ماریانا چارۆنتاكی، وانەبێژی باڵایە لە بواری سیاسەتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی لینكۆڵن (سكووڵی زانستە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان)، وەك بەڕێوەبەری یەكەی دیراساتی نێودەوڵەتیی كوردستان (٢٠١٦-٢٠١٩) لە زانكۆی لێستەر كاری كردووە، ئەندامی ئەنجومەنی ئەمیندارانی سكووڵی لەندەن بۆ ئابووری و زانستە سیاسییەكان و كۆمەڵەی دیراساتی نێودەوڵەتی بەریتانییە و، بەشدارە لە ڕێكخستنی كۆمەڵەی كاری سیاسەتی نێودەوڵەتیی سەر بە كۆمەڵەی دیراساتی نێودەوڵەتیی بەریتانی. هەروەها هاوەڵی توێژینەوەیە لە زانكۆی سۆران (هەولێر، عێراق) و وەك ڕاوێژكار لە باڵیۆزخانەی عێراق لە ئەسینا (یۆنان 2011-2012) كاری كردووە. ماریانا لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا توێژینەوەی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجام داوە، هەروەها توێژینەوەی چڕی كاری مەیدانیی ئەنجام داوە لە ساڵی2007ـەوە تاوەكو ئێستا. توێژینەوەكانی پەیوەستن بە تێورەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، شرۆڤەكاریی سیاسەتی دەرەوە و توێژینەوەی ناوچەكە بە چڕكردنەوەی سەرنجەكانی لەسەر كارلێكی نێوان دەوڵەت و قەوارە نادەوڵەتییەكان، هەروەها تێگەیشتنی تیۆری لەبارەی قەوارە نادەوڵەتییەكان و پێگەی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە. نووسەری چەندین كتێبە لە نێویاندا (كورد و سیاسەتی دەرەكیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 1945ـەوە «ڕوتلێدج، 2011» و ئێران و توركیا - بەشداریی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست «ئای ب توریس، 2018» و هاونووسەری كتبێی نەخشەسازی كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا «سپرینگەر، 2022»، توێژینەوەی لە چەندین گۆڤار بڵاو كردووەتەوە، لە نێویاندا (هارڤارد ئەنتەرناشناڵ ڕیڤیو، كامبریدج ڕیڤیو ئوف ئنتەرناشناڵ ئەفێرز، ئنتەرناشناڵ پۆلەتیكس جۆرناڵ، سێرد وێڵد كوارتەرلی، بریتیش جورناڵ ئۆف میدڵ ئیسترێن ستەدیس و چەند گۆڤاری دیكە). گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا لە بارەی پەیوەندییەكانی یەكێتیی ئەوروپا و هەرێمی كوردستانەوە.

 

* بە تێڕوانینی ئێوە بنەما و فەلسەفەی سەرەكیی سیاسەتی یەكێتیی ئەوروپا لە ئاست هەرێمی كوردستاندا چییە و بە هەڵسەنگاندنی ئێوە ئایا دەكرێت بڵێین كە هێشتا ئەو سیاسەتەی یەكێتیی ئەوروپا لە ئاست ئەم هەرێمەدا گرتوویەتەبەر، تەواو گەڵاڵە نەبووە و ڕەهەندەكانی بە تەواوەتی ڕەنگڕێژ نەبوون؟

