پرسی كورد وەك پرسی نەتەوەیەكی پارچە پارچەكراو كومەلە فاكتەر گەلیكی ناوەخویی، هەریمیو نیودەولەتی بەشداربونەورولیان بینیوە لەدروستكردنی كیشەكەو لەبەردەوامی قەیرانەكەو چارەسەر نەبونیشی رولی مەزنیان گیراوە.
لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم وروخاندنی ئیمبراتوریەتی عوسمانی وولاتەزلهیزەكان بەتایبەتی بەریتانیاوفرنسا بەپیی بەرژەوەندیەكانی خویان نەخشەی نوێیان بو روژهەلاتی ناوەراست دارشت كومەلە دەولەتیكی تازەیان دروستكرد بەلام سەبارەت بەكوردستان لەدووپارچەوە كردیان بەچوارپارچە ولكاندیان بەدەولەتانی دەوروبەر وەك عیراق و سوریا پیناسەبونی عیراق و سوریایان لەسەر سەپاند .
ئەگەر بێین باسی پرسی كورد بكەین لەعیراق وەك پرسی نەتەوەیەكی بەشبەشكراو لەناوەروكدا پرسی زمان و خاك و كلتورو شوناسی نەتەوەیی بووە لەهەموومافیكی نەتەوەیی بیبەشكراوە حكومەتەیەك لەدوای یەكانی عیراقیش ئامادەنەبوون بەپیی بنەماو پرنسیبەكانی مافی چارەخونوسین چارەسەریكی ئاشتیانەو دیموكراتیانە بو ئەم پرسانە بدوزنەوە بەلكو بە پیچەوانەوە لەریگەی بەكارهینانی زەبروزونگ و توقاندن و بەكارهینانی هیزی سەربازی و بەعەرەبكردنی خاكی كوردستان هەولیان داوە موركی نەتەوەیی بەتەواوی بسرنەوە وەلەسەردەمی حزبی بەعس گەیشتە ئەوپەری لوتكە.
وەفاكتەری هەریمی و نیودەولەتی ئەوكات هوكاریكی یارمەتی دەربوون بوئەم سەركوتكردنە پلان وبەرژەوەندی وریكەوتنامەی هاوبەشیان هەبوو بو ئەم دژایەتیكردنە،بەلام گەلی كورد لەخەباتی خوی بەردەوام بوو هەولی دا لەگەل گورانكاریەكان وپیشهاتە سیاسیەكانی ناوەخویی و ناوچەكەو نیو دەولەتی خوی بگونجینیت و سوود لەدەرفەتەكان وەربگریت. دوای داگیركردنی كویت لەسالی 1991لەلایەن رژیمی عیراق بەهوی ئەم گورانكاریەسیاسیانەی لەناوچەكەدا سەریان هەلدا كوردتوانی وەك فاكتەریكی بەهیزی سیاسی لەسەر گورەپانی سیاسی ناوچەكەدا رول ببینی، ئەویش ئەنجامدانی راپەرینەمەزنەكەی 1991 و بەدواداهاتنی كوچرەوەمەزنەكەو دروستبوونی ناوچەی ئارام بەبریاری (688)نەتەوەیەكگرتوەكان لەنیسانی 1991 دواتریش پروسەی ئەنجامدانی هەلبژاردن لە22-5-1992 لەكوردستانو دامەزراندنی بەرلەمان و حكومەتی هەریمی كوردستان كیشەیكورد پیی نایە قوناغیكی نوییەوەوپیشكەوتنیكی بەرچاویبەخویەوەبینی.
لەدوای رووداوەكانی 11سبتمبەری2001تەنگژەی نیوان عیراق وئەمریكا زیادی كردو هیماو ئاماژەكان گورانكاری چاوەروانكراو لەعیراق بەدەركەوتن ئەوەبوو لە9نیسانی2003كوتایی بەدەسەلاتی رژیمی دكتاتوری عیراق هات بویەكەمجاریش لەمیژووی عیراقدا سەرانسەری ناوچەكوردستانیەكان ئازادبكرین كورد بووە فاكتەریكی گرنگ لەهاوكیشەی سیاسی عیراق كەپەراویزخستنی ئاسان نیە.
