وەکی ھەر جار دەمێ مرۆڤ تەماشەی تەلەفزیۆنان دکەتن تشتێ سەیر و سەمەر دبینیتن و دبھیستیتن. مانشێتەکا تەلەفزیۆنا رووداو ل ( ٢/٧/ ٢٠١٦) ئاماژەی بھندێ ددەتن کە " تالیبان داخوازییا ژ ھێزێن بیانی کری ژ ئەفغانستانێ دەربکەڤن"! دیارە ئەڤە نە جارا ئێکەم و دۆماھیک بیتن و گەلەک جاران یا دووبارە بووی. ل عێراقێ ژی پشتی ھەڕفتنا ڕژێما بەعسا فاشیستی و سەدامێ گۆڕ ب گۆڕ ھاتەکرن و مە دیت پشتی ھنگی و ھەتا ئەڤرۆ چ ڕەوشە.
*********
بزڤڕین بۆ بابەتێ " تالیبان ". ئەز دێ پرسیارێ ژ وان کەم: نەخۆشە نە؟؟!! داگیرکرن نەخۆشە؟؟!! سەربازێن وەلاتێ ئەمریکا و پەمانا ئەتلەنتیکا ناتۆی و ھندەک لایەنێن دیتر کارێ پاراستنا ئاسایشا وەلاتێ ئەفغانستانێ یا بستۆیێ خوەڤە گرتی. ئەم نابێژین وان وەلاتان چ بەرژەوەندی نینە و ئەفغانستان شاما شەریفە! ھەکەر ئەو چەند خراب و زۆردار ژی بن دێ گەلەک ژ بزاڤا " تالیبان " و دەستھەلاتا وان باشتر بیتن.
ھەیچ نەبیتن ئەو دوژمنن و نەیار و " تالیبان " خەلکێ وی وەلاتی و ئەفغانی و مۆسلمانن! دیارە " تالیبان " قەنجیێن خوە بۆ خەلکێ وی وەلاتی ژبیر کرینە. پشتی ب ھاریکارییا ئەمریکا ھێزێن لەشکەرێ سۆرێ ڕۆسی ژ ڤی وەلاتی دەرکەفتی و پارتێن سیاسی یێن ئیسلامی ل ئەفغانستان ھاتینە سەر دەستھەلاتی چ دگەل خەلکێ کر؟ ما ئەو ژی ئەمریکی و ناتۆ بین؟ دیارە وان ژبیر کرییە ھەڤڕکییا وان یا بێ بنەما لسەر کۆرسیکێ دەستھەلاتێ چ بسەرێ خەلکێ ھەژار و ڕەش و ڕویت و بەلەنگازێ ئەفغانستانێ ئیناند؟ دیارە وان ژبیر کرییە پشتی دەستھەلات کەفتیە د دەستێن بزاڤا ئیسلاما سیاسییا " تالیبان " دا خەلکێ وی وەلاتی ژ پۆشتوو و ئۆردوو و ئۆزبەک و تاجیک و تورکمان و ...ھتد، چ زۆرداری لێھاتەکرن؟ وان ل شوینا ئاڤاکرنا نەخۆشخانە و خواندنگەە و خزمەتگۆزارییان بۆ وان نەتەوێن ھەژار و پاشکەفتی ئەو ھزاران سالێن دیتر ژی پاش ئێخستن و نەک تنێ بنەمایێن پاقژ و ئەو بۆھایێن جوان یێن محەمەدی(س) بۆ وان ئیناندین لسەر وان جێبەجێ نەکرن بەلکۆ پیسترین ڕەفتار و دیاردە لناڤ خەلکێ بەلاڤکرن کە تنێ ئێک ژ وان بازرگانیکرن بی ب دەرمانێن بێھۆشکەر و سڕکەر، کە جیھان ئەڤرۆکە ب تێکڕا دژاتییا وێ دکەتن و ھێشتان نەشیایە چارەسەر بکەتن؟ دیارە " تالیبان " یاژبیرکری ئەوان چ کرییە؟؟ یان ئەو وەسا ھزر دکەن مللەتێ ئەفغانستانێ قەرداری وانە و شەرمێ ژ قەنجیێن وان دکەن؟ ڕاستی " تالیبان " ل وان سالێن دویر و درێژ " گویفک ب " ئەفغانستانێ ڤە چێکرن دا ڤێجا نۆکە بێن وان جۆرە داخوازییان بکەن؟ ئەز پشتڕاستم ھەکەر بۆ رەئیا خەلکێ ئەفغانستانێ بزڤڕین ئەو ھزاران سالێن دیتر ژی داخوازا زڤڕینا دەستھەلاتا پیس و بێھنگەنییا " تالیبان " ناکەن و ئەو چ جاران خوەزیکێن ھاتنا تالیبان ناخوازن. بەلکۆ ئەو دبێژن خنێکا وان کەس و وەلات و نەتەوەیێن ڕێکخراوێن وەکی تالیبان دناڤ وان دا نەبن یان ژی ھەتاکۆ جیرانێ وان ژی نەبیتن.
