نه‌ته‌وه‌سازى له رێگه‌ى په‌روه‌رده‌وه
د. عدنان شوان
(*)
نه‌ته‌وه و نه‌ته‌وه‌سازى :
نه‌ته‌وه‌سازى پرۆسه‌ى به‌هێزكردن و قوڵبوونه‌وه‌ي کۆیاد و بەهاکان و ئەفسانەکان و سیمبولەکان ، وەک، ئاڵا، سروودی نیشتیمانیی، سنوورەکان، خاک، پاڵەوانەکان، پەڕتووکە مێژووییەکان، ناوی وڵات، دەستووری وڵات، سوێندەکان، تا دەگاتە دارودرەخت و ئاژەڵە نەتەوەییەکانه، له ناخى تاك و ئه‌ندامانى نه‌ته‌وه‌يه‌ك و كۆمه‌ڵگه‌يه‌ك ، كه ئيلهام له نه‌ته‌وه وه‌رده‌گرێت نه‌ك ده‌وڵه‌ت .
نه‌ته‌وه‌سازى، بريتيه له گرنگيدان به‌ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و هه‌وڵدانى به‌رده‌وام بۆ پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندى و ده‌ستكه‌وته نه‌ته‌وه‌ييه‌كان و پێكه‌وه به‌ستنه‌وه و ئامێزان بوونى تاكه‌كان و ئه‌ندامانى كۆمه‌ڵگايه له‌گه‌ڵ يه‌ك . هه‌موو دامه‌زراوه‌كانى كۆمه‌ڵگه له‌م پرۆسه‌يه‌دا به‌شدارن كه يارمه‌تى به هێزبوونى هه‌ستى نه‌ته‌وه‌يى و گه‌شه‌سه‌ندنى ئابورى و ستراتيجى و چاره‌سه‌ركردنى ناكۆكييه‌كان به شێوه‌يه‌كى ئاشتييانه له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى نه‌ته‌وه‌يي ده‌دا. نه‌ته‌وه‌سازى یەکێکە لەو قۆناغە سەختانەی کە نه‌ته‌وه‌يه‌ك ڕووبەڕووی دەبێتەوە ئەم پڕۆژەیە بەو مانایە نییە کە نه‌ته‌وه پێش دەستپێکردنی ئەم پڕۆژەیە بوونی نەبووە، بەڵکو لە زانستی سیاسیدا بە واتای کۆکردنەوەی وزه‌و تواناى نه‌ته‌وه‌يه بەمەبەستی پشتیوانی چەسپاندنی دامەزراوەکانی كۆمه‌ڵگه و دروستکردنی پەیوەندییەکی تەندروست لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا، هەروەها بۆ ئەوەی دەوڵەت و کۆمەڵگا پێکەوە کاربکەن بۆ بەرپەرچدانەوەی مەترسییەکان و دەستوەردانی دەرەکی .
رۆڵى په‌روه‌رده له پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازيدا
به‌شێوه‌يه‌كى گشتى په‌روه‌رده ئاكتێكى سياسييه، قوتابخانه و دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت رۆڵى يه‌كلاكه‌ره‌ويان هه‌يه له پێگه‌ياندنى تاك، له‌وێوه ده‌وڵه‌ت به‌ها و نۆرمه سياسى و كۆمه‌ڵايه‌تى و نشتيمانييه‌كان ده‌داته هاوڵاتيان. يه‌كێك له بنچینه گرنگه‌كانى بنیاتنانى هاوڵاتى باش په‌روه‌رده و پێگه‌یاندنی سیاسیه، پێشمه‌رجى سه‌ره‌كى پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازى و به‌هێزكردنى دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت له كۆمه‌ڵگادا بريتيه له هاوڵاتى چاك، هاوڵاتییه‌ك كه توانایى ناسینى به‌ها سه‌ره‌كییه به‌نرخه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانى هه‌بێت له پێناو ئاسایش و پاراستنى ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و نشتیمانى. به‌شيوه‌يه‌كى گشتى دامه‌زراوه‌كانى په‌روه‌رده و فێركردن بە بەردی بناغەی پێشکەوتن داده‌نرێت و ئامرازێكن بۆ کۆمەڵگایەکی یەکگرتوو و يه‌كانگير. لێرەدا چەند لایەنێکی سەرەکی ڕۆڵی پەروەردە لە پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازيدا دەخەینەڕوو:
1- بەرەوپێشبردنی ناسنامەی نەتەوەیی: پەروەردە یارمەتیدەرە بۆ چاندنی هەستی شانازی و ناسنامەی نەتەوەیی لەڕێگەی فێرکردنی فێرخوازان دەربارەی مێژوو و کولتوور و نەریت و بەهاکانی وڵات. یارمەتیدەرە بۆ دروستکردنی تێگەیشتنێکی هاوبەش لەوەی کە به‌رژه‌وه‌ندى نه‌ته‌وه‌يى و هێما و سيمبوله نه‌ته‌وه‌ييه‌كان بپارێزێت و به‌رگرييان لێبكات.
