دبیتن خواندەڤان حێبەتی بمینیتن ھەکەر ئەم بابەتەکێ وەکی ڤی ناڤ و نیشانی ب بابەتێ سایکۆلۆژیایا تاکێ کوردستانی ڤە گرێبدەین، لێ ئەوا ڕاستی بیتن پەیوەندییەکا بھێز و مۆکم یا دناڤبەرا وان دوو لایەان ھەی. و دبیتن د ھندەک گۆتاران دا ئەم نەچار ببین پەیوەندییا دناڤبەرا سایکۆلۆژیایا تاکێ کوردستانی و ڕەفتار و بابەتێن ھویرتر و گەلەک سەیرتر ژی بەحس و گفتگۆ بکەین، یێن کو کارتێکرنێ لسەر پرۆسێسا ئاڤاکرنا کەساتیا کوردستانیان دکەن، وەکی نموونە چەوانیا گرێدانا وی ( عەلاگێ ) کوردستانیەک بۆ کڕینا فێقی ژ فرۆشگەھەکێ دئینیتن یان ھاڤێتنا خوارنێ و ڕێژ و بێژکرن د خوارن و ڤەخوارنێ و ... ھتد، دا.
پشکەک ژ خواھر و خیچی د ئاڤاکرنا کەساتیا تاکێ کوردی بۆ کارتێکرنا فەرھەنگ و کەلتوورێن نەکوردەواری و بیانی دزڤڕیتن کە بدرێژاھییا چەندەھا سەد سالانە بسەر مە دا ھاتیە سەپاندن. ئەڤ کارتێکرنا نەرینی و نگێتیڤانە بەرێ شێوازەکا دیتر ھەبوویە، و نۆکە و پشتی دەرکەفتنا تەکنەلۆژیایا ڕاگەھاندنێ ب شێوازەک دیتر یێ پەیداکری و یێ ھەی و بڕێڤەدچیتن.
ل ھەمی جیھانێ و ھەمی وەلات و نەتەوە و کۆمەلگەھان و بێ جیاوازیێن بنەڕەتی، کەلتوور و فەرھەنگێ جڤاکی ب ھەمی ڕەنگ و ڕەھەند و لایەنێن خۆڤە پشکەک مەزن ژ ئەگەر و بناسێن ئاڤاکرنا کەساتیێ پێکدھینن. چونکی مرۆڤ بوونەوەرکێ جڤاکییە و بۆھا و ڕەوش و تیتالێن جڤاکی بێ ویست یان ب ویستا مرۆڤی و ئاشکرا یان ڤەشارتی کارتێکرنێ لسەر ھزر و بیروباوەر و پاشان ل کەساتی و ڕەفتارێن وی دکەن، و ئەڤ چەندە ب بۆرینا دەمێ دھێتە ئەنجامگرتن و ب شەڤ و ڕۆژەکێ ناھێتە ڕویدان.
ھەتاکۆ ئەو ناڤێ ل زارۆکی دھێتە دەیناندن ڤێ کارتێکرنێ دکەتن و ئێکە ژ دەرگەە و دەلیڤەیێن پێگەھاندنا جڤاکی ( التنشئە الإجتماعیە یان социализация یان socialization). کا بزانە، ل کوردستانێ و جڤاکەکا تەژی ھەستا کوردپەوەری و نیشتمانپەروەری،ناخ و دەروون و کەساتیا ئەوی زارۆکێ ناڤێ وی خوەش و ب ڕامان و بدلێ وی کەسی و مالباتا وییە ژ لایەنێ سایکۆلۆژی و ھەستیاری و سۆزداریڤە چەند جیاوازە دگەل وی زارۆکێ ناڤەکێ نەخوەش و بێ ڕامان و بیانی و نەکوردی لسەر وی ھاتیە دەیناندن و سەپاندن؟ناڤێ مرۆڤی پشکەکە ژ کەساتیا وی. ئێ:ەم پێ،اسەیا ژ کەسەکی دھێتەکرن ناڤێ وی دئینن. ئایا چێدبیتن بەحس بەحسێ سەرداری بیتن و ئەم ناڤێ ھشیاری یان دلداری بینین و بێژین؟ کا ناڤێ مرۆڤی کوردی و ناڤەکێ وەکی دلبەر و سیبەر و ھۆزان و بزاڤ و شڤان و شوینوار و سالار و ... ھتد بیتن و مرۆڤ وەکی کوردەک ڕامانا وان بزانیتن، و کا ناڤێ مرۆڤی مایکل و ئیزاک و پاول یان ڕاج یان جۆرج یان ماشا یان ساشا یان فەھەد و زبەیر و ئەبو نزانم چ تشت و چی و چی بیتن؟ ئەو ناڤێن ئەم بخۆ و خۆدانێ ناڤی ژی نەزانیتن کا ڕامانا وان چیە و ھەکەر ھندەک ل مالا خوە وێ ڕامانێ بزانن بمن چی؟ بەلکۆ ھندەک جاران مرۆڤی کەرب ژ ناڤێ خوە ڤەدبیتن یان شەرمێ ژ وی ناڤی بکەتن و ئەڤە کارتێکرنەکا خراب و نەرینی لسەر ھزر و بیروباوەر و بۆچۆنێن وی، و بەلکۆ ژی لسەر فەلسەفا ژیان و چەوانیا ئاڤاکرنا کەساتیا وی بکەتن.
