(*) 

دوو سال لەمەوبەر لە دەستپێکی شەری روسیاو ئۆکراین میدیا کوردیەکان گرنگیەکی زۆریان دا بە بابەتەکە و رۆژانە دیدار و چاوپێکەوتن و بەرنامەی تایبەتیان هەبوو لە سەر بابەتەکە و شروڤەکارانی سیاسی و مامۆستایانی زانکۆ و ئەکادیمیستەکان راو و بۆچون و شیکاری خۆیان هەبوو، بەلام تا ئەو رادەیەی کە چاودێریمان دەکرد و بەدواداچونی کەنالە جیاوازەکانمان دەکرد لە سۆشیال میدیا و سەر شاشەی تیڤیەکان. هەمووان تەنها لە یەک دیدگا و بە لێنزو زوومی رۆژئاوا و لە ژێر کاریگەری میدیا و راگەیاندنی رۆژئاوا قسەیان هەبوو و کورتەی قسەکانیش بریتی بوون لەوەی کە ئەو شەرە کۆتایی روسیایە و کۆتایی پۆتینە و روسیا کەوتۆتە نێو چالەکی گەورە کە دەرچونی نییە و روسیا لە رووی ئابوریەوە تەواو دادەروخێت و کۆمەلێکی تر لەو دەربرینانە. دوای تێپەربونی دو سال بەسەر شەری نێوانیان زۆر شت روون بویتەوە و خەلک و شرۆڤەکاران لە شوێنە جیاوازەکانی جیهان قسە و باسی نوێیان هەیە لە سەر ئەنجامەکانی ئەو شەرە تا ئەو کاتەی کە تێداین. ئەو بابەتانەی کە لەو وتارەدا باس دەکرێن بەشێکن لە بیرورای چاودێران و شروڤەکارانی سیاسی و رۆژنامەڤانان و چالاکڤانانی یوئێن لە سەرتاسەری جیهان و بە رۆژئاوا و  ئەمریکاشەوە کە لە دیجیتال پۆرتالی سەربەخۆی دێ پرینت وەک بەشی بیرورا باسیان کردووە.

 

بێگومان لەو ساتەدا کە شەڕەکە دەستی پێکرد، میدیای سەرەکی ڕۆژئاوا دەستیان کرد بە هەوڵی یەکگرتوو بۆ ئەوەی دیدگای ڕووسیا بە تەواوی سەرکوت بکەن و تەنها گێڕانەوەی ڕۆژئاوایی و ئۆکراینی پیشان بدەن.

 

شەڕی ئۆکراین دوو ساڵی تەواو کرد و تا ئێستا ئێمە لە کوردستان و ناوچە و هەروەها زۆربەی جیهان تەنها یەک گێڕانەوەمان لەبارەیەوە بیستووە، ئەویش گێڕانەوەی ڕۆژئاوایە لەسەر هۆکارەکان و پێشکەوتنی شەڕەکە. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە چەندین ئەفسانەی ناراست بانگەشەی بۆ بکرێت و بە شتێکی ئاسایی وەربگیرێت. ڕەنگە کاتی ئەوە هاتبێت ئێمە لێیان بکۆڵینەوە.

 

ئەفسانەی یەکەم ئەوەیە کە ئەمە شەڕێکی شەڕانگێزی بێ ئیستفزازی بوو کە لەناکاو لەلایەن ڕووسیا لە ساڵی ٢٠٢٢ بۆ دەستبەسەرداگرتنی خاکی ولاتان دەستی پێکرد.

 

