دیبەیتەكەی ئەمجارەی نێوان ترەمپ و بایدن، قسە و مشتومڕی زیاتر هەڵدەگرێت، یان دەكرێت رەخنەی زیاتری لێ بگیرێت، لەبەر ئەوەی پانتاییەكی زۆر بۆ روونكردنەوەی سیاسەت و هەڵوێستی كاندیدەكان تەرخان نەكرا، بەڵام ئەمە دوا دیبەیتی نێوان هەردوو ركابەری سەرۆكایەتیی ئەمریكا نییە و، هێشتا دوو دیبەیتی دیكە ماوە كە ئەنجامی بدەن، خۆ ئەگەر نەكرێت، لەم دیبەیتەوە و دیدگایەكی روون و تێگەیشتنێكی باشترمان بۆ دەستەبەر بووبێت، لەبارەی تێڕوانین و سیاسەتی هەردوو كاندیدەكەوە، ئەوا چاوەڕوانییەكە ئەوەیە دیبەیتەكانی دیكە باشتر رێك بخرێن، بۆ ئەوەی هەڵوێست و سیاسەتەكانی روونتر بن، هەروەها ئەگەر نەتوانرێت بە ئاسانی براوەی دیبەیتەكەی ئەمجارە دەستنیشان بكرێت، ئەوا بە ئاسانی دەتوانرێت بوترێت كە دۆڕاوی دیبەیتەكە خەڵكی ئەمریكا بووە، لەو رووەوە كە نەیانتوانی دید و تێڕوانینێكی روونتریان لا گەڵاڵە بێت.
ترەمپ و بایدن لەسەر چی ململانێ دەكەن؟
ئەگەر دروشمی سەرەكیی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لە ئێستادا و پێشتریش لە سەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2016دا ئەوە بێت كە پێویستە جارێكی دیكە هێز و شكۆ بۆ ئەمریكا بگەڕێندرێتەوە، ئەوا لە ئێستادا دروشمی هەرە بەرچاوی ركابەرەكەی (جۆ بایدن) بۆ هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمساڵ ئەوەیە كە پێویستە رۆحی ئەمریكا بگەڕێندرێتەوە و پارێزگاری لێ بكرێت.
لەم روانگەیەوە چاوەڕوان دەكرا، هەردوو ركابەر لە دیبەیتەكەیاندا سیاسەتی روون و پلانی وردی خۆیان بخەنەڕوو، بۆ چۆنیەتی بەرجەستەكردنی ئەم دروشمە بەرزەفڕانە، و لە هەمان كاتدا تیری رەخنەی خۆیان ئاراستەی كەموكوڕی و شكستی ئەدای یەكدی بكەن. ئەوە بوو كە دیبەیتەكە دابەش كرابوو بۆ سەر شەش تەوەری سەرەكی كە تێكڕایان پتر پەیوەست بوون بە دۆخی ناوخۆی وڵاتەكەوە و، ئومێد و چاوەڕوانییەكە ئەوە بوو كە بە هەڵسەنگاندن و هەڵوێستەی جددییەوە تاوتوێی ئەو تەوەرە گرنگانە بكرێن، بۆ ئەوەی گەلی ئەمریكا بەرچاوڕوونییەكی زیاتری هەبێت و، بتوانێت لە سەروەختی هەڵبژاردنەكاندا بڕیارێكی هۆشیارانە بدات، تەوەرەكانیش بریتی بوون لە پرسی بەرەنگاربوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا، ئەدای ئابووریی وڵاتەكە كە كەوتۆتە ژێر باری سەختی دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، دادگای باڵا، توندوتیژیی نێو شارەكانی ئەمریكا، تۆمار، یان ئەدای هەر یەكە لە جۆ بایدن و دۆناڵد ترەمپ و لە كۆتاییشدا پاكی و بێگەردیی هەڵبژاردنەكان.