بەهوی كاریگەری فاكتەری هەریمی ونیودەولەتی لەسەرپروسەی سیاسی لەعیراق وناوچەكەدا روژهەلاتی ناوەراستلەبەردەم گورانكاری خیراومەزندایە ئەویش بەتایبەتی دوای پەیدابوونی داعش لەناوچەكە بەتایبەتی لەعیراق و سوریا كەتاوەكو ئیستا چەند ناوچەیەكی سونەنشینیان لەبەردەستدایە.
روژهەلاتی ناوەراست: چەمكیكی سیاسی نوییە(Middle East) بویەكەمجار ئەلفریدماهان ئەم دەستەواژەی بەكارهینا ئەوناوچەفراوانەی كەهەلكەوتەیەكی گرنگی جیوسیاسی هەیە لەجیهاندا كە(75%) درامەتەسروشتیەكانی جیهان لەم ناوچانە پیك دەهینن، كونترولكردنی سەرچاوەكانی ووزە(نەوت، گاز) دەرهینان و هەناردەكردنی بووەتە هوی كیبركی لەنیوان وولاتە زلهیزەكان، پاشان (جورج بیكوفرنسی و مارك سایكسی بریتانی) لەسالی 1916ئەم ناوچەیان دابەشكرد.
سەروك دەبلیو بوش پاش هیرشەكانی 11سبتمبەرلە9-5-2003لەووتاریكدا لەزانكوی كارولینایباشور ئەوستراتیژە نوییەی خستیەروو كەبەپروژەی روژهەلاتی ناوەراستی گەورە ناسراوە.
پروژەكەش لەبوچونی پسپوران پیش ئەوەی پروژەیەكی سیاسی وئابوری بیت لەبنچینەدا پروژەیەكە بۆ گورینی دیموگرافیای وولاتانی روژهەلاتی ناوەراستە بەتایبەتی وولاتانی عەرەبی. لەراستیدا كوردستان دەكەویتە ئەوجوگرافیایەی كەپروژەی روژهەلاتی ناوەراست گەورەدەگریتەوە بویە تیگەیشتن لەم پروژەیەومامەلەكردنی هوشیارانە لەگەلیدا بەكاریكی گرنگ و پیویست دەزانریت نەوەك بوسیاسەتمەدارانی كورد بەلكو بوگەلی كورد بەگشتی.
كەئیستا لەهەریمی كوردستان خوشبەختانە بەپشتیوانی هیزی پیشمەرگە زوربەی ناوچە كوردستانیەكان رزگاركراوە كاتی ئەوەهاتووە ناومالی خومان ریك بخەینەوە هەنگاوبنیین بو ریفراندومی میللی لەهەریمی كوردستان بو راگەیاندنی دەولەتی سەربەخو چونكە بەهوی ئەوناسەقامگیریەی روژهەلاتی ناوەراست لەئارادایە و سەرقالبونی وولاتانی دەوروبەر بەكیشەناوەخویەكانی خویان وەك كیشەی ئابوری بەتایبەتی دابەزینی نرخی نەوت لەم دوایانەدا.
دانانی بەردی بنەغای سەروكایەتی هەریم، كوردی كردە فاكتەروتوخمیكی گرنگ لەهاوكیشەسیاسەكانی عیراق وناوچەكەدا ئەمەش وای كرد هەولیر وەك پایتەختی دەولەتانی ناوچەكە ببیتە خاوەن بریارو پیگەیەكی گرنگ بەشیوەیەك بوو بەویستگەی گەشتەسیاسی ودبلوماسی وولاتەگەورەكان بو گفتوگووراویژكردن لەگەل سەركردایەتی سیاسی كورد سەبارەت بەپیشهات وگورانكاریە ساسیەكان.
