گۆڕانكارییە سیاسییەكانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا كە زوو ناوی بەهاری عەرەبییان بۆ دانا ئەو ئومێدەی بۆ خەڵك و چاودێرانی سیاسی دروست كرد كە زەمینەی بەرپابوونی دیموكراسی و سەرهەڵدانی حوكمڕانیی ڕەوا لە دنیای عەرەبیدا خۆش دەبێ و لەمەودا ئەوە گەڵە لەو وڵاتانەدا بڕیار لەسەر شێوازی سیستەمی سیاسیی خۆیان دەدەن.
پاش تێپەڕینی دوو ساڵ بەسەر ڕووخانی ئیستیبداد لەو وڵاتانەدا ئێستاكە زۆرێك لە ناوەندە لێكۆلینەوەكانی بواری سوسیۆلۆژیی و ئاساییشی كۆمەڵگە دۆخی ژیانی كۆمەڵایەتی و دەرئەنجامە كۆمەڵایەتییەكانی ئەو ڕووداوگەلەیان داوەتە بەر سەرنجەوە.
ڕۆژنامەی (فاینەشناڵتایمز)ـی بەریتانی لە بەدواداچوونێكی بۆ ئەو ڕەهەندەی بەهاری عەرەبی دەگاتە ئەنجامگیرییەكی نەرێنی. چونكە بە پێی داتاكانەوە ئاستی خۆشگوزەرانی و بواری تەندروستیی خەڵك و مەسەلەی دابینكردنی كۆمەڵایەتی لەو وڵاتانەی تووشی گۆڕانكاریی سیاسی هاتوون بەشێوەیەكی ترسناك ڕووی لە دابەزینە و پێشبینیش ناكرێت لە ئاییندەییەكی نزیكدا چارەسەر بكرێت و بگرە بەرەو خەراپتربوونیش دەڕوات. ئێستاكە لە تونس و مسر و لیبی و یەمەن و تەنانەت عێراقیشدا نەخۆشی دەروونی و كێشەی كۆمەڵایەتی و ململانێی چینایەتی گەشەی سەندووە و ئاستی هیوا بۆ ژیان و خۆشبینی بەرانبەر داهاتوو لەنێو گەنجەكاندا گەییشتووەتە نزمترین ئاستی خۆی. ئەوە جگە لە گەشەسەندنی لێكخشانە كولتووری و هزری توندوتیژ و نكۆلیكاری ئایینی و خەراپتربوونی بارودۆخی ئافرەت و ئازادییە كەسییەكانیش دیوێكی دیكەی ئەو دەرئەنجامانەیە یەخەی وڵاتانی بەهاری عەرەبی گرتووەتەوە. بەهێزتربوونی ڕەوتە سەلەفییەكان و هەڵگرتنی دروشمی جێبەجێكردنی شەریعەت بەهەر نرخێكیش بێت كێشەیەیەكی دیكەیە ئاستی گرژی و ناكۆكییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە داهاتوودا زیاتر دەكات.
زۆرێك لە شارەزایان وای بۆ دەچن كە سەرچاوەی ئەو كێشانە تەنیا كاریگەریی پاشماوە كولتووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیی ڕژێمەكانی پێشووتر نییە بەڵكو تایبەتمەندییە دەروونی و ئەتنیكی و بەرداشتی خەڵك لە مەفهوومی ئازادی و دیموكراسی دەكرێ بە هۆكارێك دابنرێت بۆ شڵەژانی شیرازەی دەروونی و كۆمەڵایەتیی ئەو وڵاتانە. لێرەدایە بەهێزتربوونی بەشداریی هێز و هزری دەستەجەمعی كە ئاوێتەی توندوتیژی و نكۆلیكارییە ناكرێ بە مانای دیموكراتیش تەرجومە بكرێت. هەندێكی دی كرانەوەی كۆمەڵگە و لاوازبوونی یاسا و حكوومەت لەبەرانبەر خەڵك و هەروەها خێرایی لە گەیاندن و حزووری تەكنەلۆژییایش هۆكارگەلی دیكەن كە كۆمەڵگەكانی بەهاری عەرەبی بەرەو شپرزەیی كۆمەڵایەتی تاو دەدەن چونكە لە كەشێكی ئەوهادا جیاوازییەكان پتر خۆیان دەردەخەن و نەبوونی پێشینەی گونجاو بۆ پێكەوەهەڵكردنی جیاوازییەكان و هەستكردن بە نامۆیی و بەشخوراوی و پەلەی خەڵك بۆ باشتربوونی ژیانیان هەرهەمووی كار دەكەنە سەر دروستبوونی دۆخێكی پڕ لە جەنجاڵ و پشتگوێخرانی ماهییەت و پێداویستییەكانی تاكەكەس لە فەزایەكی لەوجۆرەدا.