تا چەند دیبەیتەكە لە ئاست ئومێد و چاوەڕوانییەكاندا بوو؟
هەروەك ئاماژەمان پێ كرد، ئومێدەكە ئەوە بوو هەردوو ركابەر مشتومڕی جددی بكەن لەسەر تەوەرە سەرەكییەكانی دیبەیتەكە بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا هاووڵاتیی ئەمریكی وێنەیەكی روونتری لا گەڵاڵە بێت، لەسەر ئەوەی كام لە كاندیدەكانی سەرۆكایەتی دەتوانێت ئیدارەیەكی باشتری كاروبارەكانی وڵاتەكە بكات و كامیان شایستەی ئەوەن متمانەی سەرۆكایەتی بەدەست بهێنن. بەڵام ئەوەی بەدی كرا، ئاراستەی مشتومڕەكە بەرەو پەلاماردانی كەسایەتیی یەكتر و بگرە یەكترشكاندن چوو، لە بری ئەوەی رەخنەیەكی بابەتییانە و جددی لە یەكتر بگرن. تەنانەت سەرۆك دۆناڵد ترەمپ چەندین جار قسەكانی بە ركابەرەكەی بڕی و ئەمەش بۆ ئەوەی پشێوییەك باڵ بكێشێت بەسەر دیبەیتەكەدا و لە بەرامبەریشدا جۆ بایدن داوای لە سەرۆك ترەمپ بكات كە دەمی دابخات و وتی: «ئایا ئێوە دەزانن ئەم گاڵتەجاڕە- كە مەبەستی لە سەرۆك ترەمپ بوو - چی دەكات؟». هەروەها هەرچەند جۆ بایدن-یش قسەكانی بە سەرۆك ترەمپ دەبڕی، بەڵام هەروەك بەڕێوەبەری دیبەیتەكەی كریس واڵاس رووی كردە سەرۆك ترەمپ و پێی وت «تۆ زیاتر قسەكانی پێ دەبڕی». هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی ئەمە بە یەكێك لە خراپترین دیبەیتەكانی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا هەژمار بكرێت و، بیر لەوە بكرێتەوە كە لە دیبەیتەكانی دیكەدا رێكار و میكانیزمی دیكە بگیرێتەبەر، بۆ ئەوەی پشێوی و پاشاگەردانییەكەی دیبەیتی یەكەم دووبارە نەبێتەوە. هەرچۆنێك بێت، ترەمپ ئێستا وەك «پیاوە خەواڵووەكە» ناوی بایدن دەهێنێت، و بایدنیش بە «پیاوە گاڵتەجاڕەكە» وەسفی ترەمپ دەكات. رەنگە هەوڵی سەرەكیی سەرۆك ترەمپ ئەوە بووبێت كە رێگە نەدات بایدن پەیامەكانی بگەیەنێت، ئەویش لە رێی پێبڕینی بەردەوام و رێگەنەدان بە تەواوكردنی پەیام و قسەكانی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جۆ بایدن هەوڵیدا راستەوخۆ روو بكاتە گەلی ئەمریكا و پێیان بڵێت: خەمە راستەقینەكە ئێوەن و دەبێت گفتوگۆ و مشتومڕەكانمان پەیوەست بن بە ئێوەوە. ئەوە بوو ترەمپ كەمترین قسە و زۆرترین پێبڕینی كرد، كە لە تێكڕای دیبەیتەكەدا ترەمپ بۆ 38 خولەك قسەی كرد لە كاتێكدا 73 جار قسەكانی بە بایدن بڕی، بایدنیش پێكەوە و لە ماوەی دیبەیتەكەدا 43 خولەك قسەی كرد.
زۆرترین قسە لەبارەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە
ڤایرۆسی كۆرۆنا كە یەكەم تەوەری سەرەكیی دیبەیتەكە بوو، زۆرترین ماوەی دیبەیتەكەشی بۆ تەرخان كرا كە بریتی بوو لە 20 خولەك لە كۆی 90 خولەك. ئاشكرایە پێشتر هەمیشە سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە خۆهەڵكێشانەوە باسی ئەوەی دەكرد، ئیدارەكەی بە باشترین شێوە بەرەنگاری پەتای كۆرۆنا بۆتەوە، بەڵام دواتر ئاشكرا بوو كە سەرۆك ترەمپ مەترسی و هەڕەشەی ئەم پەتایەی بە كەم گرتووە و، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی رووبەڕووی رەخنەی بایدن ببێتەوە، بەوەی كە هیچ پلانێكی نەبووە بۆ بەرگرتن و كەمكردنەوەی مەترسییەكانی ئەم ڤایرۆسە. لەم روانگەیەوە بایدن پتر ئەم پرسەی زەق كردەوە و زیاتر بۆ بانگەشەكردن بەكاریهێنا و وەك بەڵگەیەك خستیەڕوو كە سەرۆك ترەمپ شایستەی ئەوە نییە دووبارە متمانەی پێ بدرێتەوە. ئاماژەی بەوەش كرد كە ئەو رێچكەیەكی تەواو جیاواز دەگرێتەبەر بۆ كۆنتڕۆڵكردن، یان سنوورداركردنی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە.