ئەم ململانێیە وەک هەر ململانێیەکی دیکە، هۆکاری مێژوویی و نەتەوەیی و جیۆپۆلەتیکی قووڵی داکوتاوە. لە میانی چاوپێکەوتنی ئەم دواییەی ڕۆژنامەنووس تاکەر کارلسۆن لەگەڵ ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا لە کرێملین/مۆسکۆ، سەرۆک کۆمار ٢٨ خولەکی تەرخان کرد بۆ ڕوونکردنەوەی مێژووی ئۆکراین و ڕووسیا. ڕووخانی ڤیکتۆر یانۆکۆڤیچ سەرۆکی ئۆکراین کە بە شێوەیەکی یاسایی هەڵبژێردرابوو لە کودەتاکەی مەیدان کە لەلایەن دەزگای هەواڵگریی ناوەندییەوە (سی ئای ئەی) سپۆنسەرکرابوو لە ساڵی ٢٠١٤ و هەوڵی دواتر لەلایەن سوپای ئۆکراین بۆ سەرکوتکردنی ناوچە ڕووسی زمانەکانی دۆنباس دواجار شەڕی ناوخۆی لێکەوتەوە. ئەمەش هاوکات بوو لەگەڵ فراوانبوونی بێوچان بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناتۆ بە پێنج قۆناغ لە ساڵی ١٩٩٩ بەدواوە، سەرەڕای هەڵوەشاندنەوەی نەیارەکەی لە جەنگی سارددا، کە پەیمانی وارشۆیە و بە پێچەوانەی ئەو دڵنیاییانەی کە بە ڕووسەکان درا. پوتین چەندین جار هۆشداریدا لەوەی کە فراوانبوونی ناتۆ بەرەو ڕۆژهەڵات هەڕەشەیەکی وجودییە بۆ سەر ڕووسیا، بە ڕوونترین شێوە لە کۆنفرانسی ئاسایشی میونشنی ساڵی ٢٠٠٧دا باسی لێوەی کرد.

دوای کودەتاکەی مەیدان لە ساڵی 2014، سوپای ئۆکراین لەلایەن ئەمریکا و ناتۆوە بەهێز کرا و وەک یەکێک لە گەورەترین سوپاکانی ئەوروپا بنیات نرا بۆ ئەوەی لە دژی ڕوسیا و بۆ بەرەنگاربونەوەی روسیا بەکار بهێنرێت. لەلایەکی دیکەوە شەڕی ناوخۆی ئۆکراین لە ناوچەی دۆنباس کە خەلکی روسی زمانی لێ دەژیت، لە نێوان ساڵانی ٢٠١٤ - ٢٠٢٢دا ١٤ هەزار کوژراوی لێکەوتەوە. دووفاقی ڕۆژئاوا لە گەرەنتیکردنی ڕێککەوتننامەکانی مینسک بۆ ڕاگرتنی شەڕی ناوخۆی دۆنباس بەبێ ئەوەی هیچ مەبەست یان نیەتێکی باش یان ئاشتەواییان هەبێت، بەڵکو دەرفەت وەرگرتن و بەکارهێنانی کات بوو بۆ زیاتر بنیاتنانی سوپای ئۆکراین، وەک لەلایەن ڕاوێژکاری ئەڵمانیا ئەنگێلا مێرکڵ و سەرۆکی ئۆکراین پترۆ پۆرۆشنکۆی پشتڕاستکراوەتەوە، تەنها بێمتمانەیی ڕۆژئاوای لە ڕووسیا زیاد کرد. ڕووسیا ئۆکراینی وەک هەڕەشەیەکی وجودی لەسەر سنوورەکانی هەست پێدەکرد، کە لەلایەن ناتۆوە دروستکراوە، کە دەبێت مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. کەواتە شەڕەکە لەناکاو لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٢ دەستی پێنەکرد بەهۆی دەستدرێژی ڕووسیا یان پاوانخوازیەکەی، وەک ئەوەی گێڕانەوەی ڕۆژئاوا وێنا دەکات. بەلکو خودی رۆژئاوا پێشتر پلانیان بۆ دارشتبوو.

 

ئۆکراین و شەری بەوەکالەت

 

ئەفسانەی دووەم ئەوەیە کە لە شەڕی ڕووسیا و ئۆکرایندا، ئۆکراینی چاونەترس بەرەنگاری ئیمپریالیستی ڕووسیا دەبێتەوە لە دەستبەسەرداگرتنی زەوی.

 

بە پێچەوانەوە، ئەوە شەڕێکی تەواو ئابووری و دارایی و سەربازییە کە ئەمریکا سەرکردایەتی دەکات بە هاوکاری رۆژئاوا لە دژی ڕووسیا کە ئۆکراین بە وەکالەت بەکاردەهێنێت. ڕۆژئاوا، تا ئێستا زیاتر لە ١٨ هەزار سزای بەسەر ڕووسیادا سپاندووە بەو هیوایەی، وەک جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا وتی، ئابووری ڕووسیا بخاتە نێو چال و ڕۆبڵ ببێتە دراوێکی بێ بەها وەک بەرد. تەنها لە ماوەی دوو ساڵدا ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا نزیکەی ٢٠٠ ملیار دۆلار هاوکاری دارایی و سەربازیان پێشکەش بە ئۆکراین کردووە. ئەگەر بەراوردی بکەین بە ولاتێکی وەک هیندستان، کۆی بودجەی بەرگری هیندستان بە مووچە و خانەنشینییەوە تەنها نزیکەی ٧٥ ملیار دۆلارە.