ئەو ڕۆژێن ڕەشێن " تالیبان " دەستھەلات ل وی وەلاتی دگێڕا ھەر خۆسا و ھەوانتە بسەر خەلکێدا دەرباز نەبوویە. ھەکەر مرۆڤ دویڤداچۆنەکا دیرۆکا کەساتی و سایکۆلۆژیایا تاک و جڤاکا ئەفغانستان بکەتن دێ بینیتن وان ڕۆژێن ڕەش و تەحل و دژوار، چەند ئەڤ کەساتییە شکەستی و ھەڕفتی بی، و وێ دەستھەلاتێ ھندا دیتر جیھان لبەر وی تاکی بەرزە کر و دلێ وی ژ خوە ڕەش کر. ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ لسەر دەستێ محەمەد(س)ی ل دەستپێکا ھاتنا خوە ھند کارتێکرن لسەر مرۆڤاتیێ بگشتی و خەلکێ گزیرتا ئەرەبی کر، خەلک دەستە دەستە ( و فەوج فەوج) دھاتنە سەر ڤی ئایینی. ھەتاکۆ ھندەکا ئەو پێغەمبەر نەدیتی، چەوا گۆە ل دەنگ و باسێن کەساتی و ڕەفتار و دادپەروەری و دلۆڤانییا وی دبی، ژ دویر ڤە دبوونە مۆسلمان، و نموونە ژی سۆھەیبێ ڕوومی، و سەلمانێ فارسی، و ...ھتد، بین. محەمەد( س) ی چ جیاوازی دناڤبەرا بیلالی و عەمارێ یەمانی و سەلمانی و سۆھەیبی و ئێکێ وەکی ئەبوسۆفیان یان خالدێ کۆڕێ وەلیدی و گەلەکێن دیترێن وەکی وان نەدکر. ئەڤە مەزنترین دەستکەفتێن مرۆڤایەتیێ بین ل وی دەمی و جوانترین ڕەفتار بین ل وی دەمی مرۆڤی گۆە لێ دبوون. ئەڤ ئاخفتنە نۆکە ب دەڤ خوەشە، چونکی ئەم وی سەردەمی و بەری ھزار و چەند سەد سالان ب پێڤەرەکێ جڤاکی و دەروونناسیێ نۆکە دپیڤین و ئەڤە ئێکە ژ مەزنترین خەلەتیێن ڤەکۆلەرێن دیرۆکی. پێدڤییە ئەو ھنگی ب پیڤەر ( و معیارێن) ھنگی بپیڤن دا ئەنجام دوروست دەربکەڤن. ئەوا محەمەدی(س) ھنگی دگەل بیلالی و یاسر و سۆمەییە و ... ھتد، ژ لایەکییڤە و ژلایێ دیترڤە مالباتێن بەنی ھاشم و بەنی ئۆمەییە و کەسێن وەکی ئەبووسۆفیان و ھندێ و ... ھتد، دا دکر ل وی دەمی تشتەک مەزن بی. مەزن بی بۆ خەلکێ بەندە و ڕەش و ڕویت و بەلەنگاز و خزمەتکاران و دلپاقژان چونکی ب گۆپیتکا ڕەوشتی ژ لایەنێ محەمەدی(س) ڤە دھاتەھژمارتن، و مەزن بی چونکە قۆڕەیشیان ئەڤ چەندە ب زۆلمەکا مەزن بۆ خوە دزانی. چەوا قۆڕەیشییەک بھێتە ڕێزا بەندەکێ ڕەشپێست و بەندەیەکی( عبید)؟ ھەر ئەڤێ کەرب و کینەیا مەزن یا وان ژ ڤێ دادپەروەریێ بەلا خوە ژ وان ڤەنەکر و چ لسەر دەمێ ژیانا وی و چ پشتی ھنگی و لسەر دەمێ کەسێن جھێ وی گرتی و نەخاسمە یێن ئەبووبەکری و عۆمەری و عەلی، کۆ ئەڤ خالە وەکی محەمەدی(س) جێبەجێکرین، ئاریشەیێن مەزن دروست کرن.
