پــێــشــەكــی
ویژە و ئەدەبیاتا جیهانی بگشتی و یا رۆسی بتایبەتی دوو كەلە نڤیسەرێن پێشكەشی شارستانیەتێ كرین كە بیر و باوەرێن وان و ئەو بهایێن ئەو پێ دئاخڤن نەك تەنها د ماوێ ژیانا واندا و ل سەدەیێن هەژدێ و نۆزدەهەمدا، بەلكۆ پشتی هنگێ ژی كارتێكرنا خۆ یا لسەر بیاڤێن جۆداجۆدایێن زانستی و ژ وان ژی فەلسەفێ و سایكۆلۆژیا و پەردوەردەی دا هەبووینە و جیهان وان چ جاران ژبیر ناكەتن.
ئەكسیۆلۆژیا و بابەتێ وێ
ئەو لقا فەلسەفەی كە بابەتێ ڤەكۆلینا وێ ژ بها ( values یان القیم ) یێن مرۆڤایەتیێ دگریتن ئەكسیۆلۆژیایە، كە د بنەڕەتدا ژ ووشەیا ( axia ) لاتینی دهێتن كە مەبەست ژێ بۆهایە، یا هاتیە وەرگرتن، و دگەل ووشەیا ( logos ) ێدا ئاماژەی ب وێ ڤەكۆلینێ ددەتن كە بابەتێ وێ یێ سەرەكی بۆهایێن مرۆڤینە ( 1: 5 )، كە وەك زانستەك لدۆماهیكا سەدەیێ نۆزدەهەمدا و دەستپێكا سەدەیێ بیستێ زانیینی سەرێ خۆ یێ هەلدای وەك لقەك ژ فەلسەفەی بۆ ڤەكۆلین و دویڤچۆن و بەرسڤدانا وان ئاریشە و پرسیارێن كۆ دبیاڤێ فەلسەفەیدا و گرێدای ب بابەتێ بۆهایان سەرهلددان.
دوو ژ پیشەنگێن ئەدەبیاتا رۆسی
رۆسیایا جاران و د سەدەیێن هەژده و نۆزدەیدا دوو كەلە پیاوێن مەزن پێشكەشی جیهانا ئەدەب و فەلسەفێ كرن، كە ئەڤ یادگارە دێ هەمیشەیی بن و چ جاران ناهێنە ژ بیركرن. ئەڤ پیشەنگێن ئەدەبی و فەلسەفێ ئەڤێن خوارێ نە :
1 فیۆدۆر میخایلۆڤیچ داستایۆڤسكی ( 1821-1881) نڤیسەرێ رۆمانێن بناڤ و دەنگێن وەك ( تاوان و سزا )، ( گێلە مرۆڤ )، ( برایێن كارامازۆفی )، ( سنێلە )، و ( ئەجن ).
2 لێڤ نیكۆلایێڤیچ تۆلستۆی ( 1820 – 1910 ) كە رەخنەگر و نووسەرەكێ وەك سێرگێی دووریلین ( 1877- 1954 ) كە گەلەك جاران سەرەدانا وی دكر، د ئاخفتنێن خۆدا ب ئاشكرایی دبێژیتن كە " تۆلستۆی دگەل هیچ كەسەكێ دا ناهێتە بەراوردكرن چونكی وی یێن وەكی خۆ نینن ( 3: 151 )، و وی ئەڤ گۆتنە یا د بیرەوەریا سەد و شێست سالیا ژدەیكبوونا تۆلستۆی دا گۆتی.
ئەكسیۆلۆژیایا داستایۆڤسكی
هەلبەت داستایۆڤسكی و تۆلستۆی ژ بلی كۆ دوو نڤیسەرێن مەزن و بێ وێنە بن، ب هزرڤان و فەیلەسۆفێن مەزنێن سەردەمێ خۆ چی دهێنە هژمارتن، سەرباری هندێ كە وان راستەوخۆ هیچ پەرتووكەك فەلسەفی نەنڤێسینە، لێ هزر و بیر و باوەرێن وان یێن فەلسەفی و كویر د نڤیسار و رۆمانێن وان دا خۆ دەنگڤە ددەن.
داستایۆڤسكی ب تووندی بەرەنگارییا رەوشتێ نهێلیزمێ و پووچگەرایێ دبیتن و لۆمەهیا ژێ دكەتن، ژ پێخەمەت مفا و بەرژەوەندیا گشتی، و هەروەسا ژی دژی بێ دینیێ و نكۆلی ل]چكرنا خۆدای بوو كە هندەك كەس و پێڕادبوون و باوەری ب بوونا خۆدای نەبوو. وی هزر و بیرۆكەیا " بنیاتیبوونی " و " نێزیكبوون دگەل نەتەوەیا " ئیناندە گۆڕێ.