بە شێوەیەکی بەرفراوان قبوڵکراوە و دیارە کە هەواڵگری سەنگەرەکان، چاودێریکردنی مانگی دەستکرد و پەیوەندیکردن لەلایەن ستارلینکی ئیلۆن ماسکەوە لەلایەن ناتۆوە پێشکەش بە سوپای ئۆکراین دەکرێت. هێزە تایبەتەکانی ڕۆژئاوا لەسەر زەوی ئامادەن لەگەڵ سوپای ئۆکراین کە یارمەتیان دەدات لە پلاندانان و بە ئامانجگرتن و بەڕێوەبردنی سیستەمی چەکی ئاڵۆز. ئەو گفتوگۆ ڤیدیۆییەی کە لە ١٩ی شوباتدا لە نێوان ژەنەڕاڵ ئینگۆ گێرهارتز، سەرۆکی کۆمپانیای لوفتوافی ئەڵمانی و چوار ئەفسەر سەبارەت بە لەناوبردنی پردی کێرچی کریمە بە مووشەکی تاورس، دوایین بەڵگەیە.

 

ڕۆژئاوا سەدان تانک و هەزاران ئۆتۆمبێلی شەڕکەر، پاتریۆت و سیستەمی بەرگری ئاسمانی دیکە، چەکی دژە تانک، مووشەکی کروز و ملیۆنان گوللەی تەقەمەنی بۆ ئۆکراین دابین کردووە. نوێترین تانکەکانی لیۆپارد، چالنجەر و ئەبرامز، M113 و ماردەر زرێپۆشی نەفەر هەڵگری (APCs)، HIMARS (سیستەمی موشەکی تۆپخانەی جوڵەی بەرز)، ATACMS (سیستەمی مووشەکی تاکتیکی سوپای ئەمریکا) و موشەکی ستۆرم سێبەر، و کۆمەلێکی تر لە چەکی پێشکەوتوو دابینکراون بۆ ئۆکراین. ڕۆژئاوا بە دەرفەتێکی زێڕین دەزانێت بۆ ئەوەی ‘شکستێکی ستراتیژی’ بەسەر ڕووسیادا بسەپێنێت و لاوازی بکات، وەک ئەوەی بە تایبەتی لەلایەن وەزیری بەرگری ئەمریکا لۆید ئۆستینەوە ڕایگەیاندووە. لە وتارێکی ئەم دواییەی ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمزدا پشتڕاستی کردەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤وە ١٢ بنکەی نهێنی سی ئای ئەی لە ئۆکراین بۆ سیخوڕیکردن بەسەر ڕووسیا و ڕاهێنانی ئۆکراینییەکان دامەزراون.

 

ئایا پوتین دەستدرێژیکارە؟

 

ئەفسانەی سێیەم ئەوەیە کە پوتین جەنگاوەرێکە و لە ئۆکراین ناوەستێت؛ دەیەوێت هێرش بکاتە سەر ئەوروپا و تەنانەت ڕەنگە چەکی ئەتۆمی بەکاربهێنێت بۆ ئەو کارە.

 

مرۆڤەکان دەکرێت گوێ لە وتارەکانی پوتین بگرن تا بزانن لە هیچ قۆناغێکدا ڕووسیا هەڕەشەی لە هیچ وڵاتێکی ئەوروپی نەکردووە. بە پێی قسەی بەرپرسانی روسیا، سێ ئامانجی ئۆپەراسیۆنی سەربازی روسیا بریتین لە پاراستنی دانیشتوانی ڕووسی زمان کە لەلایەن ئۆکراینەوە گۆشەگیر کراون و داماڵینی سەربازی ئۆکراین و رێگریکردنی ئۆکراین لە بوون بە نوێنەری نازیەکان. ئەو قسە و باسانەی کە باس لەوە دەکەن کە ڕووسیا دەیەوێت هێرش بکاتە سەر ئەوروپا و ئامادەیە بۆ بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی، لە سیاسەتمەداران و میدیا و کەسایەتییە سەربازییەکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپاوە هاتووە.