ئیسلاما پیرۆز بڤان بۆھایان جھێ خوە د دلێ خەلکا ھەژار و ژ پلە و پایەیێن نزمێن جڤاکێ ڤەکر، بەلێ بدرێژاھییا ھزار و چار سدە سالان یێن وەکی ئەمەوی و عەباسی و فاتمی و سەفەوی و ئۆسمانی و ... ھتد، دربەکێ ھند مەزن لێدان کە ھەتا نۆکە ژی مرۆڤایەتی بگشتی و مۆسلمان ب تایبەتی ژ کارتێکرنێن نەرینی یێن وێ قۆرتال نەبووینە. ئەڤرۆکە و ل سەدەیێ بیست و ئێکێ ئەم دبینین کە تێگەە و دیاردەیێن وەکی " ئیسلامۆفۆبیا" یێن پەیدا بووین کە بەرھەمێ بوونا ڕێکخراوێن تیرۆریستیێن وەکی تالیبان ل ئەفغانستانێ و داعش ل سوریا و عێراقێ و بۆکۆحەرام ل نایجیریایێ و ئەفریقایێ و ئەلشەباب ل سۆمالێ ز ئەاقاعیدە ل ھەمی جیھانێ و ... ھتد، یە.
کی بەرپرسیارە ژ ڤێ چەندێ؟ ئەو محەمەدێ(س) وەکی ( رەحمەت) و دلۆڤانیێ ھاتی و درویشمێ دادپەروەری و یەکسانیێ ل دژی کەساتییا تاکێ ئەرەبێ بیابانی( بدوی) ل گزیرتا ئەرەبی بلندکری و ھند بۆ گەھشتن بڤێ ئارمانجێ، وی و ھەڤال و ھۆگرێن خوە، زەحمەتی و دەردەسەری دیتی، چەوا ل قۆناغێن دۆماھیکا ژیانا خوە ھند دلێ وی شکەستبی؟ ئەو بۆ چاکسازییا جڤاکی ھات ھنارتن بۆ ناڤ ئەرەبێن وی جھی و تا ڕادەیەکێ گەلەک باش شیا بڤی ئەرکێ مەزن و گران و بزەحمەت ڕابیتن، بەلێ پشتی وی چەوا چێبی ئەڤ بۆھایە کێم ڕەنگ و لاواز بین؟
دیرۆک و شەھرەزایان دبێژن و د وێ باوەرێ دانە پشکەک مەزن ژ ڤێ چەندێ بۆ ھندێ دزڤڕیتن کە پشتی گرتنا (فەتحا) مەککەھێ بنەمالەیێن قۆڕەیشی ھێدی ھێدی و ژ نەچاری قڕژینە ناڤ ڕێزێن ئیسلامێ و خۆشانە ناڤ ڕێزێن مۆسلمانان. ڕاستە ھژمارەکا کێم ژ وان بەری ھنگی ( یێن وەکی ئۆسمانی و ... ھتد) و پشتی ھنگی ژلایەنێ ئابووریڤە ھاریکارییەکا مەزن بۆ بەلاڤکرنا ئایینێ ئیسلامێ کرن، لێ د ھەمان دەمدا ھاتنا وان زیانەک مەزن بی ل ڤێ بزاڤا پاقژ و چاکسازییا جڤاکی.
*******
د جھێ خوە دایە ئەم لڤێرێ تێبینیەکێ بۆ خواندەڤانێ ھێژا بدەینە ڕۆھنکرن و ئەو ژی ئەوە ئەم، وەکی عەلی وەردیێ مەزنە فەیلەسۆف و زانایێ دەڤەرێ، گەلەک جاران ناڤێ قۆڕەیشیان د نڤێسینێن خوە دا دھینین. و ھەمی جارێ وەسا ڕێک دکەڤیتن کە ئەو ساخلەتێن ئەم ھنگی بۆ وان بکار دئینین ئەو ساخلەتێن خرابن کە دبیتن ببیتە جھێ گۆمانا ھندەک کەسان و مە ب دوژمن یان ھەڤڕکێ قۆڕەیشیان بھژمێریتن. ھەلبەت ئەڤە دویرە ژ ڕاستیێ و مە ژ دگەل وان نینە نەوک بنەماڵە و نە وەک ئەرەب. ھەر مرۆڤەک ژ ھەر جھەکی خۆدانێ ھەر بیروباوەرەکێ بیتن لنک مە مرۆڤە و بیروباوەرێت وی جھێ ڕێزێ نە و تنێ ئەو نەبن یێن زیان بۆ مرۆڤاتیێ ھەبن. چونکی ئازادیێ ژبلی کۆ مافێ ڕەوایێ ھەر کەس و مرۆڤەکییە، دگەل ھندێ دا ژی سنوورێن خوە یێن ھەین. سنوورێن ئازادییا ھەر مرۆڤەکی ھەڤتوخیبن دگەل سنوورێن مرۆڤەک