بەبیانووی چارەسەركردنی كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان كەحەوت ساڵە درێژەی هەیە پرۆژەی سەرژمێری گشتی دانیشتوان بۆماوەی دوو مانگ دواخرا، دواخستنی سەرژمێرییەكەش دوابەدوای ئەو هەڕەشەو پیلانانە هات كە كۆنە بەعسی و شۆڤێنییەكان لەدژی ئەنجامدانی پرۆسەكە گرتبوویانەتە بەر، كە تەنیا مەبەست لێی شاردنەوەی راستییەكان بوو، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ ئەو نەرمیەی كە كوردەكان بەرامبەر دواخستنی سەرژمێرییەكە نوواندویانە. دواخستنی سەرژمێری پێشێلكارییەكی دەستوورییەو پیلانێكی داڕێژراو بوو دژ بەسەرجەم كوردستانییەكان، كەواتە ئەو كەس و تاقمانە كێن كە سوودمەند بوون لەوەی پرۆسەی سەرژمێری تێكەڵ بەگەمەی سیاسی بكرێت و وڵاتێك بێ سەرژمێری بمێنێتەوەو بەوەرەقەی شەكرو چا بەڕێوە ببرێت؟ سەركردایەتی سیاسی كوردستان تاچەند بەرپرسیارە لەتێپەڕبوونی ئەو گەمە سیاسییەی كۆنە بەعسی و شۆڤێنییەكان؟ بۆچی كاتێك نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە دادگای فیدرالی بەتۆمەتی دواخستنی سەرژمێری تۆمەتباركرا، لێپرسینەوەی لەگەڵدا نەكرا؟ تاوەكو جارێكی تر ئەو سیناریۆیە دووبارە نەكرێتەوە، تۆ بڵێی ئەمجارە سەركردایەتی سیاسی كوردستان هەڵوێست وەربگرێت و رووبەرووی گروپ و تاقمە شۆڤێنی و كۆنە بەعسییەكان ببێتەوە؟
بەرامبەر دواخستنی سەرژمێری دەبێت چی بكرێت؟
گەرچی نوری مالیكی رایگەیاندبوو پرۆسەی سەرژمێری لەوادەی خۆیدا جێبەجێ دەكرێت، بەڵام لەبڕیارێكی كتوبڕی نایاسایی و پێچەوانەی دەستوورو لەراگەیاندنێكی ناو ئەنجومەنێكی ماوە بەسەرچوو دژ بە ویستی زۆرینەی عێراقییەكان پرۆسەكە دواخرا، ئەمەش بەخواست و ویستی كەمینەیەكی شۆڤێنی عەرەب بوو لەپارێزگای نەینەواو كەركووك. دكتۆر ساحێب قارەمان بریكاری وەزیری پلاندانانی عێراق و شارەزاو پسپۆر لەبواری ئامارو سەرژمێری پێی وایە: سوودمەندەكان لەحكومەتی پێشووی دیكتاتۆری بەعس و شۆڤێنییەكان ئەوانەی ڕێز لەدەستوور ناگرن و گەندەڵكارەكان لەناو دەزگای گشتی ئامار هەر هەموویان تاقم و گروپی بەرژەوەندیخوازیان لێپێكهێنراوە كە رووبەروو دژایەتی ویست و ئارەزووەكانی زۆرینەی هاوڵاتییانی عێراقن، بەتایبەتی لە دژایەتیكردنی ماددەی 140 و ئاسایی نەبوونەوەی ناوچە جێناكۆكی لەسەرەكان. گرفتەكە لەوەدایە كەسانێك لەناو لیژنەی گشتی سەرژمێری و وەزارەتی بازرگانی و دامودەزگا پەیوەندارەكاندایە ئەوەندە خساونەتە ناو گەندەڵییەوە هەموو ئاسایبوونەوەو رێكخستن و كارێكی زانستی بەدژی ئارەزووەكانی خۆیان دەزانن و بەتووندی رووبەرووی دەبنەوە، تەنیا لەوەزارەتی بازرگانی لەئاكامی ناونووسكردنی سەدان هاوڵاتی بەشێوەیەكی ناراست و ساختەكاری لەبەشە خۆراكی هاوڵاتییان بەملیۆنەها دۆلار قازانجیان دەستكەوتووە، كە لەناویاندا بەرپرس و كەسانی دەستڕۆشتوو هەیە، بەڵام لەهەر هەمووی مەترسیدارتر دەست تێوەردانی وڵاتانی دەوروبەری عێراقە. بەمشێوەیە ئەندامان و لایەنگرانی حزبە شۆڤێنییەكان لە ڕێگای گروپ و تاقمە گەندەڵكارەكانەوە بەرژەوەندییەكانیان ئەوە دەخوازێت كە پرۆسەی سەرژمێری دوا بخرێت، لە بەرامبەردا خەڵكانێك هەیە كە ئومێدی ئایندەیەكی گەش دخوازێت بۆ عێراق، لە ناویاندا كوردەكان كە پشتگیری لە سەرژمێری دەكەن، تاوەكو ئەو غەدرەی لەسەرژمێری 1965 بەدواوە بەرامبەر بەكوردەكان كراوە دووبارە نەبێتەوە.