2- یەکێتی و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی: لە ڕێگەی پەروەردەوە تاکەکان لە پاشخانی جۆراوجۆرەوە دەرفەتی کارلێککردن و تێكه‌ڵاوييان پێکەوە هه‌يه. ئەمەش لێکتێگەیشتن و ڕێزگرتن و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی وسياسى زياتر ده‌كات، هەستکردن و ئينتيما بۆ نەتەوە بەرەوپێش دەبات.
3- پەروەردەی مەدەنی و بەها دیموکراتییەکان: پەروەردە تێگەیشتنێک لە بنەماکانی دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ و بەرپرسیارێتییە مەدەنییەکان بۆ هاووڵاتیان دابین دەکات. یارمەتیدەرە بۆ پەرەپێدانی هاوڵاتیانی ئاگادار و کە چالاکانە بەشداری لە پرۆسەی دیموکراسیدا دەکەن و بەشداری لە پێشکەوتنی نه‌ته‌وه‌ده‌كه‌ن. له دونياىى نوێدا پرس و نۆرمه ديموكراتييه‌كان خاڵێكى گرنگى پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازين، نه‌ته‌وه‌يه‌ك تاكه‌كانى خۆى له‌سه‌ر ئه‌و پره‌نسيپانه په‌روه‌رده بكات، يه‌كگرتوويى و يه‌كانگيرى نێوان ئه‌ندامه‌كانى زياتر ده‌بێت . له‌به‌رئه‌وه‌ى هه‌وڵى دورست بوونى كلتورێكى هاوبه‌شى مه‌ده‌نى ده‌درێت له سه‌رووى كلتوره ته‌سك و چه‌قبه‌ستووه‌كان .
4- گەشەپێدانی ئابووری: پەروەردە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە گەشەی ئابووریدا بە يارمه‌تيدانى تاکەکان بە لێهاتوویی و زانیاری و شارەزایی پێویست بۆ هێزی کار. دانیشتووانێکی باش و خوێندەوار بەشدارن لە ئابوورییەکی بەرهەمدارتر و داهێنەرانەتر.
5- کەمکردنەوەی هەژاری و نایەکسانی: پەروەردە ئامرازێکی بەهێزە بۆ شکاندنی سووڕی هەژاری. تاکەکان بەهێز دەکات بە ئامرازەکانی باشترکردنی باری ئابووری-کۆمەڵایەتی خۆیان و دەستڕاگەیشتن بە دەرفەتی باشتر.
6- گەشەپێدانی سەرمایەی مرۆیی: وەبەرهێنان لە پەروەردەدا دەبێتە هۆی پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی، ئەمەش بۆ گەشەسەندنی بەردەوام و توانای کێبڕکێی نەتەوەیەک لە گۆڕەپانی جیهانیدا زۆر گرنگە. زۆرێك له چاودێران ده‌ڵێن پاشه‌كشه‌ى ئه‌مريكا له‌م دواييانه و پێشكه‌وتن و هاتنه‌پێشى چين په‌يوه‌ندى به وه‌به‌رهێنانى چين هه‌بووه له په‌روه‌رده و سود وه‌رگرتن له سه‌رمايه‌ىى مرۆيي.