پەیوەندیەكانی هەریمی كوردستان لەسەر ئاستی نیودەولەتی و هەریمی گورانكاریەكی گەورەی بەخویەوە بینی :-
لەسەر ئاستی نیودەولەتی:-لە23-11-2005(مسعودبارزانی) سەروكی هەریم بەیاوەری شاندیك بەشیوەیەكی فەرمی بانگهیشتی وولایەتەیەكگرتوەكانی ئەمریكاوچەند وولاتیكی ئەوروپی كرا لەكوشكی سپی لەلایەن(جورج دبلیوبوش) پیشوازی لیكرا. ئەم سەردانەفەرمیەی سەروكی هەریمی كوردستان بوئەمریكا دانپینان بووە بەواقعی ئەمروی هەریمی كوردستان ودام ودەزگاشەرعیەكان وەك برلمان و حوكمەت و دەسەلاتی دادوەری و سیستەمی دیموكراتیانەی هەریمی كوردستان وریزگرتن بووە لەبریاری بەرلەمان بو هەلبژاردنی سەروكی هەریم. ئەم بەیەكگەیشتنەی(بارزانی وبوش) دەستپیكیك بووە لەدامەزراندنیزنجیرەیەك بەرژەوەندی هاوبەش لەنیوان كوردو ئەمریكا لەعیراق و روژهەلاتی ناوەراست. كەكورد دەتوانیت رولیكی كاراوپوزەتیف لەگورانكاری سیاسی ناوچەكەدا بگیریت وەتوانایان هەیە ببنە هیزیكی سەرەكی لەپروسەی دیموكراسی كردنی ناوچەكەدا.
ئەمریكا هەولدەدا بەرژەوەندیەكانی خوی بپاریزی لەریگەی پتەكردنی پەیوەندی لەگەل هەریمی كوردستان لەم چەند خالانەی خوارەوە:
1- رووبەرووبونەوەی تیرور بەوپییەی هەرەشەیە بوسەر بەرژوەندیەكانی ئەمریكا لەروژهەلاتی ناوەراست.
2- پاریزگاریكردن لەجیگیربوونی نەوت ودابینكردنی.
3- دابینكردنی ئاسایشی ئیسرائیل.
4- پەرەپیدانی دیموكراتی ومافی مروڤ.
ئەم بەرژەوەندیوستراتیژیانەی ئەمریكالەجیهان وروژهەلاتی ناوەراست وهاوئاراستەیە لەگەل بەرژەوەندی كورد بەتایبەتی لەهەریمی كوردستان دەتوانریت ببیت بەیەكیك لەوفاكتەرو پیگانەی كەیارمەتیدەرو پالپشتی كەربیت بوئەمریكا لەپروسەی بەدیموكراسی كردنی روژهەلاتی ناوەراست بەپیچەوانەوە هەندی لەولاتان لەناوچەكە وەك ئیران وتوركیاوسوریا وسعودیە بەتوندی دژایەتی ئەم پروژەیەدەكەن.
وەلەسەرئاستی هەریمی وعەرەبی:- داوەتكردنی فەرمی سەروكی هەریم لەنزیكەوە راویژكردن لەگەلی خوی لەخویدا دانپیدانانە بە واقعی ئەمرۆی هەریمی كوردستان سەبارەت بەهاوكیشەسیاسیەكانی عیراق و ناوچەكە پسپورانی سیاسی ئەم سەردانەی سەروكی هەریم بەوەچەرخانیك وگورانكاریەكی زور خیرا لەپەیوەندیەكانی كورد و وولاتانی عەرەب لەقەلەم دەدەن.
