ھە ر ژ دەستپێکا مروڤایەتیێ ساخلەمیا دەروونی ھاتیە پێناسە کرن وەکی کۆ فەلسەفە ژ ڤێ چەندێ بێبەھر نەبوویە کو ساخلەمیا دەروونی پێناسە دکەتن لسەر بنەمایێ کو ھەرگاڤا مروڤ ژ سروشتی ھاتە جوداکرن ھینگێ ساخلەمیا دەروونی دێ ژ ناف چیتن ژبەر ھندێ فەیلەسوفا گەلەک تەکەز لسەر ھندێ دکر کو نابیتن مروڤ ژ سروشتی بێتە جودرا کرن, رامانا ڤێ چەندێ ئەوە کو جیل بو جیلی پێدڤی یە پەروەردا مروڤایەتی بگونجیتن دگەل ژینگەھا مروڤی و گھوڕین لسەر شێوازێ سەرەدەریکرنێ و پەروەردا مروڤی بێنە کرن لدویف گھۆڕینا ژینگەھێ و سروشتی تا مروڤەک ساخلەم بەرھەم بێتن کۆ ڤەکۆلینێن سەردەمیانە ژی ئەڤ چەندە سەلماندیە. ھەروەسا ژلایێ دەروونی ڤە ساخلەمیا دەروونی تێتە پێناسەکرن کو ھەبوونا شیانا د گەشەکرنێ دا یان ب واتایەکا دی ساخلەمیا دەروونی ئانکو بەردەوامیا گەشەکرنێ ب ساخلەمی. ھەروسا (رێکخراوا ساخلەمیا دەروونی یا جیھانی) ساخلەمی یا دەروونی پێناسە دکەتن کۆ تاکەکەس شیان و شێوازێ ھزرکرنا خۆ بزانیتن و بشێتن کۆنترۆلا فشارا خۆ یا دەروونی بکەتن و لدویف شیانێن خۆ بەرھەم ھێنەر بیتن. دگەل ڤێ چەندێ مە دڤێتن ئاماژە ب ھندەک پیڤەرا بدەین کو ساخەمیا دەروونی چەوا پەیدا دبیتن یان مروڤێ ساخلەم کیە؟ چونکی د سەردەمێ نۆکەدا ساخلەمیا دەروونی یا بویە بابەتەک ھەرە گرنگ د ژیانا رۆژانەدا, ئەڤ پیڤەر و فاکتەرێن ل خۆارێ مە ئاماژە پێداین بەرسڤا ڤێ پسیارێ ددەن و ھەروەسا ساخلەمیا دەروونی شرۆڤە دکەن:
١- پیڤەرێ بوماوەیی:
ئەڤ پیڤەرە کارتێکرنەکا زور ل ساخلەت و رەفتار و ھزر و کریارێن مێشکی یێن مرۆڤی دکەتن ئەڤە ژی ژ ئەنجامێ کۆ ھەر تاکەکەسێ ژدایک دبیتن ھەلگرێ ساخلەتێن خێزانی نە کۆ ژ دایک و بابا بو زارۆکی تێن یان ژ ئەنجامێ تێکچون د کروموسوماتێن مرۆڤی دا, لێ یا ھەرە گرنگ مە دڤێتن ئاماژە پێ بدەین ئەوە کۆ دەمێ دایک و بابا ئاریشێن دەروونی ھەبن بو نموونە خەموکی یان نیگەرانی یان نە گونجاندن دگەل ئێک و بشێوەیەکێ گشتی فشارێن دەروونی, ئەف چەندە کارتێکرنەک نەرێنی ل بایۆلۆژی و ساخلەیا دەروونی یا زارووکی دکەتن کۆ ئەف ساخلەتێن فشارا دەروونی دێ ھێنە ڤەگوھاستن بۆ زارۆکی.
٢- پیڤەرێ بایۆلوژی:
ئەف ژی گرێدیە ب کۆئەندامێ دەماری یێ مرۆڤی ڤە لێ یا گرنگ مە دڤێتن ئاماژەی پێ بدەین ئەوە کۆ خالەک گرنگ د ڤی پیڤەریدا ئەوە کۆ کارتێکرنەک ئەرێنی ل ساخلەمیا دەروونی یا مرۆڤی بکەتن: پیدڤیە شیوازێ نڤستنا مروڤی یێ دروست بیتن کو دەمێ ھەرە گرنگ بو نڤستنێ ١١ ی شەڤێ تا ٧ سپێدێ کۆ دبن ھەشت دەمژمێر چونکی دڤی دەمیدا مادێ میلاتونین کۆ بەرپرسە ژ نڤستنێ پەیدا دبیتن ژبەر ھندێ پێدڤیە دڤی وەختی دا ئەف مادە بێتە تێرکرن لێ سەرانسەری جیھانێ ئەف ئاریشە یا بەربەلاڤە کۆ دێ کەسەک نڤیتن بو نموونە سپێدێ تا ئیڤاری بیتن ١١ دەمژمێرا یێ نڤستی لێ دبێژیتن ئەز تێر نە نڤستیمە, ئەف چەندە د زڤریتن بۆ ھندێ کۆ مادێ میلاتونین د وەختێ ئەو نڤستی نەبویە بشێوەیەک سروشتی. ھەروسا خالەک دی یا گرنگ د ڤی پیڤەریدا ئەوە کۆ وەرزشکرن, چونکی مرۆڤ ئەندامە لەوما پێدڤیە ئەف ئەندامە بێنە چالاک کرن دا کۆ لەشەکێ ساخلەم ھەبیتن ھەروەسا وەرزشکرن کارتێکرنەکا ئەرێنی ل چالاکیێن مێشکی دکەتن و دەروونی ساخلەم دکەتن بو نموونە ھورمونا ئەندورفین کۆ بەرپرسە ژ زەوقی( گێولی) د ماوەیێ وەرزشکرنێ دا ئەف ھورمونا گێولی چالاک دبیتن و کارتێکرنەک ئەرێنی ل ساخلەمیا دەروونی دکەتن.