 

لە ڕاستیدا پوتین زۆر پشوودرێژی نیشانداوە لە بەرامبەر گالتە و سووکایەتییە کەسییەکانی بایدن کە لە بۆنە جیاوازەکاندا بە ‘بکوژ’، ‘چەقۆکێش’، ‘شێت’ و ‘تاوانباری جەنگ’ ناوی بردووە. تەنانەت دوای ئەوەی شەڕەکە لە شوباتی ٢٠٢٢ دەستیپێکرد لە مانگی ئازاری ٢٠٢٢ لە ئەستەنبوڵ لە نێوان ئۆکراینیەکان و ڕووسەکاندا ڕێکەوتنێک دەستیپێکرد، کە دەبوو شەڕەکە بە مەرجێکی زۆر لەبار و لە بەرژەوەندی ئۆکراین ڕابگیرێت. بەڵام بۆریس جۆنسن، سەرۆکوەزیرانی پێشووی بەریتانیا، بە فڕۆکە گەیشتە کیێڤ و ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراینی ڕازی کرد کە لەو رێکەوتنە بکشێتەوە. لەو کاتەوە، زێلێنسکی تەنانەت فەرمانێکی واژۆ کردووە کە دانوستان لەگەڵ ڕووسیا قەدەغە دەکات.

 

ڕووسیا لە شەڕەکەدا نادۆڕێت

 

ئەفسانەی چوارەم ئەوەیە کە گۆڕەپانی شەڕ چەقبەستووە و دواجار ڕووسیا بڕیارە شەڕەکە بدۆڕێت.

 

ئەمەش دوورە لە ڕاستییەوە. دوای شکستی سەرنجڕاکێشی دژە هێرشی ئۆکراین لە هاوینی ٢٠٢٣ و دەستبەسەرداگرتنی ئەم دواییەی قەڵای ئۆکراین لە ئەڤدیڤکا، ڕووسەکان لە هەموو بەشەکانی هێڵی پێشەوەی ١٠٠٠ کیلۆمەتری پێشڕەوی دەکەن، تەنانەت لە وەرزی ئێستای ڕاسپوتیتسادا. ئامانجی ستراتیژی روسەکان وردکردن و لەناوبردنی سوپای ئۆکراینە. سێرگی شۆیگو وەزیری بەرگری ڕووسیا لەم دواییانەدا ڕایگەیاند کە ئۆکراینییەکان ڕۆژانە لە نێوان ٨٠٠ بۆ هەزار پیاو لەدەست دەدەن لەگەڵ زیاتر لە ١٠٠ کەلوپەلی چەک و کەرەستە گرنگی سەربازی.

 

هیچ سوپایەک ناتوانێت بەرگەی ئەو جۆرە زیانانە بگرێت ئەگەر پالپشتیەکی زۆر گەورەی نەبێت. بە پێی ئەو ماڵپەر و سەرچاوانەی کە لە ڕێگەی نامەی مردن و زانیارییە بەردەستەکانەوە بەدواداچوون بۆ قوربانییەکان دەکەن، ژمارەی قوربانیە سەربازیەکانی ئۆکراینییەکانی بە نزیکەی ٤٥٠ – ٥٠٠ هەزار سەرباز ئەژمار کردووە. سوپای ئۆکراین لەناو دەچێت و هیچ بڕە هاوکارییەک لە ئێستادا ناتوانێت ڕزگاری بکات. ڕووسیا لەم جەنگەدا سەردەکەوێت، تاکە پرسیار لە ئێستادا ئەوەیە کە سوپای ڕووسیا تا چەند بەرەو ڕۆژئاوا دەڕوات. لەگەڵ زۆربەی پێشبینییەکان لانیکەم تا ڕووباری دنیپرۆ و هێڵی ئۆدێسا-خارکیڤ دەروات.

 

ئەفسانەیەکی تر ئەوەیە کە ڕۆژئاوا خاوەنی چاپەمەنی ئازاد و سەروەری یاسایە.

 

لەو ساتەدا کە شەڕەکە دەستی پێکرد، هەوڵێکی هاوبەش لە سەرانسەری میدیای سەرەکی ڕۆژئاوادا هەبوو بۆ ئەوەی دیدگای ڕووسیا بە تەواوی سەرکوت بکەن و تەنها گێڕانەوەی ڕۆژئاوایی و ئۆکراینی پیشان بدەن. ئینتەرنێت بۆ میدیاکانی ڕوسیا لە ڕۆژئاوا بلۆک کراوە. ڕوسیا تودەی و کەناڵەکانی تری ڕوسیا لە جیهانی ڕۆژئاوا قەدەغە کران. کۆمەڵگای ڕۆژئاوا تا ئەو ڕادەیە چووە کە هەوڵی بایکۆتکردنی وەرزشوانانی ڕووسی دەدات و بۆنەکانی پەیوەست بە کولتوری ڕووسی هەڵدەوەشێنێتەوە بە ڕێگریکردن لە شۆ و نمایشەکانی هونەری و بالێ و مۆسیقا و هەر شتێکی پەیوەندیدار بە ڕووسیا لە ڕۆژئاوا. چۆن دەکرێت بلێین ئەمانە نیشانەکانی چاپەمەنی ئازادن. سەبارەت بە سەروەری یاسا، بە بەهای 300 ملیار دۆلار لە یەدەگی دراوی بیانی ڕووسیا لە ئەمریکا و ئەوروپا بەبێ هیچ بنەمایەک لە یاسا نێودەوڵەتییەکان دەستی بەسەردا گیراوە. و زیادتر وەک دزیەک خۆی پێشان دەدات.