7- بزاوتى کۆمەڵایەتی: پەروەردە دەرفەت بۆ جووڵەی کۆمەڵایەتی دەڕەخسێنێت، تاکەکان لە پاشخانی جۆراوجۆرەوە دەتوانن ژیانیان باشتر بکەن و بەشداری بکەن لە گەشەپێدانی كۆمه‌ڵگا و .
كه‌واته، بۆ بەکارهێنانی توانای تەواوی پەروەردە له نه‌ته‌وه‌سازيدا، زۆر گرنگە ده‌وڵه‌ت و حكومه‌ت وەبەرهێنان لە سیستەمی پەروەردەی کوالیتی به‌رز بكه‌ن، کە بۆ هەمووان به‌رده‌ست بيت ، بەبێ گوێدانە باری ئابووری کۆمەڵایەتی یان شوێنی جوگرافی. سەرەڕای ئەوەش، پرۆگرامه‌كان ده‌بێت ڕەنگدانەوەی بەها و نۆرمه‌كانى كۆمه‌ڵگا بن و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و لێهاتوویی شیکاری بەرەوپێش ببات، كه دواجاربه‌شدارى كارا بكه‌ن له پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازى و نشتيمانسازى .
په‌روه‌رده و نه‌ته‌وه‌سازى له هه‌رێمى كوردستان
به‌شێوه‌يه‌كى گشتى په‌روه‌رده له هه‌رێمى كوردستان كه‌مترين ئيزافه‌ى بۆ ڕووداوه سياسى و كلتورى و كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان هه‌يه. قوتابخانه‌كان و دامه‌زراوه‌كانى فێركردن رۆڵى كاريگه‌ر ناگێرن له پێگه‌ياندنى تاك له‌سه‌ر بنه‌ماى پاراستنى ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يى و نشتيمانسازى. له‌به‌رئه‌وه‌ى قوتابخانه‌كان و زانكۆكان وه‌كو دامه‌زراوه‌ى سياسى كارناكه‌ن، زۆربه‌ى مامۆستايان و په‌روه‌ردكارانيش نازانن په‌يوه‌ندى نێوان په‌روه‌رده و سياسه‌ت چييه، له كاتێكدا وه‌زيفه‌ى ئه‌وان وه‌زيفه‌يه‌كى سياسيه و په‌روه‌رده‌ش ئاكتێكى سياسييه. بۆيه رۆڵى دامه‌زراوه په‌روه‌رده‌ييه‌كان ( قوتابخانه و په‌يمانگاو زانكۆكان ) له پێگه‌ياندنى سياسى لاوازه، له‌به‌رامبه‌ردا كه‌ناڵه‌كانى تر دێن ئه‌و بۆشاييه پڕده‌كه‌نه‌وه وه‌ك ( پارتى سياسى و مزگه‌وت و ميديا و سۆشيال ميديا و .... هتد ) بۆيه‌ش ده‌بينين پێگه‌ياندنێكى سياسى زۆر نارێك و شێواو له كوردستان هه‌يه ، كه مه‌رج نييه تاك له‌سه‌ر بنه‌ماو پره‌نسيپه نشتيمانييه‌كان پێبگه‌يه‌نن، دياره بۆ ئه‌مه گرفته گه‌وره‌كه له سياسه‌تى په‌روه‌ده‌يدا هه‌يه. چونكه لاوازى رۆڵى قوتابخانه و زانكۆكان له پێگه‌ياندنى سياسييانه‌ى نشتيمانييانه و نه‌ته‌وه‌ييانه‌ى تاك بۆته هۆى به‌هێزه كه‌ناڵه‌كانى ترى پێگه‌ياندن كه هيچ سانسۆرێكيان له‌سه‌ر نييه .