ب باوەرا وی نەتەوەیێ رۆسی دوو ساخلەتێن هەین :
أ‌- هەبوونا هەستەكا بێ وێنەیا تێگەهشتن ژ بنەمایێ نەتەوەیێن دیتر د ئاستەكێ رۆحی و ژ ناخ و دەروونێ ڤە، و هەروەسا هۆشیاری و زانینا گۆنەهبارییا خۆ.
ب‌- و تایبەتمەندییا دیتر ژی ئەوە كە نەتەوەیەك كە تێهنیێ ژیانەكا باشتر و پاكسازی و پەهلەوانی و مێرخاسیێ یە.
داستایۆڤسكی كە باوەری ب هندێ هەبوو نەتەوەیێن رۆسی ئەركەكێ مەزن یێ لسەر ملێن وان و ئەو ژی ساخلەمكرنا رۆحی و دەروونییا ئەورۆپایێ و دوروستكرنا شارستانیەتا جیهانییە، و ئەڤە ژی بۆ هندێ دزڤڕیتن كە بدیتنا وی جڤاكا نوی یا سەردەمێ وی جڤاكەك دژی مرۆڤایەتیێ یە. دگەل هندێ دا كە وی ئاماژە ب ڕۆلێ نەرینیێ وان چاكسازیێن كۆ تزارێ رۆسی ( پێترێ مەزن ) پێڕادبوو، كە بووە ئەگەرێ نەمانا باوەریێ و گۆشەگیرییا نەتەوەیی، وی بتووندی ڕەخنە ژ بۆرجۆوازیێ دگرت.
وی لدۆر ململانێ و كێشمەكێشكا دناڤبەرا راسیۆنالیزمێ ( ئەقلانیەتی) و نەراسیۆنالیزمێ، و زانستی و باوەریێ، و فەلسەفەیا بكارئینان و ئازادیێ، دا گەلەك باەبەت نڤێسین. د رۆمانا برایێن كارامازۆفیدا، داستایۆڤسكی بناڤێ ئیڤانێ كارامازۆفی دبێژیتن كە :
" بۆ هندێ مرۆڤــ ژیانەكا راست و دوروست بژیتن پێدڤیە یاسایێن ژیانێ بزانیتن، چونكی ئەو نە د بەردەستن. وەسا دهێتە گۆتن كە جیهانێ هەڤسەنگیەكا تێدا هەی، لێ ب باوەرا تۆلستۆی هەكەر وەسا ژی بیتن ئەڤ چەندە قەرەبۆیا بزاڤێن زارۆكی ناكەتن.
تشتێ هەرە گرنگ بۆ مرۆڤی ئازادییە. ڕێك بۆ ئازادیێ ژ بلندترین خالا تەكگەرایێ دەست پێدكەتن كە خالەكا دیارا ململانێیا دگەل سیستەمێ جیهانا دەرڤەی مرۆڤییە. مرۆڤی پێداویستیەكا گەلەك مەزن و بێسنوور یا ب ئازادیێ هەی. ئازادی تشتەك مێنتالی و ئەقلانییە، و دشێتن هەم چاكیێ دوروست بكەتن و هەم ببیتە ژێدەرێ خرابیێ.
ب باوەرا وی، وەكی ئەو د رۆمانا خۆ یا بناڤ و دەنگ " تاوان و سزا " دا ئاماژەی پێددەتن دەمێ ئازادی دگەهیتە ئاستێ خۆدسەریێ و خۆویستیێ، خۆدسەری و خۆویستی بەرەڤ خرابیێ دچیتن، و خرابی بەرز تاوانێ، و تاوان ژی سزایێ بدویڤ خۆ دا دهینیتن. بڤێ چەندێ وی دڤێتن ئاماژەی ب ئەشكەنجە و ئازارا ویژدانی لنك مرۆڤی بكەتن. دگەل بزاڤێن مرۆڤی و ویستا وی خرابی دهێتە سۆتن و ژناڤچۆن. داستایۆڤسكی باوەرییا ب شیانا خۆگۆهۆرینێ ژ دل و دەروونڤە لنك مرۆڤی هەی، و ئەڤ ئێكە ژ وان خالێن سەرەكیێن كۆ سایكۆلۆژیایا مرۆڤایەتی و هیۆمانیزمێ ل سەردەمێ ئەڤرۆ داكۆكیێ لسەر دكەتن وەك ئێك ژ شیانێن سەرەكیێن چارەسەریێن سایكۆلۆژی.