ئابووری، ئەو فاكتەرەی هاوكێشەی هەڵبژاردنەكان دەگۆڕێت
ئاشكرایە كاریگەرییەكان، یان دەرهاویشتەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا تەنیا لە لایەنە تەندروستییەكەدا قەتیس نەبووە، بەڵكو دەرئەنجامی كوشندە و كەمەرشكێنی ئابووریشی هەبووە، لەبەر ئەوە تەوەری دووەمی دیبەیتەكە كە پرسی ئابووریی بوو، توند گرێ دراوەتەوە بە تەوەری یەكەم، چونكە پێشتر سەرۆك ترەمپ بە خۆهەڵكێشان و شانازییەوە ئاماژەی بەوە دەكرد كە ئیدارەكەی ئەدایەكی بەهێزی ئابووری هەیە و رێژەی بێكاری بۆ نزمترین ئاست دابەزاندووە، ئەمەشی دەكردە باشترین پاساو و پاكانە بۆ ئەوەی دووبارە جڵەوی سەرۆكایەتیی ئەمریكا بگرێتەوەدەست، بەڵام پێدەچێت ڤایرۆسی كۆرۆنا و ئەو رێكارانەی گیرانەبەر لەم رووەوە سیحری ئەم بانگەشەیەی ترەمپی بەتاڵ كردبێتەوە، یان لانیكەم كز و خامۆشی كردبێت، چونكە ئەم پەتایە بووە هۆی سستكردن و خاوكردنەوەی رەوتی گەشەی ئابووریی وڵاتەكە و بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری. دەكرێت ئەمە وەك رەخنەیەك ئاراستەی ئەدای سەرۆك ترەمپ بكرێت، چونكە ئیدارەدانی خراپی پەتاكە دەرئەنجامی ئابووریی خراپیش بەدوای خۆیدا دەهێنێت. بەڵێنی ترەمپ ئەوەیە كە بە هەمان ئەو خێراییەی ئابووری بەرەو سستبوونی چوو، ئەوا دووبارە دەست بە بووژاندنەوە دەكات و، رەخنەی بایدنیش لەم رووەوە ئەوە بوو كە ئەمە تێكڕای ئابووری لەخۆ ناگرێت و رەنگە بوارێك بووژاندنەوە بەخۆوە ببینێت، بەڵام بوارەكانی دیكە ئەو گەشەكردنە نایانگرێتەوە، لەبەر ئەوە بایدن باسی لە پلانەكەی خۆی كرد كە پەیوەستە بە بنیاتنانەوەی باشتری ئابووریی وڵاتەكە. هەرچۆنێك بێت، ناكرێت لە رۆڵی فاكتەری ئابووری لە یەكلاكردنەوەی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكا كەم بكرێتەوە، ئەمەش ئەو دروشمەی سەروەختی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكای ساڵی 1992مان بیر دەهێنێتەوە كە لە نێوان (جۆرج بۆشی باوك و بیل كلینتۆن)دا بوو، كە دروشمی سەرەكیی بیل كلینتۆن ئەوە بوو كە ئەی گەمژە مەسەلەكە ئابوورییە، چونكە سەرۆك جۆرج بوشی باوك پێی وابوو كاندیدێكی بەهێزترە، لەبەر ئەوەی وەك سەرۆكێك پتر شارەزای سیاسەتە و لەگەڵ پەرەسەندن و وەرچەرخانە مەزنەكانی پەیوەندیدار بە سیاسەتی دەرەوە ژیاوە، وەك كۆتاییهاتنی شەڕی سارد و شەڕی كەنداو. بەڵام بانگەشەی كلینتۆن بە چەشنێك بوو كە ئەو كاندیدێكی باشترە، چونكە سەرۆك بوش ئابووریی وڵاتەكەی فەرامۆش كردووە و نەیتوانیوە بیپارێزێت لە سستبوون و چەقبەستن. كەواتە ئەدای ئابووریی سەرۆك ترەمپ و بەرنامەكەی بایدن بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی ئابووریی وڵاتەكە سەنگی مەحەك و هۆكاری یەكلاكەرەوەی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكە دەبن.
توندوتیژیی نێو شارەكانی ئەمریكا و گەڕاندنەوەی ئارامی
ئەوەی پەیوەست بێت بە تەوەرەكانی دیكەوە وەك توندوتیژی لە نێو شارەكانی ئەمریكادا، ئەوا ئاشكرایە كە پێشتر سەرۆك ترەمپ بە خۆپیشاندەرەكانی دەوت ئاژاوەگێڕ و كەسانێك كە سەرقاڵی دروستكردنی پشێوین، و لە دیبەیتەكەشدا وا خۆی خستەڕوو كە دەیەوێت جڵەوی سەپاندنی یاسا و گێڕانەوەی ئارامی بگرێتەدەست، بەڵام لە بەرامبەردا بایدن داوای لێ كرد كە ئیدانەی گرووپە راستڕەوەكانی دیكەش كە بكات كە خوازیاری باڵادەستبوونی رەگەزی سپی پێستن و دژە بە كۆچبەرانن و مێژووییەكیان هەیە لە هێرشكردنەسەر ركابەرە چەپڕەوەكانیان، بەڵام سەرۆك ترەمپ ئەم كارەی نەكرد و لە بری ئەوە داوای ئامادەیی لێكردن، ئەمەش دەریدەخات كە جیاوازیی بنەڕەتی هەیە لە تێڕوانینی هەردوو كاندیددا لە پەیوەندی بە چۆنیەتی سەپاندنەوەی یاسا و هێنانەئارای سەقامگیری و باشتركردنی ژیانی پێكهاتەی ئەو ئەمریكییانەی بە رەچەڵەك ئەفریقین.