ئێك ژ فاكتەرێت هەرە سەرەكی د سیاسەتا توركیە دا هەبوونا ململانێ دناڤبەرا لایەنگرێت ئیسلامیسم و سیكولریزما یە. ل سەردەمێ دروست بوونا كومارا توركیە ل 1923 تا سالاێت 1990 لایەنگرێت سیكولریزمێ د دەستهەلاتێ دا بوون، بەلام پشتی 1995 و بتایبەت ل 2002 تا ئەڤرو گروپێت ئیسلامی بالا دەستن و حكومەتا توركیە ئێخستیە ل ژێر باندورا خو. بوچونا گەلەك بیرمەندا ڤێ چەندێ ددەت خویا كرن كو گروپێت ئیسلامی، وەك ئاك پارتی (AK Party)، دێ رول و باندورا بنمایت سیكولریزمێ ل توركیە ژنافبەت. بەلام ئەڤ بوچونە یا ل ژێر پرسیارێ دا، ئانكو گەلەك بیرمەندێت دی دوپات دكەن كو گروپێت ئیسلامی ل توركیە ل ژێر كراسێ سیكولریزمێ هەمان سیاسەتا شەش پرنسیپێت ئاتاتوركی،Etatism، Nationalism) (Populism، Secularism، Reformism، Republicanism پەیرەو دكەن، ئەڤ پرنسیپە د مادێ دوویێ (2) دستورێ توركیە هاتیە خەملاندن كو تا ئەڤرو كار پێتێت كرن. هەرچەندە هەول و بزاڤێت جدی یت هەین ژبووی گرانكاریت بنەرەتی بەلام پێگەهێ سیاسی و بتایبەت یێ كومەلایەتی ل توركیە هشتا یێ بەرهەڤ نینە كو وان چاكسازی و گورانكاریا هەمبێز بكەت. ل سەر پرسا ڤێ چەندێ، گەلو ئاك پارتی (پارتا دەستهەلاتدار) كو نونەراتیا زورینا ئیسلامیسمێ ل توركیە دكەت تا چ رادە دشێت باندورا بنمایت سیكولریزمێ كو نوكە ل توركیە زالە لاواز بكەت؟ مروف دشێت سیكولریزما توركیە ب دوو رەنگێت جودا ل یك دوو جودا بكەت: 1- سیكولریزما حزم (Assertive Secularism) 2- سیكولریزما سلبی (Passive Secularism). د فەلسەفا سیكولریزما حزم دا، ژێر سەركرداریەتیا كەمالیزمان كو نێزیكی 80 سالان ڤەكێشای، هەمی سیمبولێت ئاینی د حكومەت و دەولەتا توركیە دا دور خستن. ب شێوەكێ سیستماتیك رێك نەدان كو ئافرەتێت ب حجاب بەشدار بن د دام و دەزگەهێت حكومی دا، ب تایبەت د زانكویان دا. نمونێ هەرە باش، دروست كرنا دستورێ توركیە ل 1982 كو د هەر 177 ماداندا ئیماژە ب یك سیمبولا ئاینی نەكریە. ئەف جورێ نمونا سیكولریزمێ ئەفرو ل فەرانسا بالا دەستە. حكومەتا توركیە تا سالێت 90تان نمونێ سیكولریزما فەرەنسا پەیرەو دكر كو ئاین ژ سیاسەتێ جودا دكەن و ئاین وەك پێداویستیەكا تاكی یە د كاروبارێت گشتی دا دهات پەسەند كرن،
(Religion is a Private Affair، in Public Affairs). ئاستێ رەوشەنبیری و كەلتورێ كومەلگەها توركیە یا بەرهەڤ نەبوو كو پروسەسا سیكولریزما حزم د بنمایت ئینتگراسیونا كومەلایەتی دا جێگیر ببیت. چونكە ئەڤ جورێ سیكولریزمێ نەبرێكا پروسەسان جێگیر بوو، چونكە نەبرێكا لوجیكی دهات پەیرەو كرن، چونكە بتنێ ئەلیتەكا كەمینە ئەڤ جورێ سیكولریزمێ پەسەند دكر، چونكە زورینا كومەلگەها توركیە محافزەكارن و چونكە ژلایێ سەریڤە (دەستهەلاتێ) بدارێ زورێ ل سەر كومەلگەهێ هات پەیرەو كرن، لەوما پێگەهێ فەلسەفا سیكولریزما حزمی بەرەف لاوازیێ چو و د ململانەكا چەند سالان دا پێگەهێ سیكولریزما سلبی زالتر لیهات.