دەمێ ئاخفتن دگەهیت هندێ لدۆر داستایۆڤسكی بهێتە گۆتن، گەلەك جاران بیرا مە ل وێ گۆتنا هە دهێتن كە دبێژیتن " جوانیێ جیهان یا پاراستی ". وی ل جهێن جۆداجۆدایێن رۆمانێن خۆ ئەڤ بیرۆكەیە یا دایە خوویا كرن. لێ دگەلدا ژی ئەوی یا گۆتی " جوانی بڕێكا مرۆڤی ڤە دهێتە ئاشكرا كرن، سەرباری هندێ كە مرۆڤ بخۆ ژ جوانیێ نەیێ ئاسوودەیە".
كێیت كاراباینێ ( Keith Carabaine ) ژ زانینگەها كێنت ( Kent ) ئاماژەی ب هندێ ددەتن كە چەوا داستایۆڤسكی بڕێكا رۆمانا ( تاوان و سزایێ ) دڤێتن تاكەكێ رۆسیێ پەروەردەكری و پێشكەفتی دوروست بكەتن ( 4 ).
ئەكسیۆلۆژیایا تۆلستۆی
دناڤبەرا سالێن دووهەم ژ نیڤەیا سەدەیێ نۆزدەهەمدا فەلسەفەیا رۆسیایێ تووشی قەیرانەكا ناڤخۆیا بهایی بوو، كە خۆ د ململانێ و كێشمەكێشەكێ دا رەنگڤەدا كە دناڤبەرا ئاراستەیێن بەرڤ زانستێ ڤە چۆن و مەعریفەیا زانستی و رۆحیەتا زانستی ژ لایەكی و ژ لایەك دیتر گەشە و وەرارا هۆشیارانەیا رەوشتێ ( ئەخلاقی ) و ئازادیێ بوون ( 1 : 41 ). ئێك ژ كەسێن دەسپێكا ڤێ بزاڤێ ئیناندە گۆڕێ تۆلستۆی بوو. وی لدۆماهیكا وێ سەدێ هندەك بیروباوەریچن ئایینی –رەوشتی دەرئیچخستن كە كارتێكرنەك مەزن و بەرچاڤ د بیاڤێن جیاوازێن جڤاكا رۆسیایێ ل وی دەمی دا كر و كەفتە د چارچووڤێ ئۆپۆزسیۆنێ د بەرامبەر هندك هزر و بیروباوەرا و دبیتن ژی دژی هندەك هزرمەندا ل ڤی وەلاتی و وان رۆژا دا.
وی د بەرهەمێ خۆ دا بناڤێ ( تەوبە) لدۆر هندێ كە چەوا وی سروشتێ ژیانا خۆ بۆ مە ڤەدگۆهێزیتن و ئاماژەی ب هندێ ددەتن كە دەمێ ئەو تووشی ڤێ پرسیارێ بوو كە : ڕامانا ژیانێ لنك وی چیە و چ تشتەكە و كا چەوا بۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسیارێ وی پەنا برە بەر زانستێ و فەلسەفێ و باوەرا وی ئەو بوو كە ئەڤ دوو دەلیڤەیە دشێن بەرسڤا ڤێ پرسیارێ بدەن، لێ ئەوانا چ جاران بەرسڤا ڤان پرسیارا نەدانە وی، بگۆتنەك دیتر نەشیان بەرسڤا وان پرسیاران بۆ وی رۆهن و ئاشكرا بكەن و ئەڤ پرسیارێن وی ب هیڤیا ڤان دوو لایەنانڤە، ئانكۆ زانست و فەلسەفێ ڤە، مان بێ بەرسڤ.
ئەوی هزرا خۆ د ژیانا نەتەوەیێن جۆداجۆدادا كر و گەهشتە ڤێ ئەنجامێ كە بابەتێ ڕامانا ژیانێ بابەتەك گرێدایە ب باوەریێ ڤە، نەك بابەتەكێ گرێدای بیتن ب مەعریفەی و زانینێ ڤە. ب باوەرا وی تەنها لایەنێ ئۆلیێە كە بۆ هەر نەتەوەیەكێ دێ بەرسڤا ڤان پرسیارێن ژ ڤی بابەتی و بابەتێ ڕامانا ژیانێ لنك مرۆڤی و د وێ جڤاكا كۆ ئەو تێدا دژیتن رۆهن كەتن و بەرسڤ بەتن. لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی ئەو دژی بیروباوەرێن كەنیسەی و هزرا دۆگماتیا وان و پەرستینا وان بۆ عیسایێ مەسیح و باوەرییا وان ب ژیان و جیهانا دۆماهیكێ بوو.