دیتر و جڤاکێ. ھەکەر ئازادییا تە ببیتە ئاستەنگ لبەر ئازادییا من و ھنگی دێ نابەینا من و تە نەخوەشی و ئاریشە پەیدا بن. مالباتا قۆڕەیش یا بناڤ و دەنگ و مەزن پێغەمبەرێن مەزن وەکی محەمەدی(س) و کەسێن دادپەروەر وەکی ئەبووبەکر و عۆمەر و عەلی و مەردێن وەکی ئۆسمانی و مێخاسێن وەکی عەباسی و گەلەک کەسێن دیتر تێدا ھەلکەفتن. بەلێ ھەر ژ وێ مالباتێ، چ لسەر دەمێ محەمەدی(س) و چ پشتی وی کەسانەک ھەلکەفتن کە بوونە نموونەی زۆرداری و دفن بلندیێ و ئاژاوەگێڕیێ کە ل جیھانا ئیسلامێ و ھەمی جیھانێ ناڤ و بانگێ خوە دەرکرن. بەلکۆ ئەو خرابییا ڤی جوینێ خراب ژ مالباتا قۆڕەیشیان ل مۆسڵمانان و ئیسلامێ کری، کێم کەسێن بیانی و نەقۆڕەیشی کربیتن. ئەڤە ژی ژبەر ھندێ ئەو تەخ و چین و جوین ھەما ئەو نموونێ ڕەسەن ژ بۆھایێن تایبەت و ژ سایکۆلۆژیا و پێکھاتا کەساتیا ڕەسەنێ وێ مالباتێ نیشان ددەتن کە محەمەد( س) بۆ نەھێلان و ژناڤبرنا وان ژ لایەنێ خۆدایێ مەزنڤە ھاتە ھەلبژارتن بۆ گەھاندنا پەیاما پیرۆزا ئیسلامێ لناڤ وێ مالباتێ.
لەوما دەمێ ئەم بەحسێ وێ مالباتێ دکەین بلا ھزرەکا خراب لنک خواندەڤانی دروست نەبیتن. خەسلەتێن جوانێن محەمەدی(س) و ھەڤالێن وی لنک خەلکێ د ڕۆھن و ئاشکرا و بەرنیاسن چونکی گەلەک یا پێھاتیە گۆتن و ئەڤە ژی مافێ وانە. تشتێ باش دڤیا بھێتە گۆتن و پەسن و ستایشا خۆدان و بکەرێ بھێتەکرن. بەلێ لدۆر خەسلەتێن خرابێن وێ مالباتێ کێم دھێتە بەحسکرن. ئەو ژی بۆ ھندێ دزڤڕیتن خەلک بگشتی ب چاڤێ جوینێ باشێ وێ مالباتێ تەماشەی وان دکەتن و ژبەر پیرۆزییا وان کەسان و وی جوینێ پاقژ و باش جوینێ خراب یێ بەرزە بووی. بەلێ مرۆڤەکێ بابەتی پێدڤییە ب وی چاڤی تەماشەی مرۆڤان بکەتن و باش و خرابا پێکڤە ببینیتن دا بشێتن پیڤانەکا زانستی و بابەتیانە بۆ بابەتی بکەتن. چونکی چەند جوینێ باشێ وان ئیسلام پێش ئێخست ھند ژی جوینێ خراب زیان گەھاندنە وێ ڕێباز و پەیاما پیرۆز و زیان ب ھندێ ژی ڕانەوەستان، بەلکۆ خرابییا وان وەکی ئێشەکێ چۆ د ناڤ خوین و گۆشتێ مرۆڤان و مۆسڵمانان و بدرێژاھییا دیرۆکێ خرابیێن مەزنتر ژێ پەیدا بین و ئەو تووندوتیژییا نۆکە ئیسلام، ئایینێ ئاشتیێ و تەناھیێ پێدنالینیتن، پشکەکە ژ وان زیانێن ھەمی کەس ڕاستییا وێ نزانیتن. و جھێ داخێ ژی ئەوە مامۆستایێن ئایینی ژی ژبەر ئەگەرێن جۆداجۆدایێن لایەنگیری و نەشەھرەزایی و یان ھەر ئەگەرەک دیتر گەلەک لدۆر ڤی بابەتی نائاخڤن و ئەو ڕاستی لنک خەلکێ بەرزەنە. بەلێ ئەڤە ڕاستیەکا تەحلە پێدڤییە ئەم ھەمی بزانین دا د گەلەک وان تشتا بگەھین ئەوێن ھندەک جاران لنک مە و کەسێن دیتر دبنە پرسیار و ھەمی کەس بۆ بەرسڤدانێ خوە ل وی دەرگەھی نادەتن. گۆنەھا وان لستۆیێ وان.