لە لایەكی دییەوە تیۆرییە سۆسیۆلۆژییە كلاسیكییەكانیش لێكدانەوەی تایبەتیان بۆ ئەو دۆخە هەیە كە لە وڵاتانی بەهاری عەربیدا بەرقەرارە. (ئیمیل دوركهایم) كۆمەڵناسی فەڕەنسایی پێیوایە كە گشت كۆمەڵگەیەك بە سێ قۆناغی میكانیكی و ئانۆمی و ئۆرگانیكیدا تێدەپەڕێت. قۆناغی دووەم قۆناغی گواستنەوەیە بۆ كۆمەڵگەی مۆدێرن و سیستماتیك. لەو قۆناغەدا كە بە پەریشانیش ناودەبردرێت بەهاكان كاڵ دەبنەوە و سەقامگیریی كۆمەڵایەتی بەرەو نەمان دەڕوات و تاكیش لە دۆخێكی ئەوهادا ناتوانێ خۆی بە باشی پێناسە بكات و لە كەشێكی قەیراناوی و نائومێدیدا بەسەر دەبات. تاك قۆناغی پێشووی تێپەڕاندووە بەڵام هەڵگری كۆمەڵێك ئەدگاری قۆناغی میكانیكییە ڕوویشی لە قۆناغی داهاتووەیە بەڵام هەردەم ترس و گومانیشی بەرانبەر قۆناغی ئۆرگانیكیدا هەیە.
(سامویێل هانتینگتۆن) بیرمەندی ئەمەریكایی گەشەشەندنی ناهاوسەنگ لە قۆناغەكانی پێشوودا بە هۆكاری سەرهەڵدانی شۆڕش دەزانێت. كاتێك كە دەوڵەتان پتر بایەخ بە ڕەهەندی ئابووری و گەشەی ڕووكەش دەدەن و خۆیان لە نوێسازیی سیاسی دەبوورن. ئەنجامی ئەو ستراتیژییەتە دروستبوونی ڕەفاهییەت لەنێو شارەكان و بەهێزبوونی چینی ناوەندە كە لەگەڵ كێشەی هەژاریدا دەستەویەخە نییە. ئەوان حەز لە بەشداریی سیاسی دەكەن بەڵام چینەكانی خوارووی كۆمەڵگە سەرقاڵی گرفتەكانی خۆیانن و پەلكێشبوونی بۆ نێو بەشداریی سیاسی جۆرێكە لە هەوڵدان بۆ تۆڵەسەندنەوە. داواكارییەكانی چینی ناوەند بۆ جێبەجێكردنی موفرەداتی تازەی سیاسییە بەڵام چونكە بەهۆی پڕۆگرامە ئابوورییەكانی ڕژێمەكانی پێشوو ئابووریی وڵات بەندە بە سەقامگیریی سیاسیی و دنیای دەرەوە بە تێكچوونی سەقامگیریی سیاسی گەشەی خۆی لەدەست دەدات و كێشەكانی قووڵتر دەكاتەوە.
