر ( غازییە)_ ئانکۆ خەزایە_ و ئەوێ د وێ ڕێکێ دا بھێتە کۆشتن شەھیدە. چونکی جیھادکرن دگەل وان و کۆشتنا وان جیھادا ھەری مەزنە و شەھیدبوونەکا مەزنە. ئەو- ئانکۆ ئێزدی- ژ کافرێن ڕەسەن ژی کافرترن و کۆشتنا وان لدویڤ ھەر چھار مەزھەبێن ئیسلامێ حەلال و دروستە. و جیھادا وان باشترین و دروستترین ئەرکێن ئایینیینە. فەرە بھێنە تەڕا و بەراکرن و پەلاتەکرن، و بەردەوامی ب کۆشتنا وان بھێتە دان و کۆشتنا سەرۆکێن وان ئەرکەک ئایینییە. و ئەو سەرکردە و دەستھەلاتدارێن دەستویرییا کۆشتنا وان ددەن و خەلکێ بۆ کۆشتنا وان ھانددەن و حەز ژ کرێتکرنا وان دکەن خۆدایێ مەزن دێ سوپاسداری بزاڤ و کارێ وان بیتن و دێ ھاریکارییا وان کەتن و وان گەھینیتە ئارمانجێن خوە و دەستێ ھاریکاریێ بۆ وان درێژکەتن و وان بسەر ئێخیتن. بلا ئەو زەلامێن وان بکۆژن و بنیات و نڤشێ وان ئێخسیر بکەن و بگرن و ژنێن وان بگرن و ل بازارَێن مۆسلمانان وەکی ئێخسیرێن کافر بفرۆشن و حەلالە ھەکەر ئەو بدلێ خوە کچێن وان یێن نەشویکری و ژنێن وان کرێت بکەن ...". وەردیێ مرۆڤدۆست پشتی شەھمزارکرنا ڤی جۆرێ ھزرکرن و مێنتالیتە( ئەقلیەتی) دبێژیتن ئەو ھزرکرنە ژ جۆرێ ھزرکرنا لۆژیکێ کەڤنە و وێ ب تشتەک خەلەت دزانیتن و ھیچ دەلیڤەیەک بۆ ڕاستی و دروستییا وێ نینە و د بنی دا جھێ گۆمانێ یە(الوردی، ١٩٩٤، ٤٢ ). باشە ما ھەمی ئەڤ ڕەفتارە ئەڤرۆکە و پشتی نێزیکی سەد سالان لسەر دەستێ داعشێ و دژی کوردێن ئێزدی و مە دووبارە نەبی؟ پا چەوا نۆکە ھندەک ل دەڤەرا شنگال کۆرییا خوە، د کۆرییا حکومەتا ئێراقێ و چەتێن وان ئالاندی؟ ئەڤە ڕامان چی ددەتن؟
ئەڤرۆ ل سالڤەگەرا ڤێ کارەساتێ سەرۆک بارزانی پشتی ڕەتکرنا ھەمی وان ھزر و بیر و مێنتالیتەیا دویر ژ بنەمایێن ڕەسەنێن ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و مرۆڤاتیێ دفەرمووتن:" کوردستان وەلاتێ مە ھەمیانە و ھەمی کەسێ کوردستانێ یێ ئازادە چ ئایین و بیروباوەرێن سیاسی بۆ خوە ھەلبژێریت. ئەم ھەمی بەندەیێن خۆداینە. ھەر کەسەک چەوا خۆدایێ خوە بنیاسیت یێ ئازادە، و کەسەکێ ماف نینە ئایینێ خوە لسەر ئێکی فەرز بکەتن و کەسێ ژی ماف نینە بێژیت بەس ئەز یێ ڕاست و دروستم و کەسێن دیتر ھەمی خەلەتن" ( بارزانی، ٢٠١٦، ٢). و ئەڤە دروستترین و ڕاستترین باوەرە،وەک ئەو بخۆ دفەرمووتن، نە چونکی بارزانی سەرۆک و پێشەوایێ نەتەوەیەکێ جەرگ سۆتی و بریندار و مافدارە، یان چونکی سەرۆکێ ھەرێما کوردستانێ یە و ئەم خوە ب فیدایێن وی دزانین، بەلکۆ چونکی ئەڤ بۆچۆنە نێزیکترین تێگەە و تێگەھشتنە ژ بیروباوەرێن زانایێن جڤاکناسی و زانستێن مرۆڤایەتیێن ھەڤچەرخ کە دبێژن: " ئایین و بیروباوەرێن ئایینی سۆزدارییەکا دلینییە نەک ھزرکرنەکا لۆژیکی. خەلک ژ پێخەمەت بیروباوەرێن خۆیێن ئایینی و یێن باب و کالێن وان سەدان و ھزاران سالان لسەر پەروەردە بووین و چۆین ئامادەیە جیھانێ خراب بکەتن، ھەتاکۆ ئەگەر ئەوی ئایینی ھەر جۆرە بۆچۆن و دیتنێن تایبەت ژی تێدا ھەبن، یێن کۆ خەلکەک ھزر بکەتن تشتێ ( خۆرافییە). لەوما وازھینان و ھێلانا ڤی ئایینێ باب و باپیران بۆ وێ خەلکێ ب دەڤی خوەشە و ھۆسا بسانەھی نینە وەکی دھێتە ھزرکرن". لەوما وەردیێ بەھشتی بڤی مێنتالیتەیا مرۆڤان پێدکەنیتن و پێتڕانکێن خوە پێدکەتن( الوردی، ١٩٩٤، ٢٧٠).