روژهەلاتی ناوەراست بەدریژایی سەدەیەك ناوچەیەكی پر لەململانی وكیشە وناسەقامگیر بووەوزیاتر لەچەندین جەنگی گەورەوخویناوی بەخویەوەبینیوە ئیستاش پاشماوەوگرژیو ئالوزیەكانی تەواونەبوون گرنگترین هوكارەكانی ناسەقامگیری لە روژهەلاتی ناوەراستگرنگی سترتیژیەتی ئەم ناوچەیە كەپەیوەستە بە بەرژەوەندیەستراتیژیەكانیوولاتانی زلهیزبەردەوام هەولدەدەن كونترولی سەرچاوەكانی ووزەی ئەم ناوچانە بكەن وەهەروەها نیشاندانی بالادەستی خویان لەم ناوچە بخەنەرووبویە ئەم وولاتەزلهیزانە لەململانی بەردەوام دان ئەمەلەلایەك و ململانی ناوەخویی وولاتانی روژهەلاتی ناوەراستلەلایەكی تروەك (ناكوكی عرب-اسرائیل، ایران-اسرائیل، ایرانیشیعە –عربی سنە) وەجیاوازی نەتەوەوئایین ومەزهەب بەردەوم لەبەریەكەوتنی ململانی دان وەكیشەی سیستەمی سیاسی ونەبونی دیموكراسی وشكسهینانی سیستەمی حوكمرانی هەندیك لەوولاتان بوونیان هەیە. هەندیك لەپسپوران پیانوایە روژهەلاتی ناوەراست بەدڵی جیهان دادەنریت ئەوەی كونترولی بكات ئەواكونترولی هەموو جیهانی كردووە وەكوردستانیش جەرگەی روژهەلاتی ناوەراستی گرتوە كەدەتوانین بلیین دلی روژهەلاتی ناوەراستە لەناوجەرگەی نەخشەی جیوسیاسی جیهان دایە هەرئەم هوكارەش وای كردووە كوردستان لەكونەوە شوینی ململانی وولاتە گەورەكانی جیهان بیت بەهویەوە دووچاری كاولكاری و دابەشبوون بیت بیگومان هەرگورانكاریەك لە روژهەلاتی ناوەراست رووبدات راستەوخو رەنگدانەوەی لەسەر كوردستان هەبووە بەشیوەیەك لەشیوەكان لەكوردستان بوونیان هەبووە هەر لەگرنگی بوونی سەرچاوەی ئاوی شیرین و سروشتیەكان و شوینی جیوپولیتیك و ووزەو دەولەمەندی ئابوری .
دوای بەهاری عەرەبی و سەرهەلدانی داعش لەعیراق وسووریا پیشهات و پەرەسەندنی خیرا كاریگەری لەسەر رەوشی پەیوەندیەكانی زلهیزەكان و وولاتانی هەریمی كرد لە روژهەلاتی ناوەراست. ئەگەر بەووردی سەیری بەرژەوەندیەكانی وولاتەزلهیزەكان بكەین لە روژهەلاتی ناوەراست دەبینین هەرلایەك كومەلیك سترانیژی تایبەت بەخوی هەیە ولەروانگەی بەرژەوەندیەكانی خوی هەنگاو دەنیت.
بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا لە روژهەلاتی ناوەراست :- دوای رووداوەكانی 11سبتمبەر ئەمریكا هەولی داوە پەیوەندیەكانی ایران لەگەل سووریا و حزب اللە هەلبوەشینیت وەزەمینەیەكی پتەو بوئاسایشی اسرائیل دابین بكات وەهاوپەیمانیەكانی رووسیا لەناوچەی روژهەلاتی ناوەراست كەم بكاتەوە پاش قەیرانەكانی نیمچە دورگەی قرم ئەمریكا هەولی داوە لەریگەی توركیاوە ریگەكانی دەریایی لەرووسیا برگیت بەتایبەتی لەدەریای رەش و ناوەراست ئەویش بەروخاندنی رژیمی سوریا كوتایی بەبنكە سەربازیەكانی رووسیا لەسوریا دیت.
ئەمریكا(3)بەرژەوەندی ستراتیژی لە روژهەلاتی ناوەراستدا هەیە كەئەوانیش:-
1- دابینكردنیووزە.
2- پاراستنی ئاسایشی اسرائیل
3- رووبەرووبونەوەی تیروروپاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا.