 

شەڕ کاریگەری لەسەر ڕووسیا نابێت

 

دوا ئەفسانە ئەوەیە کە ڕووسیا بەهۆی ئەم شەڕەوە لاواز دەبێت.

 

دۆخەکە تەواو پێچەوانەیە. گەمارۆکان ڕووسیای ناچار کرد کە سەرنجی لەسەر بەرهەمی ناوخۆ بێت و دوور لە ڕۆژئاوا ڕوو لە بازاڕەکانی تر بکات. ئەمڕۆ ئابووری ڕووسیا خێراتر لە ئەوروپا گەشە دەکات، سندوقی دراوی نێودەوڵەتی پێشبینی دەکات لە ساڵی ٢٠٢٤دا ٢.٦% گەشە بکات لە بەرامبەر ئەوروپادا کە ٠.٩%. واتا رێژەی گەشەکردنی ئابوری روسیا نزیکەی سێ ئەوەندەی ئەوروپا دەبێت. لە هەمان کاتدا وڵاتانی گەورەی ئەوروپا وەک ئەڵمانیا خەریکە دەخزێنە ناو داتەپین و پاشەکشە. پەیوەندییەکانی ڕووسیا لەگەڵ زۆرینەی جیهانی بەهێزتر دەبن. داهاتی نەوتی ڕوسیا لە ساڵی 2023 هیچ نیشانەیەکی داڕمانی نەبووە وەک ڕۆژئاوا ویستوویەتی و چاوەڕوانی دەکرد. کۆمەڵگای ڕووسیا یەکگرتووتر و بەهێزتر بووە.

پوتین وەک جاران جەماوەرێکی زۆری هەیە و لەم دواییانەدا بە زیاتر لە ٨٧%ی دەنگەکان هەڵبژێردرایەوە. دڕندەیی کردارە تیرۆریستیەکەی هۆڵی بۆنەکانی کرۆکۆس کۆمەڵگەی ڕووسیای وەک جاران یەکخستەوە. مانگانە نزیکەی ٣٠ هەزار ڕوس گرێبەست واژوو دەکەن بۆ ئەوەی خۆبەخشانە لە رێزی سوپادا خزمەت بکەن، لەگەڵ زیادبوونی هێزی سوپای ڕووسیا بۆ یەک ملیۆن و ٢٠٠ هەزار کەس. بەرهەمهێنانی سەربازی و بەرگری ڕووسیا چەندین جار زیادی کردووە و زۆر خێراترە لەوەی ڕۆژئاوا دەتوانێت بۆ ئۆکراینییەکان دابین بکات و بە ئاسانی چەک و تەقەمەنی مۆدێرن بۆ سوپاکەی دابین دەکات. ڕووسیا وەک سوپای تاقیکراوی شەڕ و بە هەبونی زۆرترین ژمارەی ئامێری پێویست و ئامادەی شەڕ بە پێچەوانەی ئەوروپا لەم شەڕە دەردەچێت. کەواتە بە دڵنیاییەوە لاواز نابێت.

هەمومان بە بێ وەستان و بە بەردەوامی لە لایەن میدیای سەرەکی ڕۆژئاواوە گێڕانەوەیەکی یەکلایەنەمان پێدراوە کە زۆر دوورن لە واقیع و هەندێک ئەفسانەی ناراست بانگەشەیان بۆ کراوە. میدیای تەندروست پێویستی بەوەیە هەوڵبدات و حسابێکی هاوسەنگتر و واقیعیتر لە دۆخەکە بدات بە خەڵک و بێ گومان ئەوەی پێیان دەدرێت قبوڵ نەکات.

 

(*) دکتۆرا لە کارگێری داهێنان و دارایی