دبیتن دەمێ ل سالێن (٦٣٦م.) ئیسلاما پیرۆز بڕێکا مۆسلمانان بەرێ کەفتیە کوردستانا وی سەردەمی و تاکێ کوردی لسەر ڕێباز و ئایینێ زەردەشتێ پێغەمبەر بین، کە ب ئێک ژ مەزنترین چاکسازێن سەردەمێ خۆ دھێتە ھژمارتن و ئایینێ وی بەرۆڤاژی یێ ئەرەبێن سەردەمێ بەری ئیسلامێ و ( جاھلیەتێ) بتپەرێستی ئانکۆ پەرستینا ( سەنەم) بی، و باوەری ب ئێکانەبوونا خۆدایێ مەزن و دلۆڤانێ ئەھوەرامەزدای ھەبی، ھەکەر نە ژبەر زۆرداری و ستەم و زۆڵما کەسێن ئایینێ زەردەشتی و دەستھەلاتێن وان نەبایە، ئەڤ ئایینە ھۆسا بسانەھی وەرنەگرتبایە، نەک چونکی ئایینەکێ خراب بیتن، نەخێر و حاشا و ئەو کەسێ بڤی ڕەنگی ژی ھزر بکەتن دویرە ژ مرۆڤەکێ ئاسایی و دەرووندروست و ھیچ تشتەکی ژ سایکۆلۆژیایا ئایینی و ئایینێ ئیسلاما پیرۆز و ناڤەرۆکا وێ یا تەژی دادپەروەری و ئێکسانی و دیمۆکراسی و دلۆڤانی و بۆھایێن جوانێن مرۆڤدۆستانە نزانیتن. بەلکۆ مەبەست ئەوە بێژین، وەکی چەوا ھاتەگۆتن، ئایین و بیروباوەرێن ئایینی لنک ھەر نەتەوەکی تشتەک پیرۆز و ڕاستە. یا ڤەشارتی ژی نینە پرۆسێسا مۆسلمانکرنا کوردان ژی ماوەیەکی ڤەکێشا و دبیتن ئەگەر ھەر ئەو بن یێن مە گۆتین و ژ بلی ھندێ ژی ئەڤ ئایینە ژی وەکی گەلەک ئایینێن خۆداپەرێستیێ تەژی بۆھایێن جوان بین کە تاکێ کوردی و ئاریایی ب دروست و ڕاست دزانی.
لەوما بڤێ سالڤەگەرێ و بیرھاتنێ یا فەرە کورد بگشتی و کوردێن ئێزدی خوە ل دیرۆکێ و ڕاستییا گێل نەکەن و دروستتر و کویرتر ھزر بکەن و تەماشەی دەوروبەرێ خوە بکەن و ببینن کێ بەرژەوەندییا وان دڤێتن و کێ یا خوە دڤێتن و نەیارێن وانن. ئەڤە چەرخێ بیست و ئێکێ یە و پێدڤییە ئەم کورد وەکی بچویکەکێ دوو سێ سالی ھزر و ڕەفتاران نەکەین و بڕیارێن مە لدویڤ ژی و ئەزموون و ڤێ قۆناغا ھەستیار و ناسک بیتن، نەک لدویڤ دلێ خەلکێ. "مرۆڤێ ئاقلێ وی ژ کیستێ خەلکێ بیتن " و " ب ھیڤیا دەرا خوەلیا بسەرا".
ژێدەر:١-بارزانی، مەسعۆد (٢٠١٦ ). ٥٠٠ شەھید بۆ ڕزگارکرنا شنگالێ ھاتنەدان نە بۆ ھندێ بووینە خەلکەک یارییان ب خوینا شەھیدان بکەت، ڕاپۆرت: لەزگین جۆقی، ڕۆژناما ( ئەڤرۆ)، ژمارە( ١٩٢٧) ل (٤/٨/٢٠١٦)، ل. (٢).٢-الوردی ، علی( ١٩٩٤). مھزلە العقل البشری، گ. ٢، دار کوفان، لندن، (٣٠٢)ێ.

*بسپۆرێ ئەکادیمی د زانستێن سایکۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگەھا زاخۆ