بەلێ دبیتن خواندەڤان پرسیار بکەتن کە بۆچی ئەڤ خەلەکا بەرزە بووی یاکۆ ھاوشێوەی وێ خەلەک و فۆسیلا بەرزەبوویە کە چارلز دارڤینی ھەتا مری ژی نەدیت و کفش نەکر دا بڕێکا وێ تیۆرییا خوە لدۆر بنەمایێ دروستبوونا مرۆڤی د سروشتی دا و گەشە و وەرارا وی یا جەستەیی بھێتە سەلماندن و دارڤین ب وی دەردی چۆ نەگەھشتە مرادا خوە؟ ئەوا دبێژیت مرۆڤ ژ مەیموینکێ دروست دبیتن. د دیرۆکێدا گەلەک کەسان، ھەر ڕۆەشنبیر و دیرۆکنڤیس و دەستھەلاتدار و ھەتاکۆ لایەنێن ئایینی و یاسایی ژی ئەڤ ڕاستیە ڤەدشارت و نھێنییا وێ ژی د ھندێ دا بی ئەو لایەن ھەمی و پێکڤە و کێم و زێدە ژ ھەڤدۆ ژ ڤی بابەتی سوودمەند بین و مفا ژێ ددیت و بۆ ھەر ئێکێ وەکی خوە خێر و بێرەک تێدا ھەبی. لەوما ھەمییا پێکڤە بەرەک دەیناندبیە سەر و ڤەدشارت.تنێ ل ڤان چەند سالێن بۆری دا زانایێ بناڤ و دەنگ ئەڤ نھێێنییە و لدەمێ شرۆڤەکرنا سایکۆلۆژیایا کەساتی و کەلتوورێ مرۆڤێ بیابانی و ( بەدەوی) ل گزیرتا ئەرەبی کفش کر و دا نیاسین و ھەکەر مرۆڤ ڤێ چەندێ بزانیتن و وێ قەنجیێ ژبیر نەکەتن و ھندەک ڕاستگۆ بیتن پێدڤیە چ جاران ژبیر نەکەتن، چونکی بڤێ کڤشکرنێ و زانینا وێ گەلەک نھێنی و لایەنێن ڤەشارتی ژ دیرۆکا مرۆڤایەتی و شارستانیەتێ و نەخاسمە لسەردەمێ ھاتنا ئیسلامێ ھاتنە دیتن و مرۆڤ دشێتن ب خێرا وێ کڤشکرنێ ( کشف) و داھینانا مەزن د گەلەک لایەنێن ڤەشارتی ژ کەساتییا مرۆڤان بگەھیتن. ئەڤە دەستکەفتەک مەزن و داھینانەک بەرکەفتییە مرۆڤایەتی گەھشتیێ. وخێرا وێ بۆ زانایێ مەزنێ دەڤەرێ، عەلی وەردی ( ١٩١٣-١٩٩٥) دزڤڕیتن و ب تیۆرییەکا سایکۆسۆسیۆلۆژیک دھێتە زانین و خزمەتەکا مەزن دگەھینیتە زانستێ بگشتی و سایکۆلۆژیایێ ب تایبەتی. ھێدی خەلک پرسیار ناکەتن بۆچی فلان روویدانا دیرۆکی گەھشتە ڤی ئاستی یان بۆچی داعش و بۆکۆحەرام پەیدا بین و ڤی کاری دکەن. ھێدی کەس پرسیار ناکەتن بۆچی ئیمام عەلی و حۆسێن و حەسەن و ... ھاتنە کۆشتن. و ... دیرۆک و مرۆڤایەتی دێ بەرسڤا گەلەک ژ ڤان پرسیار و چیڕۆک و چیڤانۆکا زانیتن و وان لبن سیبەرا بیردۆزا عەلی وەردی شرۆڤە و ڕۆھن کەتن. ئەڤ بیردۆزە دبیتن ناڤێ وێ بیردۆزا "قەیرانا سایکۆلۆژییا بیابانی "(psychological dissert cries ) بیتن. ئەز باوەرم بۆھایێ ڤێ داھینانێ و تیۆریێ ژ بیردۆز و داھینانا فرۆیدێ بناڤ و دەنگ کێمتر نینە ھەکەر مەزنتر ژی نەبیتن. جھێ وی بەھشتا بەرین بیتن.