لەپیلانی دواخستنی سەرژمێری تەنیا وەزیری پلاندانان و پارێزگاری موسڵ دەبینین لە كاتێكدا گروپ و تاقمێكی زۆر هەیە پاڵپشتی و پشتگیری دواخستنی سەرژمێرییەكەیان كرد، دواخستنی سەرژمێری لە توانای دوو كەس نییە تەنانەت بەپێی دەستوور لە دەسەڵاتی كەسدا نییە ئەم پرۆسەیە دوا بخرێت مەگەر كارەساتێكی سروشتی و شەڕی ناوخۆ بكەوێتەوە، كە تەنیا لەو حاڵەتەدا دەكرێت سەرژمێری دواخرێت. سەرژمێری كارێكی هونەرییە بەداخەوە تێكەڵ بەمەرام و پیلانی سیاسی دژ بە كوردستان كرا. هەڵوێست دژ بەم پیلانە سیاسییە پێویستە لەسەرجەم ئاستەكان بێت، دەبێت سەركردایەتی سیاسی كوردستان و هاوڵاتییان هەمووی یەكهەڵوێستیان دژ بەدواخستنی سەرژمێرییەكە هەبێت و تۆمەتباران دادگای بكرێن و بەهیچ شێوەیەك رازی نەبین بەدواخستنی پرۆسەكە، تەنانەت دووبارە چاوخشاندنەوە بە ئیستمارەی سەرژمێرییەكە بكرێت و دووبارە چاوخشاندنەوە بەنوێنەرایەتی كوردستانی لەسەرجەم لیژنە پەیوەندیدارەكانی سەرژمێری بكرێتەوە، پێویستە وەزیری پلاندانان و پارێزگاری موسڵ بدرێنە دادگاو لێپرسینەوەی یاسایی بكرێن، بەبێ ئەم هەنگاوە هیچ زەمانەتێك نییە سەرژمێری 5/12 جێبەجێ بكرێت، سەركردایەتی كوردستانیش كەمتەرخەمن بەرامبەر بەم پرۆسەیە بەتایبەتی كاتێك ساڵی رابردوو نوری مالیكی درا بەدادگا و تۆتباركرا كە دەستووری پێشێلكردو سەرژمێری دواخست ئایا بەدواداچوون لەسەر ئەم پرسە كرا؟ مالیكی نە سزای دارایی كرا نەداوای لێبووردنی كردو نەخرایە ناو بەندیخانەوەو بەدواداچوونمان نەبوو، بۆیە پێم وایە زەمانەتی ئەوە نییە ئەمجارەش پرۆسەكە لەكاتی خۆیدا جێبەجێ بكرێت، تەنانەت ئەگەری ئەوە هەیە لە ناوچەكانی خواروو ناوەراستی عێراق كاری ساختەكاری ئەنجام دەدرێت و بە زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان لەو ناوچە عەرەب نشینەكان نفووزی كوردەكان كەم دەكرێتەوە.