٣- پیڤەرێ جڤاکی:
ئەڤەژی گرێدایە ب پێگەھاندنا جڤاکی ڤە وەکی خیزان و قوتابخانە و یاسا و داب و نەریت و ھتد... کۆ پێدڤیە پەیوەندیەکا ئەرێنی دناڤبەرا ڤان لایەنان دا ھەبیتن تا مرۆڤەک ساخلەم ( دەروون دروست) بەرھەم بێتن. ھەر تاکەکەسێ شیانێن خۆ گۆنجاندنێ ھەبن د جڤاکی دا دێ شێتن ساخلەیا دەروونی و جڤاکی دەستخۆڤە ئینیتن.
٤. پیڤەرێ ژینگەھێ:
ئەف چەندە ژی گرێدایە ب ژینگەھا سروشتی ڤە کۆ گرنگی ب چاندنا باخچە و دار و بارا بێتە دان چونکی لدویف ڤەکۆلینان چاندنا دارەکێ دبێتە ئەگەرێ دانا ئۆکسجینی بۆ شەش کەسان و ھەروسا دیتنا دیمەنێن جوان یێن سروشتی کارتێکرنەک ئەرێنی ل دەروونێ مرۆڤی دکەتن چونکی ئێک ژ جورێن بیردانکێ لدویف سروشتێ چالاکیا دەروونی, ھەستەوەرن ژبەر ڤێ چەندێ پەیوەندیکا بھێز یاھەی دناڤبەرا سروشتی و ھەستەوەران بو نموونە ھەستەوەرێ دیتنێ و بێھنێ کا کارتێکرنێ ل ساخلەمیا دەروونی دکەن, ژ بەر ڤێ چەندێ ئێک ژ فاکتەرێن دبنە ئەگەرێ پیسبوونا ژینگەھێ نەبوونا ژینگەھەکا سروشتی یا پاقژە.
٥- پیڤەرێ پەروەردە و فێرکرنێ:
گرنگیا خاندنێ و دیفچۆنا زانستی و جێبەجێکرنا بیاڤێن زانستی د پەروەردا مرۆڤی دا چونکی ب رێکا خاندنێ مرۆڤ باشتر د رامانا ژیانێ دگەھیتن و ھەروسا خاندن ژ پێدڤیێن مرۆڤی یە دا کۆ کریارا ژیانێ ساناھیتر لێ بکەتن و ساخلەمیا دەروونی بەرھەبێتن.
٦. پیڤەرێ دەروونی:
کۆ تێتە ھژمارتن ب گرنگترین پیڤەر بو ساخلەمیا مروڤی یا دەروونی و جڤاکی و بایۆلۆژی ژ بەر کۆ لدویف زانایێن دەروونی شێوازێ ھزرکرنا مرۆڤی فاکتەرێ سەرەکیە بو رەفتار و ھەلچۆن و کریارێت مێشکی یێن مرۆڤی ژبەر ڤێ چەندێ مرۆڤێ ساخلەم ئەوە یێ کۆ شێوازێ ھزرکرنا وی د دەمێ نۆکەدا بیتن ئانکو د ھەستی ( شعوری) دا بژیتن و ھزرکرنا وی بو کاودانێن ژیانێ و فشارێن دەروونی ئەرێنی بیتن و بەردەام د گۆھرینا نە ھەستی ( لا شعوری) دا بیتن بو ھەستی( شعور), چونکی پەیوەندیەک ب ھێز یا ھەی دناڤبەرا دەروونی کۆ ھزرێن مرۆڤی نە دگەل لەشێ مروڤی و کریارێن کۆ ئەندامێ دەماری ب گشتی ھەردەمێ ھزرێن تاکەکەسی نەرێنی بن دێ کارتێکرنەک نەرێنی ل جەستە و خانەیێن دەماری کەتن کۆ دبینە ئەگەرێ پیسیوونا ژینگەھا دەروونی و بایۆلۆژی. ھەروەسا ب رامانەک دیتر, ئارامیا دەروونی ئارامیا ژیانا مرۆڤی یە ئانکو ئەف پیڤەرێن مە لسەری ئاماژە پێداین ئەگەر تا رادەیک لاواز ژی بن لێ تنێ پیڤەرێ دەروونی یێ بھێز بیتن دێ کاسەیەتیا مروڤی ساخلەم بیتن ژ ئەنجامێ وێ گونجاندنا ئەرێنی یا ھزرێن مرۆڤی. و لدۆماھیێ ھیڤیا دەروونەک ساخلەم.
نزار عسمەت عەلی: مامۆستایێ ھاریکار/ زانینگەھا زاخۆ/ پشکا دەروونناسیا گشتی/ تایبەتمەندێ دەروونناسیا گشتی/ کلینیکی