لۆژیک ( مەنتق) و فەلسەفەیا کەڤن سەرباری ھندێ لسەردەمێ خوە دا دەستکەفتێن مەزن بۆ مرۆڤایەتیێ ب دیاری ئینان و خزمەتا وێ کر، لێ د ھندەک بۆاران دا کێماسی تێدا ھەبین و گەلەک تشتێ وێ دگەل نۆکەدا ناگۆنجن. د وێ لۆژیکێ دا سەکنین و ڕاوستیان گرنگتر و سەرەکی، و بزاڤ و لڤین لدویڤدا دھات. بەلێ لۆژیکا سەردەم بەرۆڤاژی ھزردکەتن و بزاڤ و لڤینێ ب ژێدەر و بزوێنەرێ پێشکەفتن و سەرکەفتنێ دھژمێریتن. گرنگییا ڤێ ھزرا لۆژیکانە نەک تنێ د زانستێن فیزیکی دا، بەلکۆ د بابەتێن، مرۆڤی و کۆمەلایەتی و سیاسەتێ دا ژی بشێویەکێ پراکتیکانە دھێتە دیتن و تێبینیکرن.
ل وەلاتێن پێشکەفتی و دیمۆکراسی دا ئۆپۆزسێۆن ڤی ڕۆلی دبینیتن و ئێکە ژ گرنگترین ئەگەر و بناسێن چاڤدێرییا کاربدەست و پارتێن دەستھەلاتدار و ڕەفتار و ھەلسوکەفت و بڕیارێن وان یێن سیاسی و کۆمەلایەتی. ھەر ئۆپۆزسێۆنەک، ل وان وەلاتان، ل خالێن لاوازییا یێ بەرامبەر و د دەستھەلاتێ دا دگەڕھیتن دا ب ڕێکا ئازراندن و تێکڤەدان و بارزکرنا وان و بەلاڤکرنا وان ل دەزگەھێن ڕاگەھاندنێ سەرنجا خەلکەکێ بۆ لایێ خوە ڕابکێشیتن. ئەڤە دبیتە ئەگەر کە ئەو لایەن و پارتێن د دەستھەلاتێ دا پترتر ھشیاری ڕەفتارێن خوە بن و بۆ بەرژەوەندییا گشتی و ھێلانا ھژمارەکا پترتر ژ ئەندام و لایەنگر و دەنگدەران دگەل خوە، گەڕێن داھاتوویێ گرتنە دەست یا دەستھەلاتێ بۆ خوە جارەک دیتر مسۆگەر بکەن. ئەڤە سروشتییە و پشکەکە ژ کارێ سیاسەتێ. و دبیتە ئەگەرێ بلندترکرنا ئاستێ خزمەتگۆزاریێ و لدویڤ دا پێشکەفتنا جڤاکی. ھێڤێنێ سیاسەتا نۆکە و سەردەمیانە و ئەو پێشکەفتنا نۆکە ل وەلاتێن پێشکەفتی دا ھەی و بەرھەمێ ڤێ ڕەفتارا دیمۆکراسییە، ئەڤ چەندەیە، و بەرۆڤاژی وێ دیتنێ ژی دروستە.
ل وەلاتێ مە و ئەڤرۆکە، تەڤگەرا گۆڕان، لۆژیکا کەڤن و یا نوی یا لبەر بەرزە بوو. بناڤ لسەربنەمایێ لۆژیکا نوی و سەردەم دچیتن بەلێ ڕەفتارێن وێ ھەلگرێ ھزر و فەلسەفە و لۆژیکا کەڤن و ماوەبسەرداچۆیینە. ئەم نابێژین" شاما شەریفە" و کێماسی نینە. پێشکەفتی ترین و دیمۆکراسی ترین وەلات ژ کێماسییان بێ بەھر نینن. مادەمکی کۆمەلگەھا مرۆڤاتیێ یە و سەردەری دگەل مرۆڤانە ئەڤ چەندە ھەر یا ھەی و تشتەک ڕێژەییە و لنک مە، بێگۆمان، پترترن. بەلێ کێماسیی ب کێماسییان و خەلەتییان چارەسەر نابن. ئەو کێماسیێن گۆڕان بەحس دکەتن، و ئەم ژی وان دبینین و دزانین یێن ھەین و ئەو چارەسەریێن بزاڤا گۆڕان دخوازیتن بۆ نەھێلانا وان جێبەجێ بکەتن تێک ناکەن. خۆدێ ژێ ڕازی، عەلی وەردی(١٩١٣-١٩٩٥)، فەیلەسۆفێ مەزن، بۆ ڤێ چەندێ جۆان یا گۆتی:" ئەو ئەرەبانێ بەری ھەسپی دھاژۆن". و ئەو بخوە بەرۆڤاژییە. لنک گۆڕان وەسا نینە چونکی د بنەڕەتدا ( نیەتەک) پاقژ لگۆڕێ نینە بۆ ڤێ چەندێ. گۆڕانێ دڤێتن بۆ نەھێلانا کێماسییان خوە ل وان ڕێکا بجەڕبینیتن ئەوێن ئەم کوردستانی ئەڤە جارا سەدێ و ھزارێ یە پێداچۆین و ھەرجارێ ژ وێڤە " دەست ژ پێ درێژتر" زڤڕینەڤە. پرۆژێ گۆڕانێ بۆ ڤێ چەندێ، کە جھی َداخێیە خەلکەک دیتر ژی ب داڕشتن و تێگەھێن بریقەدارێن وێ ھاتینە بسەردابرن، د ئێکەم پێنگاڤا