دكتۆر ئاراس حوسێن دارتاش مامۆستا لەزانكۆی سلێمانی و پسپۆرو شارەزا لەبواری ئابووری سەبارەت بەمەترسییەكانی دواخستنی ئەنجامدانی پرۆسەكەو تەگەرە دانان لەئەنجامدانی ئەو پرۆسەیە پێی وایە دواخستنی سەرژمێری و ئەو دژایەتییانەی بەرامبەر پرۆسەكە لەلایەن چەند لایەنێكی سیاسییەوە ئەنجام دەدرێت زیان لەئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی وڵات دەگەیەنێت، چونكە سەرژمێری بەدەستهێنانی كۆمەڵێك زانیاری گرنگە كە بۆ پەرەپێدانی ئابووری گرنگە هەر لە دەستنیشانكردنی ژمارەی هێزی كارو ئاستی داهات، بەمشێوەیە لەرووی ئابووری و دیموكرافییەوە چەندین نیشانەمان دەداتێ تاوەكو بزانین چۆن پلانی ئابووری و رۆشنبیری وخوێندن و ئابووری دادەنێین و وەڵامێكی پرسیارە ئابووری و زانستییەكانە. لەگەڵ ئەم گرنگییە ئابوورییانە بەڵام دەرئەنجامە سیاسییەكەی لەكاتی ئێستادا گرنگە چونكە لەم بارودۆخە پشێوییە سیاسییەدا ناتوانرێت پلانی ئابووری رێكو پێك دانرێت، بۆیە لەم سەرژمێرییەدا دەتوانرێت ئەو راستییەمان بۆ دەربكەوێت كە ژمارەی كورد لەعێراق و كوردستان و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، هەر لەم روانگەیەوە دواخستنی سەرژمێری كە لەسەر داوای سەركردەكانی ئەلعێراقی و ئوسێل نوجێفی و ساڵح موتڵەكە بۆیە من پێم وایە ئێستاكە دوو مەترسی هەیە لەلایەك دوای تێپەڕبوونی دوو مانگەكەش ئەو سەرژمێرییە ئەنجام نەدرێت، لەلایەكی تر ئەگەری ئەوە هەیە لەو دوو مانگەی داهاتوودا هێزە شۆڤێنییەكان لەناوچە جێناكۆكەكان دەست بكەن بەگۆڕینی دیموگرافی پێكهاتەی دانیشتووان، بەتایبەتی لە موسڵ و كەركووك و دیالە.
سەمیرە محەمەد ساڵح مامۆستای زانكۆی سلێمانی و شارەزا لەبواری ئامارو سەرژمێری لەمبارەیەوە گووتی: ناكرێت وڵاتێك بێ سەرژمێی بڕوات بەڕێوەو بێ پلانی ئابووری و دانانی پلانێكی نیشتمانی هەنگاو بەرەو چارەسەركردنی دەیان گرفت و كێشەی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی بنێین، هەر بۆیە ئەم دواخستنەی ئەنجامدانی سەرژمێری لە خواستی هیچ كەسێكدا نییە تەنیا بەویستی كۆمەڵ و تاقمێكی شۆڤێنی، ناكرێت ئەو هێزانە كە لەدوو پارێزگادان بەو شێوەیە رووبەرووی پرۆسەیەكی وا گرنگ ببنەوە . تەنیا مەبەستەكەش بۆ ئەوە بوو كە قەبارەی راستەقینەی كورد لەو دوو پارێزگایەدا دەرنەكەوێت، دواخستنی سەرژمێرییەكە دوابەدوای ئەو پلانانە دێن كە دژی كوردستان ئەنجام دەدرێت تاوەكو قەباری گشتی كورد لەعێراقدا كەم بكرێتەوە بەتایبەتی نانەوەی فیتنەو جیاكردنەوەی پێكهاتەكانی كوردی فەیلی و شەبەك و یەزیدی . لەلایەكی ترەوە كاتێك پرۆسەی سەرژمێری تێكەڵ بەگەمەیەك دەكرێت كە مەبەست و ئامانجەكەی دیارە بەتایبەت لەو ناوچانەی كەچەندین ساڵە كوردستان چاوەڕێی چارەسەركردنی دەكات و دەیان بەڵێنی بێ دراوەو ماددەیەكی دەستوورییە ئەمە خۆی لەخۆیدا پێشێلكاری دەستوورییەو رەنگە گەر هەڵوێستێك نەنوێنین لە داهاتوودا پێشێلكاری دیكەش روودەدات.
لەم روانگەیەوە دەبێت سەركردایەتی سیاسی كوردستان بەهەموو هێزییەوە روو بكاتە رووبەرووبوونەوەی ئەو هێزو لایەنانەی دەیانەوێت سەرژمێری دوابخرێت یا لەهەندێك شوێندا جێبەجێ نەكرێت، لەلایەكی ترەوە پێویستە داوای ئەوە بكرێت كە سەرژمێری بەپێی میكانیزمێكی زانستی و شەفاف بەڕێوە بچێت تاوەكو دوور بیت لە ساختەكاری و تەزویركردنەوە.