بۆ نمونه ،خاڵێكى گرنگ هه‌يه ده‌رباره‌ى پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازى كه ده‌بووايه هه‌موو كه‌ناڵه په‌روه‌رده‌ييه‌كان كارى له‌سه‌ر بكه‌ن و تاك و قوتابيانى له‌سه‌ر پێبگه‌يه‌نن، ئه‌ويش جياكردنه‌وه‌ى پرسه نه‌ته‌وه‌يى و نشتيمانييه‌كانه له‌گه‌ڵ فۆرمى حكومڕانى ، وڵات، نشتيمان ، خاك ، ئاڵا، كورد، قه‌واره‌ى سياسى و ده‌ستوورى هه‌رێمى كوردستان ئه‌مانه چه‌مكگه‌لێكى پيرۆزن، جياوازن له فۆرمى حوكمڕانى، تاك ده‌كرێت ناڕازيبێت له ئه‌داى دامه‌زراوه‌يه‌ك يان حكومه‌ت و نيگه‌ران بێت، به‌ڵام ئه‌مه ماناى ئه‌وه نييه، تۆ گرنگى به خاك و ئاڵا و قه‌واره‌ى سياسى هه‌رێمى كوردستان نه‌ده‌ى به بيانووى ناڕازيبوون له بارودۆخه‌كه، ئه‌مه ئه‌ركى سه‌ره‌كى قوتابخانه و زانكۆ و دامه‌زراوه په‌روه‌رده‌ييه‌كانه ئه‌م تێگه‌يشتنه راست بكه‌نه‌وه .
په‌روه‌رده له هه‌رێمى كوردستان نه‌يتوانيووه ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و نشتيمانى به‌ره‌وپێش ببات، ره‌نگه وه‌كو مامه‌ڵه كردن له‌گه‌ڵ ده‌ق و ناوه‌رۆكى پرۆگرامه‌كان گرنگى به پرسه نشتيمانييه‌كان درا بێت، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته له واقعدا كاريگه‌ر نه‌بووه، ره‌فتار و بيركردنه‌وه‌ى تاكى له كۆمه‌ڵگاى ئێمه نه‌گۆريووه بۆ بيركردنه‌وه‌يه‌كى نشتيمانيانه و نه‌ته‌وه‌ييانه . بۆ نمونه ده‌بينين له ناوچه جێناكۆكه‌كان پرسى خاك، پرسى كوردبوون له هه‌ره‌شه‌دايه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌م پرسه پرسێكى نه‌ته‌وه‌يى وجودييه، سه‌ره‌راى گرنگيپێدانى ده‌زگاكانى راگه‌ياندن و گواستنه‌وه‌ى كێشه‌ى زه‌وى و زارى جوتيارانى كورد له په‌لكانه و تۆبزاوه و سه‌رگه‌ران و داقوق و مه‌خمور، به‌ڵام نابينين راى گشتى خه‌ڵك له‌سه‌ر ئه‌و پرسه بجوڵێٍت، لانى كه‌م ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازيى به شێوه‌يه‌كى باش له په‌روه‌رده‌دا كارى بۆ بكرايه، ده‌بوو چه‌ندين خۆپيشاندانى جه‌ماوه‌رى خۆرسك له هه‌ولێر و سلێمانى بۆ پشتگيرى جوتيارانى په‌لكانه و تۆبزاوه و داقوق و سه‌رگه‌ران كرابان . به‌ڵام به داخه‌وه چه‌ندين جار خۆپيشاندان كراوه به‌تايبه‌ت له سلێمانى ده‌رباره‌ى گرتنى چالاككوانێك كه ئه‌سڵه‌ن له بنه‌ڕه‌تدا له‌وانه‌يه له‌سه‌ر ته‌شهير و ناوزڕاندن گيرا بێت، به‌ڵام بۆ پرسێكى گرنگ وه‌كو پاراستنى خاك، هه‌مووان بێده‌نگن، دووباره ئه‌مه‌شييان ئه‌ركى په‌روه‌رده‌يه كه چاره‌سه‌رى ئه‌م كێشه‌يه بكات . خاڵێكى تر له پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازيدا گرنگه قوتابيان له‌سه‌ر رێزگرتن له سيمبول و كه‌سايه‌تييه مێژووييه نه‌ته‌وه‌ييه‌كان بۆ نمونه وه‌ك ( شيخ سه‌عيدى پيران و بارزانى