فەرهاد محەمەد، ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانیشە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابووری) بەم جۆرە دید و تێڕوانینەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لە مێژووی سیاسەتی ئابووریدا، دوو چەمك وەك بەشێك لە ئاسایشی نەتەوەیی هەر دەوڵەتێك زۆر بەكار هێنراون، كە یەكەمیان بەكارهێنانی ئابوورییە وەك چەكێك دژی بەرانبەر، كە بۆ لاوازكردن و هەڵتەكاندنی ژێرخانە ئابوورییە، كە ئەمەیان ناو لێ ناوە «شەڕی ئابووری»»، دووەمیان چەمكی پەرەپێدانە كە دەوڵەت بە شێوەیەكی ئەقڵانی بیر لە سەرچاوەكانی داهات و سەرچاوە مرۆییەكانی دەكاتەوە و تواناكان پێكەوە گرێ دەداتەوە، بۆ ئەوەی بۆ وڵاتەكەی خۆی ژێرخانێكی ئابووریی پتەو هەبێت و خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی دابین دەكات، بۆ ئەوەی وەك هێزێكی نەرم پیشانی جیهانی بدات.

لە ناو ئەم مێژووەی سیاسەتی ئابووریدا، ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەو لایەنەی شەڕی ئابووریی بەرانبەر لایەكەی دیكە بەرپا كردبێت، ئەوا ئەو لایەنەی گەمارۆی ئابووری خراوەتە سەر، یان بە شێوازی دیكە هەوڵی لاوازكردنی ئابوورییەكەی درابێت، ڕاستە هەندێك ئاستەنگی بۆ دروست بووە، بەڵام سەرەنجام لایەنی دۆڕاو ئەو لایەنە بووە كە لای خۆیەوە شەڕی ئابووری، یان گەمارۆی ئابووری بەسەر لایەنەكەی دیكەدا سەپاندووە.

لە سەردەمانی شەڕی سارد لە نێوان ساڵانی 1945 -1991، گەورەترین ململانێی خۆپڕچەكردن لە نێوان بلۆكی سۆڤیەتی پێشان و هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا بەڕێوە دەچوو، بەڵام لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوو دەوڵەتانی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كێبڕكێی خۆپڕچەككردن ئەو چەكە دروستە نییە بۆ لەبەریەك هەڵوەشانی بلۆكی سۆشیالیستی بە سەرۆكایەتی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان، بەڵكو چەكی دروست ئەوەیە كە پرۆسەی پەرەپێدان لە ناوخۆی دەوڵەتانی ئەندامی ناتۆ دەستی پێ بكرێت و، هەوڵیش بدرێت بە ڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتی سنوورێك بۆ كێبڕكێی خۆ پڕچەككردن دابنرێت، بەڵام لە بەرانبەردا یەكێتی سۆڤیەت و دەوڵەتانی ناو هاوپەیمانیی وارشۆ، لەسەر سەنتراڵیزمی ئابووری و پرۆسەی كێبڕكێی خۆپڕچەككردن بەردەوام بوون.

گرنگیدان بە سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان لەلایەن دەوڵەتانی ئەندامی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی لە ماوەی كەمتر لە هە شت ساڵدا هێندە كاریگەریی هەبوو، كە گەیشتە ئەو ئاستەی ڕیچارد نیكسۆن (37ـەمین سەرۆكی ئەمریكا لە ساڵی 1969) كتێبی (سەركەوتن بە بێ شەڕ 1999) نووسی، بەپێی ئەم مەزندەیەی ڕیچارد نیكسۆن، دەبوو یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1999 بەبێ بەكارهێنانی چەك بڕووخێت، بەڵام 10 ساڵ ئەم مەزندەیە پێشكەوت و 9ی تشرینی دووەمی 1989 دیواری بەرلین ڕووخێندرا.