**********
ئاشکرایە دەمێ محەمەد(س) ی ھزر و بزاڤا خوە ل مەککەھێ دستپێکری، ڤێ بنەمالێ ( ئانکۆ قۆڕەیشیان ) گەلەک دژاتیا وی کرن و چ تشتەک نەھێلای دگەل وی نەکری و ل وی نەجەڕباندی ھەتاکۆ وی سار بکەن و دەستی ژ ھزر و بیرێن خوە بشۆتن، بەلێ یا بێ مفا بی. وی باوەری ب ھزر و ڕێباز و کار و ئەرک و بیروباوەر و بۆھایێن خوە ھەبی. ھیچ تشتەکی و کەسەکی و ھێزەکێ نەدشیا وی ژێ بدەتە پاش. بەلێ یا فەرە ئەم بزانین بۆچی قۆڕەیشیان ئەڤ ھندە دژاتییا وی دکرن؟ ئاشکرایە قۆڕەیشی ل باژێڕێ مەککەھێ و پشتی وان چەند ھزار سالێن ئاڤاکرنا وێ و ئاڤاھیێ کەعبێ لسەر دەستێ ئیبراھیمی و ئیسماعیلی گرنگییەکا تایبەت بۆ خوە پەیدا کربی. مەککەە جھەکێ ستراتێژیک و ھەستیار بی ژ لایەنێ بازرگانیڤە و کەعبێ وەکی سەنتەرەکێ حەجکرنێ تایبەتمەندییا خوە بۆ قۆڕەیشیان ھەبی و سالانە گەلەک کەسان ژ دەڤەرێن جۆداجۆدایێن گزیرتا ئەرەبی سەرەدانا وێ دکرن و ئەڤ چەندە بۆ وان ژ لایەنێ ئابووری ڤە گرنگ دھاتەھژمارتن و بازاڕێ مەککەھێ پێ گەرم ببی و خێر و بێرەکا مەزن بۆ وان تێدا ھەبی. قۆڕەیشیان بڤێ چەندێ دەستھەلاتەکا تایبەت بۆ خوە دەیناندبی و ھەتاکۆ وەلێ ھاتبی شێوازێ وان یێ ئاخفتنێ ژی ژ خەلکا دیتر یا گزیرتا ئەرەبی جیاواز ببی. ھەمی ڤان تایبەتمەندییا جۆرەکێ کەساتیێ و سایکۆلۆژیایا جڤاکییا وان دروست کربی کە ساخلەت و ھێمایێن وێ خوەمەزنکرن، دفن بلندی و تڕبلندی و خەلکا دیتر ب کێم زانین و کێم دیتن و ... ھتد، بین. ئەوان فەخر و شانازی ب ھەمی ڤان ساخلەت و تایبەتمەندی و پلە و پایەیا جڤاکی و بازرگانی دکرن، و چ گۆمان تێدا نینە ھەر مەترسی و گەفەک لسەر وانا ب گەفە لسەر خوە و بەرژوەندیێن خوە دزانین و ل دژی وێ ڕادوەستان و نموونە ژی ھاتنا سوپایێ ئەبرەھەیێ پاشایێ حەبەشێ بی کە بۆ خرابکرن و تێکدانا کەعبێ ھاتبی و چیڕۆکا وێ ئاشکرایە.
پشتی بەلاڤبوونا بزاڤا محەمەدی(س) وان ئەو وەکی مەترسییەک بۆ دەستکەفتێن خوە ددیت. ڤی کەلتوور و فەرھەنگێ خوە مەزنکرنێ و مەزن دیتنێ پشکەک مەزن ژ ستراکتوورێ کەساتیا وێ مالباتێ داگیر کربی و ھەمی ئەو بۆھایێن جوانێن محەمەدی(س)، یێن کو د بنەڕەتدا بۆ ژناڤبرنا ڤان بۆھایێن کرێت و نەشرینێن قۆڕەیشیان و ئەرەبی ھاتبینە خوارێ و قۆرئانا پیرۆز ب ئاشکرایی ڤێ چەندێ دبێژیتن، ھیچ کارتێکرنەک لسەر کەساتییا قۆڕەیشیان نەبی. بەلکۆ ژی ھندا دیتر ئەو ڕژدکرن د دژاتیکرنا محەمەدی(س)، ھەر چەندە ئەو ھاتبینە قەبیلکرن وەک مۆسلمان. سروشتێ مرۆڤی وەسانە ھەر تشتەک و ھەتاکۆ ئایین ژی ھەکەر د ڕاستایا بەرژەوەندیێن وی یێن تایبەتدا نەبن ھند ناچنە د مەژیێ وی دا و ھەکەر ب سەرڤەسەرڤە وان قۆڕەیشیان خوە وەک مۆسلمان ژی دابیتە نیشاندان بەلێ د ڕاستدیا ئەو سەرڤەسەرڤە مۆسلمان ببین و د مێنتالیتە( ئەقلیەت) یا خوە یا ڤەشارتی و نەپەنی دا ( ئەقلێ باتن ) ئەرەبێ قۆڕەیشی و بیابانی بین و نەھاتبینە گۆھۆڕین، و ئەڤ ڕاستیە پشتی محەمەدی(س) دیار بی دەمێ دەلیڤە بۆ ھاتنا سەر دەستھەلاتێ بۆ وان پەیدا بووی و ڕوویێ ڕاستەقینەیێ خوە نیشانی مۆسلمان و جیھانێ داین. دیارە ئەو ژی مرۆڤن و وەکی ھەر مرۆڤەکێ ئاسایی نەدشیان خوە ژ دەستێ سروشت و ڤێ مێنتالیتەیا ھزری و ڕەفتاری، یاکۆ بەرھەمێ ھزاران سالێن ژیانا جڤاکی و دەستھەلاتێ یاکۆ باب و باپیرێن وان ھەین، قۆرتال بکەتن. محەمەد(س) ھات و ڤیا کۆچکا قەیسەرێن ڕۆمێ و کەسرایێن ساسانی وئاریایی بھەڕفینیتن، بەلێ قۆڕەیشیان پشتی وی ئەو کۆچک و تەلار ئاڤاکرن و تەژی ژن و کەنیز (جارییە) و تشت کرن ، کە یێن کەسرا و قەیسەران ل چاڤ وان کاول و بەلکۆ وەکی گۆڤا بین.