پارتێت د ئایدولوجیەتێت خودا نافەراست بوو راستن و بتایبەت یت ئیسلامی ل توركیە داكوكیێ ل سەر زال بوون و بهێز بوونا سیكولریزما سلبی دكەن. بنمایت ڤێ جورێ سیكولریزمێ جێوازیا هەی دگەل سیكولریزما حزمی. خالا هەرە سەرەكی د فەلسەفا سیكولریزما سلبی دا بێلایەنیا دەولەتێ یە ل هەمبەر ئاینی د مجالاتێت گشتی دا، ئانكو ل هەمبەر ئاین و بنمایت ئاینی چ گرێبەستێت دستوری نەهێن فەجراندن. جەماوەر سەربەست بیت ژبووی دەست نیشان كرن و هەلبژارتنا هەر جورە سیمبولێت ئاینی و هەروەسا پراكتیزە كرنا واجباتێت ئاینی چ ل جهێت گشتی یان یت تایبەت مەرجێت گرنگن د سیكولریزما سلبی دا، بەلام ب مەرجەكێ نابیت پرسا پێكڤەژیانا ئاینی ل ژێر پرسیارێ بیت یان باندورەكا خراب ل سەر رولێ هزرا سەربەستا فردگرایی بهێت كرن (Individualism). ئەڤ جورە سیكولریزمە ل ئەمریكا بالا دەستە و ئەڤرو بزاڤێت ئیسلامی ل توركیە هەول ددەن ل توركیە ژی پەیرەو بكەن.
هەرسێ گەنجێت ئەندامێ ملی گروش (Milli Görüş)، بزافەكا ئیسلامی ل توركیە كو نجمدین ئەربەكان سەركێش دكر، رەجەب تەیب ئەردوغان، عبداللە گول و بولەنت ئارنچ پشتی پارتا رفاه و پارتا فەزیلە ژ لایێ دادگەها بلند هاتنە قەدەغە كرن، پارتا داد و گەشەپێدان (AK Party) ل 2001 هاتە دامەزراند و د دنگدانا پەرلەمانی ل 2002 رێژا پتر ژ 34% دەنگ بدەست خستن و بوجارا ئێكێ بناڤێ ئیسلامیا حكومەتا زورینە ل توركیە راگەهاند. ئاك پارتی ل 2002 تا ئەڤرو سەركێشا ئایدولوجیا سیكولریزما سلبی دكەت. ئێك ژوان بزافان ژ هولێ راكرنا یاسایا تایبەت ب سەرپوشا ئافرەتان ل دام و دەزگەهێت گشتی بوو. سەركرداریەتیا ئاك پارتی هەمی بزافا دكەت سیمبولێت ئاینی بكار بینیت كو د ئایدولوجیا سیكولریزما سلبی دا دەرفەت بو هاتیە تەرخان كرن. ئێك ژ هەول و بزاڤێت سەركی بزاڤێت ئیسلامی گوهرینا دستورێ توركیە كو بنمای سیكولریزما حزمی بالا دەستە. د زورینا بەندێت دستورێ توركیە دا ئیماژە ب پەیرەو كرنا سیكولریزما حزمی هاتیە كرن بەلام هیچ ئیشارە ب یا جورێ سلبی نەهاتیە كرن، لەوما هەول كارانە ژ بووی كو د دستورێ توركیە دا جورە هاوسەنگیەك دروست ببیت دنافبەرا بنمایت سیكولریزما حزمی و یا سلبی دا.
ئەنجامێت ڤێ مژارێ بكورتی بڤی رەنگییە: پشتی سالێت 1990 ئیسلامی د حكومەتا توركیە بالا دەست بوون و مەرەم ململانەكا توند دناڤبەرا ئیسلامیسم و سیكولریزما دروست نەبوویە، بەلكو ململانێ هەبوویە دنافبەرا هەردووك شێوازێت سیكولریزمێ (حزم و سلبی) كو هەریك ژفان د سەردەمێ خو دا تایبەتمەندیا خو یا هەی، سیكولریزما حزم ل 1923 تا سالێت 1990 و سیكولریزما سلبی ل سالێت 1990 تا ئەڤرو یا بەردەوامە.


• دكتورا پەیوەندیت نێڤدەولەتی - زانكویا دهوك
پروفایل: - بەكەلوریوس ل زانكویا ئوتریخت، هولەندا (روژهەلاتا ناڤین، سیاسەتا عەرەب كرنا كوردستانێ(
- ماستەر ل زانكویا ئوتریخت – ئومستردام، هولەندا (روژهەلاتا ناڤین، ئیسلاما سیاسی
- دكتورا ل زانكویا لەیدن، هولەندا (روژهەلاتا ناڤین، پەیوەندیت نێڤدەولەتی