بوپاراستنی ئەم سێ بەرژەوەندیە ئەمریكا پاریزگاری لەبوونیسەربازی خوی لەگەل هاوپەیمانەكانی دەكات بوارنادات هیچ هیزیكی تر لەناوچەكەدا بوونی هەبیت، ئەگەرچی رووسیاو ئەوروپا وولاتیكی زوربەهیزن بەلام ئەمریكا بوارنادات كەبتوانن كیبركی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا بكەن ئەگەرچی ئەم وولاتانە بەرژەوەندی هاوبەش كویاندەكاتەوە وەك پاراستنی سەرچاوەكانی ووزەلەجیهان و هەرەشەكانی توندرەوەكانی ئیسلامی وهیمن وئاسایش روژهەلاتی ناوەراست.
بەرژەوەندیەكانی رووسیا لەناوچەی روژهەلاتی ناوەراست:-رووسیا بوپاراستنی بەرژەوەندیەكانی لەسوریا بەتایبەتی بنكە سەربازیەكانی دژایەتی توركیا دەكات چونكە توركیا لەگەل روخانی رژیمی سووریایە لەلایەكی تریشەوە توركیا لەداهاتوو بەنیازی دروستكردنی (3)هیلی گرنگی گازی سروشتیە لەشیوەی توڕێك مەبەست لەم هیلانە گواستنەوەی گازی سروشتی دەریای خەزەروتوركمانستان وهەریمی كوردستانە بو وولاتانی ئەوروپا. ئەمەش لەرووی جیوپولیتیكەوە زیان دەگەیەنی بەرووسیا ئەمەشدەبیتە هوی ئەوەی لەداهاتووەیەكی نزیكدا ئەوروپا پیداویستیەكانی گازی سروشتی دابین بكات وپیویستی بەرووسیا نەمینیت . لەلایەكی ترەوە توركیا ئەم هیلەی كەناوی (ئابوكایە) كەگازی سروشتی روسی لەژیردەریای رەشەوە دەگەینیتە ئەوروپای روژئاوا رایگرتووە ئەمەش بووەتە هوی زیانگەیاندن بەرووسیا.
پەرەسەندنی هیزەئیسلامیەكان لە روژهەلاتی ناوەراست مەترسی لەسەرئاسایشی نەتەوەیی رووسیاهەیە چونكە رابردوویەكی تالی لەگەل گروپە ئیسلامیەكان هەبوو بەتایبەتی لەشیشان كەزور گرفتیشی بو دروستكرد وەك ئاشكرایە ئەگەر بیتو گروپەئیسلامیەكان لە روژهەلاتی ناوەراست سەركەوتن بەدەست بهینن دەبیتە هوی تەشەنەكردنی ئیسلامیەكان لەباكوری قفقاسیاو تەتەرستان و چیچانستان لەرووسیا.
مەترسیەكی رووسیا لەروخاندنی رژیمی سوریا ئەوەیە قەتەر بەنیازە لەریگەی خاكی سووریاوە گازی سروشتی بگوازیتەوە بو دەریای ناوەراست و پاشانیش بو وولاتانی ئەوروپا بویە رووسیا لەگەل مانەوەی رژیمی بەشارئەسەدە لەسوریا. وەك ئاشكرایە رووسیا لە روژهەلاتی ناوەراست دووهاوپەیمانی سەرەكی هەیە ئەویش ایران وسوریایە ئەگەرهاتوو سووریا رووخا ئەواشكومەندی رووسیا لەجیهان لاواز دەبیت لەداهاتوودا وولاتانی جیهان پەیوەندی ستراتیژی لەگەل نابەستن رووسیا وەك وولاتیكی ئاسایی سەیردەكریت. ئیران هاوپەیمانی بەهیزی رووسیایە لە روژهەلاتی ناوەراست بووچون وایە ئەگەر بیتوو لەداهاتوو سووریا بروخیت ئەوا ئامانجی یەكەم ئیران دەبیت كە ببیتە گورەپانی دەستپیكردنی شەری ناوەخو هەرئەمەش وای كردووە ئیران بەهەموو جوریك پشتگیری رژیمەكەی بشاراسد بكات لەسووریا.