وەکی مە پێشتر گۆتی ئەبووبەکر و عۆمەری گەلەک بزاڤکرن کە دادپەوەری و یەکسانییا محەمەدی(س) بانگەشە بۆ دکر جێبەجێ بکەن و بتایبەت ژی لسەر قۆڕەیشیان، و ئەڤ چەندە دکرن و ژ ڤێ ئێکێ قۆڕەیشیان ھیچ ڕازییبونەک ژ وان نەبی. بەلێ پشتی دەستھەلات کەفتیە دەستێ ئۆسمانێ کۆڕێ عەفانی ئەڤ چەندە لبەر چاڤ نەھاتە گرتن. ئۆسمان سەرباری ھەمی باشی و لایەنێن خوەیێن ئەرێنی و دینداری و خۆدێ ترسی و داوێن پاکیێ و وەفادارییا وی بۆ ئیسلامێ دەرگەھەک ب مەترسی لبەر ئایینێ ئیسلامێ ڤەکر و ئەو ژی پشکداریکرنا قۆڕەیشیان بی د دەستھەلاتێدا. دبیتن وی مەرەمێن خێرێ ژی ژ ڤێ چەندێ د ھزرا خوە دا ھەبینە و دەیناندینە، بەلێ پا ھەر چەوا بیتن ب خرابی لسەر وی و ئیسلامێ دا شکەست. ئەڤ دەرگەھە بەردەوام بی ھەتا دۆماھییا دەستھەلاتا وی و زیانێن مەزن گەھاندنە ئایینێ ئیسلامێ و خۆدێ ئۆسمانی و ھەر لدۆماھیکێ ژی ئەو لسەر دەستێ وان و ب فرت و فێل و دەستکاتییا قۆڕەیشیان ھاتە کۆشتن.
دفن بلندییا قۆڕەیشیان مێنتالیتە( ئەقلیەتەک) ھزری یا وەسا ل ناڤەرۆک و ستراکتوورێ کەساتییا وان دا دروست کر کە بۆ خوە وەسا ددەیناند کە ئیسلام نەخاسمە یا بۆ وان (قۆڕەیشیان و ئەرەبان ) ھاتی دا ئەو –وەکی جاران - پێ سەربلند ببن و بسەر مرۆڤ و نەتەوەیێن دیتر بکەڤن. ئەوان ژبیر کربی یان ژ بیرا خوە بربی کە لنک محەمەدی(س) چ جیاوازیی دناڤبەرا بەندەیا و عەرەب و عەجەمەکی نەبی تنێ قەنجیاتی نەبیتن. بەلێ ئەڤ باوەرا پیرۆز و درویشمێ جوان لبن تۆزا دفن بلندی و خوەمەزنکرن و تڕبلندییا کەساتییا پەوەردەبوویێ قۆڕەیشیان لبن سیبەرا کەلتوور و فەرھەنگێ جڤاکی و بۆھایێن بیابانی(بدوی) ل گزیرتا ئەرەبی، دا بەرزە ببی. لسەر دەمێ عەلیێ کۆڕێ ئەبی تالبی وەکی ئەبووبەکر و عۆمەری جارەک دیتر ململانێ دناڤبەرا خەلیفێ چھارەم و قۆڕەیشیان دەستپێکر. وی د ڤێ ڕاستێدا گەلەک تەحلی و دژواری دیتن و دبیتن د ستراکتوورێ کەساتییا خوە دا گەلەک کارتێکرنێن خراب دیتبن و پێ ئێشابیتن، و لەوما ژی دبینین دەمێ ئێبن مۆلجەمێ ئەبوو لۆءلۆء ب شمشیرێ سەرێ وی لسەر نڤێژا سپێدێ و ل مزگەفتێ دکەلێشیتن ھەوار دکەتن:" ب خۆدایێ کەعبێ ... ئەز بەختەوەر بیم"!! ئەڤ ھەوارە ھەلگرێ پەیامەکا تەژی ئێش و ئازارە یاکۆ عەلی لسەر دەستێ نەیاران و قۆڕەیشیان بۆ چەسپاندنا یاسا و بنەمایێن ڕاستەقینەیێن ئیسلامێ و نەخاسمە ڕاستی و دروستی و دادپەوەری و یەکسانیێ کێشاین.