دەمی َمامۆستایەک ل پۆلا خواندنێ ل شوینا ناڤێ جھەکی یان باژێڕەکی یان کەسەکێ کوردی و ل کوردستانێ بێژیتن ، ڕاببیتن ناڤەک بیانی و نەکوردی و نەکوردستانی بکار بینیتن مەزنترین زیانی َدگەھینیتە پێکھاتەیا سایکۆلۆژیایا وان قوتابیان. دبیتن ئەو ھەست لنک وان پەیدا ببیتن کە کورد ھیچ نینە و نەمرۆڤن و ژ خەلک و نەتەوەیێن دیتر کێمترن، لەوما وەسا ھزر بکەتن کە نابیتن و قەدەغەیە نموونەیەک بناڤێ کوردی و کوردستانی بھێتە گۆتن. مانێ کەساتییا مرۆڤی نە ب تنێ ب ( ٤٠-٥٠ ) کیلۆیێن گۆشتی و ھەستیک و جل و بەرگانە. ناڤ، ڕەنگێ پیست و مویێ سەری و چاڤان، بەژ و ڕەگەز، بیروباوەر و ھەستەوەرێن مرۆڤی، و ھەمی ئەو شێوازێن ھزرکرنێ لنک وی کەسی و ئاراستە و بۆھا و فەلسەفا ژیانا وی و چەوانیا بڕێڤەچۆن و کەڤچک ھەلگرتن یان ب تل و لەپا خوارنا خوارنێ، و ڕۆینشتن و ڕابین و ... ھتد، ھەمی وەکی بلۆکێن خانیەکێ جەستە و کەساتیا مرۆڤی ئێک ب ئێک وی کەساتیێ دروست دکەن و پێکدھینن.
ئەو پەرتووکێن بزمانێ دەیکێ و ل خواندنگەە و دبستان و زانینگەھان دکەڤنە بەرچاڤ و دەستێن وی دبنە ئەگەر و بناسێن ئاڤاکرنا وێ کەساتیێ. ھەتاکۆ ئەو پلاک و لافیتە و تابلۆیێن لسەرێ دبستانێ و فرۆشگەە و مارکێتا و سەرێ کۆلانا ھاتینە ھلاویستن ڤی ڕۆلی دگێڕن. کا زارۆک و قوتابیەک و کەسەک ل کوردستانێ لسەر دەرگەھێ دبستانێ بخوینیتن قوتابخانا ڕۆژ و شرین و کا ھەکەر بخوینیتن (Amsterdam) یان الیوم یان الحلو یان ...؟ کا لسەرێ کۆلانێ ناڤەک جوان و شرین و کوردیێ وەک کۆلانا ھاڤین یان نیشتمان و یان کوردستان و یان ھەولێر یان ئاکرێ یان ئامەد یان قامشلۆ یان وان یان شنۆ و ... ھتد ھاتبیتە نڤێسین و کا ھاتبیتە نڤێسین ئەمستردام یان قاھیرە یان ئەلجەزیرە یان .... ھتد؟ دەمێ ناڤ کوردی و کوردستانی بن ھەستا فەخر و شانازیێ بۆ مرۆڤبوونێ و باوەری بخۆ بوونێ لنک وی زارۆک و کەسێ کورد پەیدا دبیتن و ئەڤە پێھنگاڤەکە ژ پێھنگاڤێن ئاڤاکرنا کەساتییەک دەرووندروست و ساخلەم ژ لایەنێ دەروونی و جڤاکی و سیاسی و نەتەوەیی و ھزری و ھەتاکۆ جەستەیی و فیزیۆلۆژیک و بایۆلۆژیک، چونکی ئەڤ ھەمی لایەنە وەکی خەلەکێن زنجیرێ پێکڤەگرێداینە و تەواوکەرێن ئێکن. ھەکەر وەسا نەبیتن بەردەوام دێ ھەستا خۆ ب کێم زانینێ ل بەرامبەر گەل و نەتەوە و وەلات و زمان و کەلتوور و فەرھەنگێن دیتر بسەر کەساتیا وی و ھزر و بیروباوەرێن وی دا زال بن و ناھێلیتن