- بە شێوەیەكی گشتی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا لە بەرەوپێشچووندایە، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە لە هەوڵەكانی بەردەوامە بۆ ئەوەی ئەم سیاسەتە یەك بخات لە ئاستێكی دیكەدا، كە ئەم حاڵەتە تەنیا پەیوەست نییە بە سیاسەتی دەرەكییەوە، بەڵكو ئەم حاڵەتە لە بوارەكانی بەرگری و ئاسایشیشدا بەدی دەكرێت و بەرچاو دەكەوێت. دواتر نابێت ئەوەمان لە بیر بچێت كە بەدامەزراوەییكردنی سیاسەتی دەرەكیی یەكێتیی ئەوروپا تا ڕاددەیەك هەوڵ و كۆششێكی نوێیە، واتە هێشتا لەم ڕووەوە ناكۆكی و بارگرژییەك هەیە لەنێوان داڕشتنی سیاسەت لەسەر ئاستی یەكێتییەكە و سیاسەتی دەوڵەتە ئەندامەكانی، ئەمەش ئەوە ڕوون دەكاتەوە، كە ڕێچكەی سیاسەتی یەكێتیی ئەوروپا پەیوەستە بە دەوڵەتە ئەندامەكانیەوە، كەواتە مەسەلەیەكی ئاڵۆزە كە گفتوگۆ بكەین لەبارەی بوونی پرەنسیپ و فەلسەفەیەكی سەرەكییەوە كە بووبێتە مۆركی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دامەزراوەی یەكێتیی ئەوروپا وەك دوو كاراكتەری نادەوڵەتیی جیاواز. تاوەكو ئێستا ئەم دووانەیە لە سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپادا دەردەكەوێت لە میانەی وەڵامدانەوەیاندا بۆ قەیرانەكان. ئەگەر بڵێین سەرهەڵدانی داعش لە ساڵی 2014 ئاسانكاریی كرد بۆ سیاسەتەكانی یەكێتیی ئەوروپا لە عێراقدا، ئەوا ڕاپرسییەكەی ساڵی 2017 لە كوردستان و ڕووداوەكانی دواتر ئاڵوگۆڕێكیان لە سیاسەتی دەرەوەی ئەم یەكێتییەدا دروست كردووە. پێدەچێت ئەم ماوەیە بووبێتە هۆی چەسپاندنی بوونی یەكێتیی ئەوروپا لە هەرێمی كوردستان و سەرەتای ڕاگەیاندنی سیاسەتی یەكێتیی ئەوروپا لە ئاست ئەم هەرێمەدا، لە ئێستاشدا ڕوونە كە مامەڵەی یەكێتیی ئەوروپا لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا پتر شێوەی پەیوەندییەكی تەقلیدیی دووقۆڵیی وەرگرتووە (بە دەر لە حاڵەتە مرۆییەكە و ویستی یەكێتیی ئەوروپا بۆ هاوكاریكردنی ئەو ناوچانەی شەڕ و ناكۆكییان تێدایە). ئەوەی پەیوەست بێت بە ئاستی یەكێتییەكەوە، ئەوا بوونی نوێنەرایەتیی ڕاستەوخۆ لە نێو یەكێتیی ئەوروپا و لە هەولێر و ئەنجامدانی كۆبوونەوە و دیدارە بەردەوامەكان لەسەر بنەمای ددانپێدانان بە هەرێمی كوردستاندا، بەو مانایە دێت كە یەكێتیی ئەوروپا سیاسەتی تەمومژاویی خۆی گۆڕیوە بۆ سیاسەتێكی كارلێككار و هاوكاری ئامێز. ئەم ئامادەییە بۆ ددانپێدانان و كاركردن لەگەڵ كاراكتەرە نادەوڵەتییەكانی دیكەدا ڕوونە، ئەویش لە بەشێكیدا لە ڕێی كۆبوونەوەكانی نێوان یەكێتیی ئەوروپا و عێراق لە ساڵی 2015ـەوە.

* ئێوە ئاماژە بەوە دەكەن كە پاڵنەری زیادبوونی ئاستی پەیوەندییەكانی یەكێتیی ئەوروپا لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا ڕوودانی هەندێ لە پەرەسەندنەكانە، ئایا چۆن لە ئایندەی ئەم پەیوەندییانە دەڕوانن؟ ئایا پێتان وایە بەرەو پتەوبوونی زیاتر دەڕۆن، یان ئەگەری ئەوە هەیە خاوبوونەوە بە خۆیانەوە ببینن؟