تۆلستۆ دبێژیتن كە مرۆڤ بۆ بدەستڤە ئینان و گەهشتن ب داخوازیێن خۆ گەلەك جاران پەیوەندیێ ددەتن دناڤبەرا وان داخوازییان و شارستانیەتێ. وەسا دهێتە مەزندەكرن كە مرۆڤ دشێتن ژ تەحلیا و زەحمەتێ قۆرتال ببیتن، بڕێكا زانستێ و هۆنەرێ. لێ ئەڤ چەندە نەهند یا مكۆر و مسۆگەرە، بەلكۆ گرانە و بزەحمەتە. بدیتنا وی بۆ هندێ كە مرۆڤ ناخیچ خۆ قۆرتال بكەتن، پێدڤیە ئەو ب –خۆدی بژیتن، ئانكۆ خۆ ب پەرستینا خۆدایڤە گرێ بدەتن، و ئەڤ چەندە نە ڕاوستیانە لسەر یان ب ستوینەكیڤە و نە گۆشەگیر و ( یان ب تێگەهێ مە - سۆفیگەری )یە، بەلكۆ رەفتارەكا ب مفا و سوود بەخشە و جۆرەكێ پەیوەندییەكا ئەخلاقیە دگەل خۆدێ خۆ و خەلكا دیتر دا.
تۆلستۆی بۆ مفاوەرگرتنێ پێنج ڕاسپاردەیا پێشنیار دكەتن:
أ‌-توورەنەبوون.
ب‌-تەلاق وەرنەگرتن و جۆدانەبوون ژ هەڤدۆ.
ت‌-سۆند نەخوارن.
ث‌-دژاتیا دلپیسیێ و خرابیێ نەهێتە كرن.
ج‌-جەنگ نەكرن.
دگەل ڤان ڕاسپاردەیێن خۆ دا ئەو بانگەشەی بۆ هندێ دكەتن كا چەوا مرۆڤی دڤێتن خەلك هەلسوكەفت و سەرەدەریێ دگەل مرۆڤیدا بكەتن، وەسا ژی پێدڤییە ئەو وەسا سەرەدەریێ دگەل واندا بكەتن. تووند و تیژی ب ئێكجارەكی پێدڤیە بهێتە دەیناندن ل لایەكی و نەهێتە بكار ئینان و جێبەجێكرن.
د باوەرا ویدا مرۆڤ نەك تنێ پێدڤیە بەرسڤا چاكەی بدەیتن ب چاكیێ و قەنجیێ و باشیێ، بەلكۆ مرۆڤ ئەو مرۆڤە یێ كۆ بەرسڤا خرابیێ ژی ب چاكی و باشیێ بدەتن. بدیتنا وی تووند وتیژی پێدڤیە ب جارەكێ بهێتە هاڤێشتنە دەر، چونكی تووند و تیژیێ بەرهەمەك نینە مەگەر تووند تیژی.
تۆلستۆی د بەرهەمێن خۆ دا پانۆرامایەكا بەرفرە لسەر ژیانا جڤاكی پێشكەشی مە دكەتن، لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی وی جۆرەكێ گۆمانێ یێ لدۆر چەوانیا بڕێڤەچۆنا پرۆسێسا جڤاكیێ هەی. بگۆتنەك باشتر چەوانیا بدەستڤە ئینانا پێشكەفتنێ كە بۆ هژمارەكا كێم ژ مرۆڤان و لسەر ملێن هندەكێن دیترێن گەلەك پترترە. دەستكەفتێن زانستی، هەمی پێكڤە، هاریكارییا زەنگین و دەولەمەندا دكەتن كە جه و هەلویستێ خۆ خۆرتتر و بهێزتر بكەن و جهێن پێیێن خۆ باشتر داهێلن و گەلەك باشتر و پترتر و سەركەفتیانەتر زۆرداریێ ل خەلكێ بەلەنگاز و هەژارتر بكەن. ژ ڤێ چەندێ یە كە تۆلستۆی گۆمانا خۆ بەرامبەر كەلتوور و فەرهەنگێ و زانستێ و هۆنەرێ نەڤەشارتیە و ب ئاشكرایی دەردبڕیتن. تۆلستۆی بەرەیێ " سروشتێ " دژی " كەلتوورێ " دامەزراندیە و " سروشت " لدویڤ تێگەهشتن و باوەرییا وی هەمان " گەلە ". ئەو ئاماژەی ب گرنگی و كاریگەرییا رۆلێ خەلكێ و نەتەوە د دیرۆكێ دا ددەتن ( 2: 97 ).