نه‌مر و قازى محه‌مه‌د و شيخ عه‌بدولسه‌لامى بارزانى و هه‌موو ئه‌وانى تر كه سه‌ركردايه‌تى بزوتنه‌وه‌ى رزگاريخوازى كوردييان كردووه ) په‌روه‌رده بكرێن وه‌كو به‌شيك له مێژوو و ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌ى خۆيان چاوى لێبكه‌ن و بيانخوێننه‌وه . خاڵێكى تر هه‌بوونى په‌روه‌ۆده‌ى تايبه‌ت وايكردووه كه نه‌توانرێت په‌روه‌رده خزمه‌ت به پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازى بكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى پێشتر هه‌مووان هه‌ژار و ده‌وڵه‌مه‌ند و كوڕى به‌رپرس و كوڕ و كچى هاوڵاتييه‌كى ئاسايى يه‌ك شێوازى په‌روه‌رده‌يان وه‌رده‌گرت، به‌ڵام ئێستا نا، ئێستا كور و كچى ده‌وڵه‌مه‌ند و به‌رپرسه‌كان ئاماده‌نيبن له‌سه‌ر يه‌ك كورسى له‌گه‌ڵ كوڕه هه‌ژارێك دابنيشن، به‌ڵكو ئه‌وان ده‌چنه قوتابخانه‌ى باش و زانكۆى باش كه فێرى سكيل و كارامه‌يى جياواز ده‌بن، دواتر ئه‌وان ده‌ستيان به هه‌ليكارى زياتر ده‌گات و منداڵانى هه‌ژاريش زۆر به‌رێژه‌يه‌كى كه‌م، به‌م شێوه‌يه ئه‌مه نايه‌كسانى دورست ده‌كات و كاريگه‌رى خراپى له‌سه‌ر ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و نشتيمانى ده‌بێت.
له‌به‌رامبه‌ردا، كێشه‌يه‌كى قوڵ بۆ نه‌ته‌وه‌سازى بريتيه له دورستكردنى زانكۆ له هه‌موو ناوچه و شوێنێكى هه‌رێمى كوردستان، ئه‌مه‌ش وايكردووه، نه‌توانرێت تێكه‌ڵاوى دورست بكرێت له نێوان شار و ناوچه جياوازه‌كانى كوردستان، ئه‌وه كاريگه‌رى خراپى ده‌بێت له‌سه‌ر يه‌كانگيرى نه‌ته‌وه‌يى و پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازى، پێشتر قوتابيانى سلێمانى له هه‌ولێر و دهۆك ده‌يانخوێند، هى دهۆك ده‌چوونه سلێمانى به‌مه‌به‌ش تێكه‌ڵاوى كلتورى و هه‌ستى نشتيمانى و نه‌ته‌وه‌يى زياتر ده‌بوو، به‌ڵام ئێستا هه‌موو ناوچه‌يه‌ك و شوێنێك زانكۆى تايبه‌ت به خۆى هه‌يه و قۆتابيان له‌وناوچانه ده‌خوێنن كه تێدا گه‌وره‌بوون و شوێنى نيشته‌جێبوونى خۆيانه، له‌به‌ر ئه‌وه ده‌بينين يه‌كانگيرى كۆمه‌ڵايه‌تى و نه‌ته‌وه‌يى و پرۆسه‌ى نشتيمانسازى له ئاستيكى زۆر لاوازدايه .
به‌شێوه‌يه‌كى گشتى په‌روه‌رده له هه‌رێمى كوردستان نه‌يتوانيووه ببێته كه‌ناڵێكى گرنگ بۆ پرۆسه‌ى نه‌ته‌وه‌سازى و نشتيمانسازى، بۆيه بۆ به‌رده‌وامبوون و پاراستنى قه‌زييه‌ىى كوردى و پرسه نشتيمانييه‌كان پێويسته وه‌به‌رهێنانى زياتر و ته‌واو له په‌روه‌رده‌دا بكرێت، چاره‌نوسى ئێستا و داهاتوومان په‌يوه‌سته به‌م خاڵه‌وه، هه‌روه‌ك ده‌يڤێد ئيستۆن له كتێبى (منداڵ له سيسته‌مى سياسيدا) ده‌ڵێت: “داهاتووى كۆمه‌ڵگا په‌يوه‌سته به په‌روه‌رده و پێگه‌ياندنى ئێستايى منداڵه‌كانى “.
(*)
دكتۆرا له په‌روه‌رده و بنياتنانى ئاشتى