- لە ئێستادا چەند هۆكارێكی بەپەلە و پەیوەندیدار هەن كە كاریگەرن لەسەر داڕشتن و گەڵاڵەكردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەكانی نێوان یەكێتیی ئەوروپا و هەرێمی كوردستان، سیاسەتی یەكێتیی ئەوروپا تێكەڵێكە لە تێڕوانین و دیدی ئاستە دامەزراوەییەكانی یەكێتییەكە و بەرژەوەندیی دەوڵەتە ئەندامەكانی، هەروەها سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا بە شێوەیەكی گشتی بەندە بەوەی چەند توانای ئەوەی هەیە بە شێوەیەكی یەكلاكەرەوە و یەكگرتوو كاربكات. ڕێچكەی دووانەیی و تەوەربەند لەسەر پەرەسەندنەكان و زاڵبوونی سیاسەتی دەرەكیی دەوڵەتە گەورەكانی نێو یەكێتیی ئەوروپا، تیشك دەخاتەسەر بوونی ڕۆڵێكی چالاكتری هەرێمی كوردستان، كە چالاكترە لە ستراتیژیەتی وەڵامدانەوەی یەكێتیی ئەوروپا لە عێراقدا، ئەم ئەولەوییاتانە ئاماژەن بە ئاڵوگۆڕێك بەرەو گرتنەبەری سیاسەتێكی ڕوونتر لە پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە. ئەم بونیادە بەرجەستانە ڕەنگدانەوەیان هەبووە لە پەرەسەندنە بەردەوامەكاندا، كە ئەمەش ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە بۆچی هەرێمی كوردستان كاراكتەرێكی گرنگە لە پرۆسەی بەدامەزراوەییكردنی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپادا. كەواتە پرسیارەكە پەیوەندیدارە بەوەی تا چەند سیاسەتی دەرەكی و ئاسایشی یەكگرتووی یەكێتیی ئەوروپا دەتوانێت گۆڕانكاریی بەسەردا بێت و لە سیاسەتی كاردانەوە بۆ سیاسەتی كاركردن، ئایا ویستی ئەم یەكێتییە بۆ پیشاندانی نەرمینواندن (لە ڕوانگەی پرۆسەی بڕیاردانی بەكۆمەڵەوە) دەتوانێت ئاستی پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بەرز بكاتەوە؟ ئەم پرسانە نیگەرانییەكانی یەكێتیی ئەوروپا دەگرێتەوە لەبارەی دەستڕاگەیشتن بە وزە و پارسەنگدانەوەی ڕۆڵی ڕووسیا لە عێراق، هەروەها هەڵكشانی بەرژەوەندییەكانی چین و ڕۆڵی ئێران لە عێراقدا.

* تا چ ڕاددەیەك یەكێتیی ئەوروپا دەتوانێت ڕۆڵێكی بنیادنەر و ئەرێنی ببینێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا؟

- سەرباری لێدوانی ئەم دواییەی یەكێتیی ئەوروپا لەبارەی پێویستیی جێبەجێكردنی ڕێككەوتننامەی شنگالەوە، ئەوا یەكێتیی ئەوروپا ڕێچكەیەكی گشتگیر دەگرێتەبەر لە ئاست عێراقدا، پشتیوانیی یەكێتیی عێراق دەكات (بەو شێوە فیدڕاڵییەی ئێستای) و هەوڵی هاوسەنگكردنی هێزی بەغدا و هەولێر دەدات لەبەر ڕۆشنایی ئەو ددانپێدانانە دەستوورییەی بە كوردستان دراوە، كەواتە پێدەچێت زەحمەت بێت هێزێكی دەرەكی، بەتایبەتی ئەگەر قەوارەیەكی بەكۆمەڵ بێت و نوێنەرایەتیی بەرژەوەندیی ڕۆژئاوا بكات، بێت و ناوبژیوانی لە عێراقی ئەمڕۆدا بكات، چ جای ئەوەی فشار دروست بكات.

دواتر یەكێتیی ئەوروپا زۆر سەركەوتوو نەبووە لەو ڕۆڵە درێژخایەنەی ئەدای كردووە وەك ناوبژیوانێك لە كەیسی فەلەستیندا، یان لە كاردانەوەكانی ئەم دواییە بەرانبەر قەیرانی غەززە. ئامادەیی سیاسیی چڕی ئەم دواییەی یەكێتیی ئەوروپا لە عێراقدا واتە بەدەر لە پرسی عەرەب-ئیسرائیل، ئاماژە بە هەڵكشانی گرنگیی ئەم ناوچەیە بۆ كارنامەی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا، هەروەها بۆ توانای كاركردنی (ئەویش لەسەر ئاستی پێداگیركردنی) بە شێوەیەكی سەربەخۆ، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە كاراكتەرێكی گرنگە، هەر چۆنێك بێت، پەیوەندیی نێوان كورد و عەرەب بە شیعە و سوننەوە كە لە ڕووی مێژو0وییەوە ناسەقامگیر بووە، تەنیا دەتوانرێت لەسەر ئاستی ناوخۆیی كێشەكانیان چارەسەر بكرێت.