كوردستان لەكوییەوەی ململانیەكاندایە؟
پرسی راگەیاندنی دەولەتی سەربەخوی كوردستان:- یەكیك لە هیواوئاواتەكانی هەرنەتەوەیەك گەیشتنەبەمافی چارەی خونووسین ودامەزراندنی دەولەتی خوی زوربەی دانیشتوانی هەریمی كوردستان لەمیللەتی كوردپیكهاتووە بویەئەركی گەورەی كەوتوتەئەستو بو دامەزراندنی دەولەتیكی سەربەخو ئەوەی ئیستا گرنگە ئیمە تیشكی بخەینەسەر دوای ئەوگورانكاریە گەورانەی كەلە روژهەلاتی ناوەراست دەگوزەری شایستەبوونی میللەتی كوردبوبریاردان لەمافی چارەی خوونوسین كەخوی لەدامەزراندنی دەولەتیكی سەربوخوی كوردستان دەبینیتەوە.
ئەگەر بگەرینەوە بو دستوری عیراقی سالی 2005 ئاماژەبەوەكراوە عیراق دەولەتیكی فدرالیە وهەریمی كوردستان بەشیكە لەم فدرالیەدا، تەنها لەرووی یاسایەوە بەپیی یاسای گشتی نیودەولەتی و دستوری عیراق لەریگەی راپرسیەوە مافی جیابوونەوەی هەیە پاشانیش هەول بدات ئەم هەریمە دانپیدانانی دەولەتان بەدەست بهینیت.
راگەیاندنی دەولەتی كوردی پیویستی بەچەند پیداویستیەك هەیە بوی ئامادەبكریت وەك(یاسایی، سیاسی، ئابوری، كومەلایەتی، روشنبیری....هتد)كەهەموویان تەواوكەری یەكترن وەپیویستی بەپلان وستراتیژی بەهیز هەیە. وەك دەزانن دەولەت بریتیە لە كومەلە كەسانیك كەلەسەر ناوچەیەكی جغرافی دیاریكراو نیشتەجین لەلایەن دەسەلاتیكەوە بەریوەدەبرین كەخاوەن سەروەرین. ئەویش خوی لەم توخمانە دەبینیتەوە :-
1- گەل:- بو دروستكردنی دەولەت تاوەكو ئیستا هیچ پیوەریك نیە بو زوری یان كەمی دانیشتوان، بونمونە ژمارەی دانیشتوانی هەریمی كوردستان ئیستازیاتر لەشەش ملیون دەخەملینریت.
2- هەریم:- ئەوچوارچیوەیە كەدەولەت دەسەلاتەكانی خوی ممارسەدەكات. رووبەری جوگرافی هەریمی كوردستان كەپاریزگاكانی (هەولیر، سلیمانی، كركوك، دهوك، هەلەبجە)و هەمووناحیەوقەزاكانی پاریزگای نەینەوا جگە لە قەزاكانی موصل وبعاج و حەزەروەقەزاكانی خانقین و مندلی و كفری لەپاریزگای دیالەو وەناوەندی قەزای بەدرە لەكوت دەگریتەوە بە(78736)كم چوارگوشە دەخەملینریت.
3- دەسەلات:- لەپال هەبوونی نەتەوە وناوچەیەكی جغرافی دیاریكراو پیویستە دەستەیەكی حوكمرانیش هەبیت بو بەریوەبردنی كاروباری سیاسی. هەریمی كوردستان لەسالی 1992 تاوەكو ئیستا دەسەلاتی حوكمرانی هەبووە.
هەموو ئەو توخمانەی سەرەوە ئاماژەمان پیدان لەهەریمی كوردستان داهەن ئەوانەش بەلگەن لەسەر ئەوەی بوون بە دەولەتیكی سەربەخوی تیدا بەدی دەكری لەرووی یاسای گشتی نیو دەولەتی.