پێدڤیاتیێن ( الحاجات یان needs) سایکۆلۆژی و جڤاکیێن وی تێرببن و بھێنە دابینکرن، و ئەڤە ژی ھێدی ھێدی دبنە ئاستەنگ لبەر پێشکەفتن و گەشە و وەرارا وی کەسی و زارۆکێ کوردستانی و کورد. نزانم باژێڕێن وەکی نیۆیۆرک یان پاریس و لەندەن چەوا بین، بەلێ ل مۆسکۆ ناڤێ باژێڕ و کۆلان و جەھێن باژێڕان ب ناڤێن ڕەسەنێن ڕۆسی و کەساتیێن بناڤ و دەنگێن ڕۆسی ھاتینە نڤێسین و توو ھیچ ناڤ و نیشانەک ژ کەلتوور و زمانەک دیتر نابینی تنی َھندەک نموونە نەبن ئەوێن ژبەر ئەگەرێن سیاسی ھاتبنە دەیناندن. ئەڤە نیشانا ھندێ یە دەستھەلاتدار و لایەنێن پەیوەندار تێدا پویتەی و گرنگیێ ب کەلتوور و زمانێ خوە ددەن و دزانن چەند کارتێکرنا ھەی لسەر ئاڤاکرنا کەساتیا ھەڤوەلاتییەکێ نیشتمانپەروەر و ڕۆس. باشە ل وی وەلاتی ھزاران ھزار مەسیحی و جۆھیێن ھەین و تەورات و ئەنجیل یێن ب زمانێن عبری و سریانی ھاتینە خوارێ بەلێ توو ھیچ ناڤەکێ وەسا و بزمانێ عبری یان سریانی ل وی وەلاتی نابینی و ھەکەر ھەبن ژی دەگمەنن و ڕۆس مەزنترین وەلاتێ جیھانێ نە کێمی بیست مەلیۆن کیلۆمەترێن چوارگۆشە و نە کێمی سەد و پێنجی مرۆڤان تێدا دژین و ڤێجا ژبلی کۆلان و باژێڕ و گۆندێن وان.
ئێک ژ جوانترین پرۆژێن د ڤی بابەتی ل باژێڕێ زاخۆ و ھندەکێن دیتر بەرچاڤێن من کەفتین ھەمان ئەڤ کارەیە، کە ڕاستی تشتە و کارەک پیرۆزە و جھێ دەستخۆشیێ یە بۆ وی کەسێ ئەڤ ھزرە کری، ھەرچەند ئەز بخۆ نزانم کا ژبەر و ژپێخەمەت چی وەکرییە؟
ئافەرێن بۆ ڤان مرۆڤان و نەخاسمە ھەکەر ژ دلەکێ پاقژ و جوان و پیرۆز کربیتن. خۆزیکا ئەڤ پرۆژەیە لسەر گەلەک ئاڤاھی و جھێن جڤاکی و سیاسی و کەلتووری و ئۆلی و میری ھاتبایە جێبەجێکرن. ئەڤ ھزرە و مرۆڤەنە ناھێلن کەلتوور و فەرھەنگ و زمانێ وی یێ نەتەوەیی و ڕەسەن و کەڤنارێ چەندین ھزار سالی لبەر سینگێ فەرھەنگ و زمانێن دیتر بچەمن و مرۆڤن و ھەڤوەلاتیێن وێ ھەست ب کێماسی و لاوازیێ بکەن و بکەڤن. ئەڤەنە ئەو ھزرێن بۆ دەولەتا کوردستانێ دبنە ستوینێن کۆنکرێت، نە ئەو کەس و لایەنێن خۆ پێ شەرمە و کێماسییە وشە و تێگەە و زاراڤێن کوردی لسەر تەختە ڕەشێن دبستانێ و پەیمانگەە و زانینگەھێن کوردستانێ بنڤێسن. ئەو کوردستانا ئەم ڕۆژانە پترتر ژ بیست شەھید و برینداران بۆ ددەین دا ئەم بێژین ئەم کوردین و یێن ھەین، و ھندەک ھەبن سۆتیێ کەلتوور و زمانێ خەلکا دیتر و دوژمنێن مە و خۆ بن، وەلا چیە زمانەکێ پیرۆزە و ( ئاخرەتییە)! ئەڤە چ گۆتنن و ژ کیڤە تێن؟ ھندەکان ئەم یێن بڤان تشتا و گۆتنا بسەردابرین و لنک خۆدایێ مەزن و دلۆڤان ھەمی نەتەوە و مرۆڤ و زمان و ڕەنگێن مرۆڤان و تشتێ باش و بێ زیان پیرۆز و وەک ئێکن و کەس و چ نەتەوە و زمان بلا یا خۆ بسەر کەس و چ نەتەوە و زمانانا نەئێخن. وەکی چەوا ل سالڤەگەرا کارەساتا دلتەزینا شنگالێ سەرۆک بارزانی پشتی ڕەتکرنا ھەمی وان ھزر و بیر و مێنتالیتەیا دویر ژ بنەمایێن ڕەسەنێن ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و مرۆڤاتیێ دفەرمووتن:" کوردستان وەلاتێ مە ھەمیانە و ھەمی کەسێ کوردستانێ یێ ئازادە چ ئایین و بیروباوەرێن سیاسی بۆ خوە ھەلبژێریت. ئەم ھەمی بەندەیێن خۆداینە. ھەر کەسەک چەوا خۆدایێ خوە بنیاسیت یێ ئازادە، و کەسەکێ ماف نینە ئایینێ خوە لسەر ئێکی فەرز بکەتن و کەسێ ژی ماف نینە بێژیت بەس ئەز یێ ڕاست و دروستم و کەسێن دیتر ھەمی خەلەتن". ئەو پرۆژە و ئەڤ بیروباوەرێن ڕاست و دروست و لۆژیکانەنە دشێن ببنە شێوازێ زانستی و سەردەمیانە بۆ ئاڤاکرنا کەساتیێ ل ھەر جڤاک و وەلات و نەتەوەیەکێ. لسەر بنەمایێ وانە کە ڕەوشنبیر و دەستھەلاتدار دشێن ھزرا ئاڤاکرنا وەلات و دەولەتان بکەن. چونکی وەلات و دەولەت ب مرۆڤان دھێنە ئاڤاکرن و دەیناندن و بڕێڤەبرن. چ بزن و چێل و گۆلک ڤی کاری ناکەن، بەلکۆ دبیتن ئەو مرۆڤ بن ئەوێن لسەر بناغێن دروستێن زانستی و لۆژیکی و کەلتوورەکێ ڕەسەن و دروست بنیاتێ کەساتیا وان ھاتیبتە دەیناندن و ئاڤاکرن.
ئەو بازرگانێ ب مەلیۆنەھا دۆلاران خەرج دکەتن و سەروبنێ باژێڕێن کوردستانێ و نەخاسمە زاخۆ و بەھدینان ب وشە و ناڤێ بیانیێ (Amsterdam) و ھزاران وشە و ناڤێن ھاوشێوەیێن بیانی و نەکوردی پڕکرین چبلی کۆ خیانەتێ ل خوینا ھزاران پێشمەرگێن شەھید و بریندار و پەککەفتی و ھێتیم و سێوی و زارۆک و خێزانێن وان دکەن، ھند ژی پێھنەکێ ل دیرۆک و کەلتوور و فەرھەنگ و زمانێ خۆ ددەن و ناھێلن کەساتیا تاکێ کوردی وەکی چەوا سروشتێ بۆ وی دەیناندی و دخوازیتن پەروەردە ببیتن و گەشەی بکەتن. ئەو سۆر و سۆر ڤان ھەمی قۆربانیان ب چەند دۆلارەکێن بەرنەکەفتی دگھۆڕیتن کە نەک مال و سامانێ وی یێ چەند مەلیۆنی، یێ کو مە شۆل ژێ نینە ب چە ڕەنگەکی و چەوا بدەستخۆڤە ئیناندی- و ئەو و خۆدایێ وی! باشتردزانن، بەلکۆ ھەمی مال و سامانێ ڤێ جیھانێ دلۆپەکا خوینا شەھیدەکی و پێشمەرگەکێ بریندار و پەککەفتی نائینیتن.