* یەكێتیی ئەوروپا و هەرێمی كوردستان دەبوو، یان دەیانتوانی چ شتێكی جیاواز بگرنەبەر بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانیان؟

- ئاشكرایە كە پەیوەندییەكانی كورد و ئەو دەوڵەتانەی ئێستا بوونەتە ئەندامی ئەم یەكێتییە، دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی یەكێتیی ئەوروپا وەك كاراكتەرێكی یەكگرتوو و دامەزراوەیەكی هاوچەرخ، گومانی تێدا نییە كە سیاسەتی فەرەنسا لە ئاست كورددا دەرفەتێكە بۆ سیاسەتی یەكێتیی ئەوروپا بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی پتر یەكلاكەرەوە و یەكگرتوو كار لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بكات. واتە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی فەرەنسا وەك ئاسانكارێكی پەیوەندییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كاری كردووە، دەتوانێت بەرچاوڕوونی بدات بە سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا لە ئاست هەرێمی كوردستاندا. لە ڕاستیدا ڕووكردنە یەكێتیی ئەوروپا لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە وەك تاكە لایەنێكی گفتوگۆكار لە دوای كاردانەوەكانی تایبەت بە ڕیفراندۆمەوە بۆ ئەوەی هاوكاری بێت لە ئاساییكردنەوەی پێگە فیدراڵییەكەی ئەم هەرێمەدا، گرنگی یەكێتیی ئەوروپا لە كارنامەی سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستاندا ڕوون دەكاتەوە. كەواتە بەهۆی بوونی مامەڵەیەكی باش لە ڕابردوودا و بە ڕەچاوكردنی ئەو ئاڵوگۆڕەی لەم دواییەدا هاتووەتە ئاراوە لە كاردانەوەكانی یەكێتیی ئەوروپا لە ئاست پەرەسەندنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستاندا، ئەوا سەرەتای گەڵاڵەبوونی شێوازێكی گۆڕدراوی مامەڵەكردن دەركەوتووە، دیدگایەكی ڕوونی یەكێتیی ئەوروپا و ئاوێتەبوونی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتە ئەندامەكانی ئەوە دیاری دەكەن كە ئەم یەكێتییە دەتوانێت چ ڕۆڵێك ئەدا بكات (بەدەر لە ڕۆڵی ئیدارەدانی قەیرانەكانی ئەم دواییە وەك شەڕەكانی غەززە و ئۆكرانیا). كەواتە پێویستە سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا هاوشان بە بنەمای مافی بڕیاردانی چارەنووس، پاڵپشت بێت لە پابەندبوون بە یاسای نێودەوڵەتی و مافەكانی مرۆڤەوە. هەروەها بۆ ئەوەی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا سەركەوتوو بێت، ئەوا پێویستە هەلومەرجەكە لەبەرچاو بگرێت، وەك ئەوەی لە عێراقدا هەیە، كە هەر چوارچێوەیەكی پەیوەندییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا جیاوازە، كەواتە گرتنەبەری سیاسەتێكی هەرێمایەتیی بەرفراوان لە لایەن یەكێتیی ئەوروپاوە بەس نییە، وەك ئەوەی لە سەروەختی سەرهەڵدانی داعش لە سووریا و عێراق هەبوون، كە ئەوەش مایەی تێگەیشتن بوو لەبەر ئەوەی یەك چوارچێوە بوو، ڕەنگە لە ئایندەدا مایەی كێشە و گرفت بێت، لەبری ئەوە ئەو تێڕوانینەی پارێزگاری لە پەیوەندییەكانی یەكێتیی ئەوروپا بە هەرێمی كوردستانەوە دەكات (كە بەندە بە پەرەسەندنەكانەوە) بە بێ ئەوەی جەختكردنەوەیەكی زیاد لە پێویست لەسەر عێراق لەخۆ بگرێت (بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كوردستانیش پێگەیەكی دەستووریی یەكسانی هەیە) ڕەنگە دەرفەتێك بۆ یەكێتیی ئەوروپا دروست بكات، بۆ بەرفراوانكردن و برەودان بە سیاسەتێكی دەرەكیی یەكگرتوو كە هاوشانی بەغدا بگیرێتەبەر.