زانست د باوەرا وی دا تنێ هنگێ دێ بهایەك بیتن كە ئەو بخۆ دویڤەلانكا رەوشتێ بزانیتن و بدویڤدا بچیتن و د بنەمایێن خۆ دا پشتێ پێ بگرێدەتن. ئەو بهایێ وێ هنگی كێم دكەتن كە دەمێ كۆ ب باوەرا وی زانست و فەلسەفە نەشێن بەرسڤا پرسیارێن گرێدای ب بابەتێ ڕامان ژیانێ بدەن و نەشێن ڤەكۆلینێ لدۆر گرفت و ئاستەنگ و ئاریشەیێن گرنگێن ژیانا مرۆڤی ئەنجامبدەتن و نەخاسمە ژی ئەو گیر و گرفتێن گرێدا ب دوروستبوونا لایەنێ رۆحیێ مرۆڤانڤە.
هەكەر بڤی رەنگی د فەلسەفەیا ئەكسیۆلۆژیایا تۆلستۆیدا جۆرەكێ پارادۆكس و ڤێكنەچۆن لدۆر بهایێن وەك زانستێ، و گەشە و وەرارا رەفتارێن مرۆڤی، و ژێدەرێن مەعریفی لنك وی، و هەروەسا ژی هەلسەنگاندنا مرۆڤێ بۆ خۆدێ خۆ هەبیتن، ل نیڤەیا دووهەمێ سەدەیێ نۆزدەهەمدا هندەك زانایێن دیترێن رۆسی هاتنە ناڤ گۆڕەپانا زانستێ وەك پیرۆگۆڤی، مەندەلیێڤ، و كاڤالێڤسكی و یێن دیتر كە هاریكارییا بەلاڤكرنا رۆلێ زانستێ كرن و ڕێك بۆ وێ چەندێ خۆشكرن.

ئــەنــجــام
د ڤێ ڤەكۆلینا شرۆڤەكارییا كۆرتدا مە ئاماژەیەك دا ب هزر و بیر و باوەرێن هەردوو نڤیسەر و مەزن فەیلەسۆفێن رۆسی، داستایۆڤسكی و تۆلستۆی، كە دەوسا كار و چەوانیا هزركرنا وان و دیتنا وان بۆ ژیانێ و ژینگەها مرۆڤی و جڤاكێ د بەرهەمێن وان یا ئاشكرا و دیارە و هەر ئەڤ كار و بەرهەم و هزر و بیر و باوەرێن فەلسەفیێن وانە كە كارتێكرنەكا مەزن یا لسەر رەوشا ژیانا مرۆڤێ رۆسی كری، و بوویە پشكەك ژ وی كەلتوور و فەرهەنگێ زەنگینێ كۆ كەساتیا تاكێ رۆسی پێ هاتیە ئاڤدان و ئاڤاكرن. ئەڤە و لدەمەكی كە بیر و باوەرێن وان پشتی وێ قۆناغێ هاتینە ناڤ گۆڕەپانا ژیانا جڤاكی كە تاكێ رۆژئاڤایی بۆ ماوەیەكێ دویر و درێژ لبن دەستێ زۆردارییا كەنیسێ دنالاند و كەنیسەی دەست و پێیێن خەلكێ بگشتی و دەستهەلاتدار و زاناییان ژ پشتڤە گرێدابوون و جڤاكا ئەورۆپایی ب تاریترین سەردەمێن ژیانێ ڤە دەرباز دبوون، و بەرسینگێ هەرجۆرە پێشكەفتنەكێ ل وان هاتبوو گرتن.
ژێـــــــــــــدەر :
-ب زمانێ رۆسی :
1.Сластенин В. А.، Чижакова Г. И. ( 2003 ). Введение в педагогическую аксиологию:учеб.пособ. для студ. Высш. Пед.учеб. зведении.-м.:из-ктй центр «академия»،-192с.
2.Ильин В. В.، Кармин А. С.، Огородников В. П. ( 2007 ). Философия :экзаменайионные ответы для студентов вузов.- СПБ. : Питер. – 255 с.
ب زمانێ ئینگلیزی : -
3.Durylin، Sergeu( 1988 ). At Tolstoy's and about Tolstoy، Soviet literature، No. ( 9 ( 486 ))، Moskow.
4.Dostoevsky، Fydor( 2000 ). Crime and punishment، translated by: Constance Garnett & Keith Carabine، Wordworth classics، London، (485 ) pp.
ئەڤبابەتەیالگۆڤارا (پەیڤ ) هاتیە بەلاڤكرن ل ژمارە (69 ) ڕێكەفتی (2014) ل(14-19).