مەزاختنا مەلیۆنەھا دۆلاران، کە چ پێنەڤێتن لسەر بەریکا کورد و کوردستانیانە، بۆ خزمەتکرنا ناڤ و وەلاتەک بیانی، دشیا ل شوینا وی ناڤێ بەرنەکەفتی، یێ کۆ دبیتە ئەگەرێ شێواندنا ھزر و مێنتالیتە و ( ئەقلیەت) و فەلسەفە و بۆھایێن تاکەکەسی و جڤاکی و کەلتووری ل کوردستانێ و چەواشەکرنا دیرۆکا وی یا پڕ سەروەری و تەژی قۆربانیدان و زەحمەتی و دژواری و کۆلەمەرگی و کۆلەجەرگی و ستەم و زۆرداری و جینۆساید و ئەنفال و کێمیاباران، تەعریب و تەتریک، و ...ھتد، بۆ پیرۆزترین وشەیێن وەکی کوردستان و پێشمەرگە و حەلەبجە و بارزان و شنگال و گەرمیان و ... ھتد، ھاتبیانا مەزاختن. ئەو وشەیێن کو ناسناما مەنە و کەس نزانیتن کوردەک ھەیە ھەکەر نە ئەو وشە ھەبانە.
پا ئەم چەوا داخوازا دەولەتا کوردستانێ دکەین و ھزر و دل و دەروون و مەژیێ مە و بیروباوەر و مێنتالیتەیا مە ژ کوردستانێ و ناڤێ وێ یێ پیرۆز و جوان و بۆھایێن کوردەواری دویر و ڤەدەر بن؟ کی ڤی کاری دکەتن ھەکەر نە کەسەک لاواز ژ ھەستا نیشتمانپەروەری و کوردایەتیێ نەبیتن؟ دڤیا ب وێرەکیڤە بھێتە گۆتن ئەو ژی ھەمان وی کاری دکەتن ئەوێن سەدامێ گۆڕ بگۆڕ و ڕژێما شۆڤینیی-ئەرەبییا ڕەگەزپەرێست و یێن بەری و پشتی وان و ژ ھەمیان کمباختر و خرابتر ڕێکخراوا تیرۆریستیا ئیسلامییا خوینمێژ وەکی داعشێ دگەل کوردستانیان و نەخاسمە برایێن مە یێن ئێزدی و شەبەک و مەسیحی و کاکەیی و ...ھتد، کرین و دکەن؟
********
پێدڤی بوو لایەنێن پەیوەندار لسەر ڤان تشتان ھایدار بانە و دەلیڤە بۆ وان نەدابایە. ل ھندەک وەلاتان کۆمپانی و لایەن لسەر ڤان جۆرە ڕیکلامان ب کۆژمێن گەلەک مەزن و خەیالی دھێنە سزادان. ل بیرا منە پێشی چەند سالان ئەڤ چەندە ل وەلاتێ ئیرانێ بسەرێ کۆمپانیەکێ ھات کە ڕیکلام بۆ جۆر و کۆمپانیەکا بیانی یا بازرگانییا مۆزان دکر! دبیتن نۆکە ئەو وەلات ژی وەکی خۆ نەمابیتن، بەلێ پا حالێ مە بەسی مەیە و مە کار ب خەلکێ نینە. ھەر کەس و وەلاتەکی کاودانێن خۆ یێن تایبەت یێن ھەین. ھەکەر ئەم ڤێ دگەل خۆ بکەین پا چەوا ئەم گازندا ژ دوژمنان و بەعسا فاشیستی و داعش و حەشدا شەغبی و بەدری و سەدری و مالکی و ... ھتد، بکەین؟
*بسپۆرێ ئەکادیمی د زانستێن سایکۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگەھا زاخۆ