وە لەرووی یاسای دستوریەوە كە دستور لە كومەلە یاسایەك پیكهاتووە كەدەسەلاتەكانی دەولەت ریكدەخەن لەرووی پیكهاتەو تایبەتمەندی و پەیوەندی نیوانیان وبەدیارخستنی ماف وئەركەكانی تاك لیرەدا دووبوچوون هەیە لەرووی یاسایەوە هەندیك پیانوایە تیوری دەولەت یەكیكە لەبابەتەكانی یاسای دستوری بەلام هەندیكی تر بەپیچەوانەوە پیانوایە دستور ئامرازی دروستكردنی دەولەت نیە بەلكو دەولەت دروستكەری دستورە.
كەواتە لەنیوان یاسای گشتی نیو دەولەتی ویاسایدستوری جیاوازی هەیە سەبارەت بەبابەتی دەولەت چونكە یاسای نیو دەولەتی گشتی لەتیوری دەولەت دەكولیتەوە لەرووی چونیەتی دروستبونی تا ببیتە ئەندام لەكومەلگەی نیودەولەتی بەلام یاسای دستوری لەتیوری دەولەت دەكولیتەوە لەرووی دیاریكردنی جوری دەولەت (سادەیە، فدرالیە، كونفدرالیە).
شایستەبوونی هەریمی كوردستان لەرووی یاسای نیو دەولەتی گشتی:-
مافی بریاردانی چارەی خونووسین لەسەرەتای شورشی فرنسا لەسالی 1879باسی لیوەكراوە دواتریش لەلایەن سەروكی ئەمریكا(ویلسن) پاش جەنگی جیهانی یەكەم جەختی لەسەركردەوە بەلام پاش جەنگی جیهانی دووەم لەلایەن نەتەوەیەكگرتوەكان وەك بنچینەیەكی یاسای نیو دەولەتی گشتی چەسپا.
وەلەسالی 1960 زور راشكاوانە باسی سەربەخوبوون و جیابوونەوەی گەلان كرا وەلەسالی 1970 لەلایەن كومەلەی گشتی بەبریاری(2625)جەختی لیكرایەوە، هەموو ئەو بریارانەی كە دەرچوون بەلگەی ئەوەن مافی چارەی خونووسین بنەمایەكی سەرەكی یاسای نیو دەولەتی گشتی وەئەم مافانەش دوو رووخساری هەیە :-
1- ناوەخویی:- گەل مافی هەیە بەئازادانە جوری سیستەمی حوكم و دەزگاكانی حوكمی خوی دەست نیشان بكات.
2- دەرەكی:- گەل مافی هەیە لەبەریوەبردن مافی خوی و دیاریكردنی پیگەی یاسایی خوی لەسەر گورەپانی نیو دەولەتی.
دیموكراسیترین وئاشتیترین ئامراز مافی بریاردانی چارەی خونوسینە لەریگەی راپرسی میللی .
شایستەبوونی هەریم لەرووی یاسای دستوریەوە:-
لەمادەی یەكی دستوری عیراق(2005)هاتووە عیراق دەولەتیكی فدرالی كوماری برلمانی دیموكراتیە. هەموو پیكهاتەكانی عیراق بەویستی خویان بریاریانداوە فدرالی دروست بكەن وپابەندبن بەودستورەوە و مانەوەی فدرالی عیراق دەپاریزی وەئەم دستورە گەرەنتی یەكیتی عیراقە وەبەپیچەوانەوە پیشیلكردنی دستور لیكترازانی یەكیتی عیراقە وەك ئەمرو لەگورەپانی سیاسی عیراق دەبینین كە حوكمەتی عیراق كاربەم دستورە ناكات ئەمەش بەلگەی شەرعیەتدانە بەجیابونەوەی هەریمی كوردستان.