خوە دا و بەرۆڤاژی لۆژیکی نوی و سەردەمیانە و بەلکۆ لسەر بنەمایێ لۆژیکا کەڤن و مێنتالیتە( ئەقلیەتە)کێ سەکنی و قەڕەسێ گرتی و جەمدی، ڕێکا بەغدایێ ھەلبژارت بۆ ژبەرئێک ھەلوەشاندنا ئەو ئێکڕێزییا ئەم ھزاران ڕۆژ و سالە خەونێ پێڤە دبینین و ئەڤرۆکە دەرفەت و ھێجەت بۆ وێ گۆنجای و زەحفن. ئەو دزانن ھەکەر ئەڤ پرۆژە و پێنگاڤە سەربگریتن ئەم جارەکا دیتر دێ پاشڤەزڤڕین و چینە سەر خالا مە ژێ دەستپێکری و بەلکۆ ژی گەلەک پاشتر. بەلێ! و ئەڤە ھەمان ئەو ئارمانجە ئەوا گۆڕان بزاڤێ بۆ دکەتن و ب ئاشکرایی د ناڤەرۆکا پەیماننامە و ڕاگەھاندنێ دا ناھێتن گۆتن و دیتن. ئەڤەیە " ناڤەکێ گران و ھۆزەکا وێران"! ناڤێ وێ گۆڕانە و ھێڤێنێ لۆژیکەکا سەردەمیانەیە، بەلێ ژ بنڤە و ژ پشتڤە کۆپییەکا نەگۆھۆڕە ژ مێنتالیتە و لۆژیکەکا کەڤن، یاکۆ ل جیھانا ئەڤرۆ دا ھیچ جھێ خوە نەمای. ئەگەر و بناسێن ڤێ لۆژیکێ و وی مێنتالیتەی د ھزر و ناڤەرۆکا کەساتییا سەرکردایەتی و بتایبەت کەسێ ئێکەمدا تشتەک ڕۆھن و ئاشکرایە و گەواھیدەرێ جیھانەکا ئالۆزا کەساتی و قەیرانەکا سایکۆلۆژی و تەژی شاھگرێیێن دەروونییە، کە بتنێ ئەو بخوە و خۆدایێ مەزن دزانن ژ چی و کەنگی و کێڤە دەستپێکرییە. ئەو بزاڤا نەگۆھۆڕ و نەحەزێ گۆڕان ۆ گۆھۆڕین و پێشکەفتنێ وەسا دبینیتن ھەکەر بیە بەندەیێ زنجیرکریێ ھندەک لایەنان و نەھێلا پرۆژێ " بدەولەتبوونا کوردستانێ " بچاڤدێرییا سەرۆک بارزانی پێنگاڤێن ئاسایێن خوە بھاڤێژیتن، و بۆ ڤێ چەندێ گەلەک ھێجەتگرتن و ئاستەنگی دروستکرن و دەستێ خوە کرە دناڤ دەستێ دوژمن و نەیاران دا، دی َگۆھۆڕینێ و گۆڕانێ و پێشکەفتنێ مسۆگەر کەتن. ئەو ھزر دکەتن ھەکەر وان ئەڤ ھەمی گڤاشتنە د ڤێ قۆناغا ھەستیار و ناسک و دژوار دا دگەل سەرکرداتییا سیاسی بکارئیناند دێ ژیارا خەلکێ خوەش بیتن و خەلک ھەمی گەھنە ئاوات و ئارمانجێن خوە و " گۆرگ و مە دێ پێکڤە چەرن"! ئەو ئەگەرێ و بناسی(السبب) دکەنە بەرھەم(النتیجە) و بەرھەمی ب ئەگەر و بناس دشۆبھینن و ئەڤە ژی پشک جۆرەکە ژ مێنتالیتە و لۆژیکا کەڤن. ئەو نزانن بەرھەم و ئەنجام و دروستبوونا " دەولەتا کوردستانێ" یە کە دێ ڕێکێ ل گەلەک ئەگەر و بناسێن وەکی ئەنفال و کێمیاباران و جینۆسایدا گریتن، نەک بەرۆڤاژی. تاکی َکوردی لڤێ قۆناغا دیرۆکی دا بۆ تێگەھشتن و بدەستڤەئینانا ڤێ دەولەتێ، ژ لایەنێ سایکۆلۆژی ڤە یێ د بلندترین ئاستێ خوە دا و ل قۆناغێن بۆریێ جاران نەگەھشت بییە ڤی ئاستی. ئەڤە ئێکە ژ مەزنترین و بھێزترین دەستکەفتان و گرنگییا وێ ژی چ قاس کێمتر نینە ژ سەرکەفتنێن پێشمەرگێ قەھرەمان و پشتەڤانییا وەلات و زلھێزێن جیھانێ و چ گۆمان ژی تێدا نینە ھەر بزاڤ و پرۆژەیەک ژ جۆرێ کارێ گۆڕان دۆماھیکا وێ ڕووی ڕەشی و ڕیسواییە و نابیتە ئاستەنگ لبەر سینگێ عەجەلۆکا دەولەتبوونا کوردستانێ، چونکی " ڕن الساعە آتیە لاریب فیھا".
*ئەڤ بابەتە ل ژمارا (١٩١٥) ێ ڕۆژناما ئەڤرۆ ل (١٨/٧/٢٠١٦) ل لاپەڕێ(١٢) ھاتیە بەلاڤکرن.
*مامۆستایێ ئەکادیمی و بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایکۆلۆژیایێ/ زانینگەھا زاخۆ