*****************
چ پێنەچۆ و پشتی عەلی دەستھەلات ب ئێکجاری کەفتە د دەستێن بەنی ئۆمەیەیان و ئەو ژی ژ وان مالباتێن بناڤ و دەنگ و مەزن و ڕەسەنێن قۆڕەیشیان بین. ئەڤ مالباتە ھاتە سەر کۆرسیکێ دەستھەلاتێ ل دەمەکی کە د مێنتالیتەیا کەساتی و سایکۆلۆژیایا جڤاکییا خوە دا تەژی کەرب و کینە و گرێ یێن دەروونی بین دژی ئیسلامێ و محەمەدی(س). چونکی نە یا بسانەھییە تو مالباتەکا وەسا مەزن و بناڤ دەنگ بی و لسەر دەستێ ئێکێ وەکی محەمەدی(س) بھێیە ڕێزا بەندە و خۆلامان، و پاشی ل شەڕێن دەستپێکا ئیسلامێ ھند زەلام ژ مالباتا تە لسەر دەستێ مۆسلمانا و بەلکۆ وان بەندە( عەبد) یێن سەردەمەکی لبن دەستێ وان بین و فرمانا مان و ژیانا وان د دەستێن وان بخوە دا بی، و ژناڤچۆن و ھەستا خوەمەزنکرن(غرورێ) لنک وان بھێتەشکاندن. ئەڤ ھەمی تشتە لسەر دەمێ وی و چەند خەلیفەیێن خۆدان کەساتی گرێ یێن مەزنێن دەروونی لنک بەنی ئۆمەیەی دروستکرن. ئەو بڤی ڕەنگێ سایکۆلۆژی ھاتنە سەر دەستھەلاتێ و چ گۆمان تێدا نینە ھەمی ئەو ڕەفتار و بڕیارێن بھێنەکرن و دان دێ بەرۆڤاژی ئایینێ ئیسلامێ و محەمەدی(س) بن.
ئەوان ژبلی کو ڕک و ڕاست دژاتییا مالاتا ئیمام عەلی و نڤشێ وی دکرن، وەسا ژی جارەک دیتر ل وان بۆھایان زڤڕین ئەوێن ئایین و بیروباوەرێن محەمەدی(س) بۆ ژناڤبرنا وان ھاتبین. وان ھەمی ئەو بۆھا جارەک دیتر سەر ژ نوی زیندی کرن.
بەلکۆ ھندەک کەس و لایەن لڤێرێ ڕەخنەی ژ مە بگرن و بەلکۆ ژی ھەبن مە ب ( کافر و زەندیق ) ژی بھژمێرن چونکی مە ھۆسا بەحسێ بەنی ئۆمەیەیان کربیتن و بێژن مانێ ئەو ( ێەحابی ) بین! ئەم دێ بێژین ھوین د ڤێ چەندێ دا ھێشتان ل قۆناغا ( جاھلیەتێ ) دا دژین و ئەڤە د فەرھەنگێ سایکۆلۆژیایێ دا و بدیتنا گەلەک زانا و ژ وان ژی فرۆیدێ بەرنیاس دا قۆناغ یان کەرەستەیەکێ بەرگریکرن یان میکانیزما فرت و فێلا دەروونییە ( مکانیزمات و الیات دفاع النفسی یان حیل نفسی )نە و ناڤێ وێ ( التپبیت یان fixation)ە. جارێ ھوین د فەلسەفا ئیسلامێ و ئایینی نەگەھشتینە چونکی تێدا تنێ پێغەمبەر بیگۆنەە( معێومن) و مرۆڤێن دیتر ل ھەر پلە و پایەیەکێ دا بن وەا نینن. یا دیتر ژی ( ێەحابی) مرۆڤەکە وەکی ھەر مرۆڤە دیتر ژ خوینێ و پیستی و گۆشتی و پاشی ژ پێکھاتەیەکا سایکۆلۆژی و دەروونی پێکدھێتن کە تەژی تێدا خواست و داخوازی و ئارەزوو و بۆچۆن و پێدڤیاتی و بۆھا و ئاراستەیێن ھەین و ھەمی ئەڤ لایەنە پێدڤی ب تەژیکرن و تێرکرنێ نە بۆ ھندێ ھەڤسەنگی( تەوازن) لنک وی مرۆڤی دروست ببیتن. گەھشتن ب پایەیێن بلندیێن مۆرالی( مەعنەوی) کە کەسەک گەلەک ژ وان لایەنێن سایکۆلۆژی پشت گۆھێ خوەڤە بھاڤێژیتن بۆ ھەمی کەسەکێ نەھاتیە تنێ پێغەمبەر نەبن. وان پشتا خوە یا دایە گەلەک ژ وان