پیش 2003هەریمی كوردستان نیمچەسەربەخویەكی دیفاكتوی هەبوو وەدەستبەرداری مافەكانی خوی نەبووە بەلكو بەویستی خوی نەتەوەی كوردستان بریاری داوە لەگەل پیكهاتەكانی تری عیراق بریاری پیكهینانی كوماری عیراقی فدرالیان داوە. هەریمی كوردستان بەویستی خوی هاتوتە ناو قەوارەی عیراقی فدرال وەئەم مافەشی هەیە بەویستی خوی لەعیراق بكشیتەوە.
میكانیزمەیاساكانی دامەزراندنی دەولەتی كوردی:-خویلەدوو ئامرازدەبینیتەوە:-
1- ناوەخویی:- ریفراندوم و بریاردان لەسەر مافی چارەی خونوسین كە یەكیكە لەگرنگترین شیوازەكانی ریفراندومی میللی كە گەل سەرپشك دەكات لەنیوان مانەوە یان سەربەخویی بوونی لە وولاتیكی تر .
نمونەش وەك ریفراندومی سالی 1954 سودان جیابونەوەی لەمیسر وە سالی 1962جزائیر لە فرنسا وەسالی 1999تیموری روژهەلات جیابونەوەی لە اندنوسیا و وسالی 2011 باشوری سودان جیابونەوەی لە سودان .
2- دەرەكی:- دان پیدانانی وولاتانی تر ئەویش پیویستە هەریمی كوردستان دانپیدانان بەدەست بهینی لەرووی یاسای نیو دەولەتی گشتیهەر دەولەتی دانی پیدادەنریت مەرج دانەنراوە بو ژمارەی دەولەتان ئەمەش بەربەستیك دروست ناكات ئەگەر بیتو دەولەتی كوردستان رابگەینریت چەند دەولەت دانی پیدادەنیت وە هەندیك دەولەتمان هەیە تا ئیستا دانی پیدانەنراوە وەك صومال.
بویە پیویستە كوردزیاتر خوی بگونجینی لەگەل بەرژەوەندی وستراتیژی ئەمریكاو پشتگیری ئەمریكا دەستەبەربكات بوپاراستنی بەرژەوەندی خوی وبەدیهینانی مافەكانی، ئەمەش بەم شیوەیە دەبیت كورد هەول بدات لەسەر ئاستی دەرەوە دبلوماسیەتیكی بەهیزپەیرەوبكات و خوی لەناوەندەكانی دروستكردنی بریارلەئەمریكا نزیك بكاتەوە ولوبیەكی بەهیز لەواشتنون بخاتەگەر . هەندیك لەپسپوران پییانوایە كورد دەبیت هەول بدات بەشیوەیەكی زورچروفراوان گفتوگو ودانوساندن لەگەل هەردووپارتی كوماریو دیموكراتی ئەنجام بدات بەتایبەتی كوماریەكان ئیستا زورینەن لەكونگریس وەپیشبینی دەكریت ئەمجارەی خولی سەروكایەتی لەئەمریكا دەسەلات بگرنە دەست. لەلایەكی ترەوە بەهوی ئەم بارودوخە هەستیارەیكورد تییدا دەژی زور بوونی هەرەشەو گوشارە جوراوجورەكانی ناوەخویی و دەولەتانی دراوسی كورد پیویستیەكی زوری بەبوونی بنكەیەكی سەربازی ئەمریكا هەیە لەم روەوە پیویستە كورد قناعەت بەئەمریكا بهینیت بودانانی بنكەیەكی سەربازی لەكوردستان.
لەلایەكی تریشەوە وولاتانی ئەوروپی ویەكیتی ئەوروپی بونیادی سیاسی زورگرنگ وبەهیزن لەجیهان بەگشتی و روژهەلاتی ناوەراست بەتایبەتی ئەم وولاتانە گەورەترین تەوەری جیهانین لەدوای ئەمریكا لەسیستەمی ئەمروی جیهاندا، كاریگەری گەورەوبەهیزیان هەیە لەسەررەوتی گورانكاری ورووداوەكان روژهەلاتی ناوەراست دیتەكایەوە لەناوەندی دەركردنی بریاری جیهانی دا حسابی ووردی