هاووڵاتیانی بەهاری عەرەبی كە ماوەیەكی دوورودرێژ لە ئازادی و كرانەوەدا بێبەش بوونە بەهۆی بەهاری عەرەبییەوە ئەو توانایەیان هەیە بارودۆخی ژیانی خۆیان لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا بەراورد بكەن. ئەو بەراوردكردنەیش زەمینە خۆش دەكات بۆ ئەوەی لەڕووی دەروونییەوە تووشی گرفت ببن چونكە جیاوازییەكان لەڕادەبەدەر زۆرن هەر لە سەقامگیری و باڵادەستیی یاساوە بگرە هەتا ئاستی خوشگوزەرانیی ژیان و پەروەردە و تەندروستی و...هتد.
بابەتێكی گرنگی دیكە كە جێگەی مشتومڕی زۆرێك لە توێژەرە عەرەبییەكانە خێرایی ڕووداوەكان و ئەو شۆكە مەزنەیە كە لە شۆڕش و یاخیبوونێكی كتوپڕدا بەر جیهانی عەرەبی كەوتووە. خێرایی گۆڕانكارییەكان هەم بۆ لایەنگرانی ڕژێمەكانی پێشوو و هەمیش بۆ خەڵكی بێلایەن و بەشداربووانی شۆڕش بابەتێكی چاوەڕواننەكراو بوو. ئەوەیان وەك شۆكێكی بەهێز بوو بەر كۆمەڵگەكانی بەهاری عەرەبی كەوت كە وەكوو پێویست خۆیان بۆ دەرهاوێشتەكانی شۆڕش ئامادە نەكردبوو. شەپۆڵی ڕاگەیاندن و پڕۆپاگەندای بەردەوام میدیاكانی عەرەبی بوو بۆ سەر وڵاتانی بەهاری عەرەبییش هۆكارێكی دیكەی گرفتەكان بوو كە ئەو فرسەتەی بە خەڵك نەدەدا حەقیقەتی ڕووداوەكان وەك خۆیان ببینن و تەفاعولی لەگەڵدا بكەن.
كۆمەڵگەكانی بەهاری عەرەبی تووشی لێكترازانی كۆمەڵایەتی هاتوون و ترس و گومان لە یەكتری و نائومێدی و ناڕوونیی ڕووداوەكان و ڕووخان و دابەشبوونی دامەزراوەكان و ترس لە ئازادیی هێزە توندڕۆكان و پەرەسەندنی بێكاری و گرانی و داڕمانی ئابووریی نیشتمانی و زۆر بابەتی دی ناوەڕۆكی كێشەكانی كۆمەڵگەكانی بەهاری عەرەبین. بەشداریی كەموێنەی گەنج و هەرزەكارانی ئەو وڵاتانە لە شۆڕشەكان و سەركەوتنیان بەسەر دیكتاتۆرییەت گیانی یاخیبوون و سەرپێچیكاری و پەسەندنەكردنی بڕیارەكانی لای ئەوان بەهێزتر كردووە. عیناد و سەركێشیی جیلی نوێ كە سەركەوتنی سیاسی بەسەر ئیستبداد تۆمار كردووە بەو مانایە دێت كە ئەوان بە پەلەن لە دروێنەكردنی بەرهەمی قوربانیدانەكانیان و، كێشە ئابووری و نەبوونی سەقامگیری و بەدینەهاتنی بەشێكی گەورەی ئامانجەكانیان ئەو جیلە هەستیارەی تووشی نائومێدی و بێمتمانەیی و كەمبوونەوەی ئینتما كردووە. تێكڕای ئەو گرفتانەی ئاماژەی پێدرا كاریگەریی ڕاستەوخۆ لەسەر باری دەروونی و كۆمەڵایەتی و سیستەمی بەهاكانی كۆمەڵگە دادەنێت و لە ئەنجامدا ڕێژەی كێشە كۆمەڵایەتییەكان و پەنابردن بۆ پێشێلكردنی یاسا و دەركەوتنی دیاردە و كردەی نامۆ لەنێو چینە جۆراوجۆرەكانی وڵاتانی بەهاری عەرەبی لە پەرەسەندن دا دەبێت و دواڕۆژێكی ناڕوون و تەمومژاویمان لەمەڕ چارەنووسی تاكی ئەو وڵاتانە بۆ دەخاتە ڕوو.