لەدوای ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت و ڕاگەیاندنی سیستمی نوێی جیهان لەلایەن جورج بوشی باوكەوە، ئەم جارەیان ڕۆژئاوا كەوتە هەمان هەڵەی بلۆكی وارشۆ بە سەركردایەتیی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، بەتایبەتی بەرانبەر چین و هەوڵیان دەدا لە ڕێی بەكارهێنانی گەمارۆی ئابوورییەوە ژێرخانی ئابووریی چین تێك بشكێنن، بەڵام چین ئەم جارەیان هەمان ئەو بەرنامەیەی دووبارە كردەوە كە لە لە ماوەی شەڕی سارددا دەوڵەتانی ئەندامی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی دژی بلۆكی وارشۆ بەكاریان هینا و، چین دەستی بە پرۆسەی پەرەپێدان لە ناوخۆی وڵاتەكەی كرد، ئەم باڵادەستییە ئابووری و تەكنەلۆژییەی ئێستا چین پێی گەیشتووە، هەموو ڕۆژئاوا لە ئاستیدا دەستەوەستان بووە، ئێستا چین خاوەنی نەوەی پێنجەمی ئەنتەرنێتە (G5)، بێجگە لەوەی تەواوی وڵاتانی باشووری جیهان بازاڕێكی گەورەن بۆ بەرهەمەكانی چین، ئێستا بازاڕەكانی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپاش بوونەتە بازاڕ بۆ بەرهەمەكانی چین و، ئەمریكا هێندە تەنگەتاو بووە بە فەرمی ڕایگەیاندووە هەر دەوڵەتێكی ڕۆژئاوا ڕێككەوتن لەگەڵ چین ئیمزا بكات بۆ وەرگرتنی (G5) گەمارۆی دەخاتە سەر.

لە بەشێكی زۆری ئەم گفتوگۆیە ئاماژە بەوە كرا، كە ئەم شەڕە ئابوورییەی دەستەبژێكی كەمینەی لایەنە سیاسییەكانی شیعە دژی هەرێمی كوردستان پیادەی دەكەن، بۆ ئەوەیە پرۆسەی پەرەپێدان لە كوردستان ڕابگرن، ئەمەش لە بوغز و كینەوە سەرچاوەی گرتووە، كە لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق هیچ پرۆژەیەك نییە و خەڵكەكەیان بەدەست نەبوونی خزمەتگوزارییەوە دەناڵێنن، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەوان لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق ناتوانن بە هاوشێوەی هەرێمی كوردستان پرۆسەی پەرەپێدان سەربخەن، ئەوا هەوڵ دەدەن، شەڕی ئابووری لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكەن و ئەو پرۆسەیە ڕابگرن.

شەڕی ئابووری لەلایەن بەغداوە دژی هەرێمی كوردستان، چەند مانگێكی دیكە پێ دەنێتە ساڵی دەیەمەوە، لە ماوەی ئەم 10 ساڵەدا (2014-2023)، لەگەڵ ئەوەی هەرێمی كوردستان ماوەی نزیكەی 30 مانگ لە شەڕێكی گەورەی وەك شەڕی دژی تیرۆریستانی داعشدا بووە، بەڵام وێڕای ئەم شەڕە گەورە و خوێناوییە و پاشانیش هێرشی هێزەكانی عێراق بۆ سەرهەرێمی كوردستان لە 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017، بەڵام با لەسەر هەموو ئاستەكان سەیری سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان لە هەرێمی كوردستان بكەین و سەیری شكستی ئەو بوغز و كینەیەش بكەین كە دەیانویست بە سەپاندنی شەڕی ئابووری، ژێرخانی ئابووریی كوردستان هەڵتەكێنن.

لە ئێستادا ئەوەی دەكرێت وەك كەرەستە و میكانیزم بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم شەڕە بیگرینە بەر، ئەوەیە كە جێگەی خۆشحاڵییە بەشی زۆری لایەنە سیاسییەكانی عێراق بە لایەنەكانی عەرەبی (شیعە و سوننە) گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە شەڕی ئابووری لەگەڵ كوردستان هیچ ئاكامێكی نابێت و، لەسەر ئەم قەناعەتەش ڕێككەوتنێكمان هەیە كە حكومەتی محەمەد شیاع سوودانی لەسەر پێك هێنراوە، كە ناوی لێ نراوە «بەرنامەی وەزاری»، ئەم بەرنامەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر دراوە و، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش هەموو تواناكانی خۆی خستووەتەگەڕ بۆ ئەوەی ئەو ڕێككەوتنە جێبەجێ بكرێت و ئەو هەنگاوانەشی جێگەی دەستخۆشییە، بەڵام ئەوەی گرنگە بیكەینە كەرەستە و میكانیزم و بەسەر ئەم شەڕە ئابوورییەدا بە بێ چەك سەركەوتوو بین، ئەوەیە كە دەبێت زیاتر تواناكانمان لەسەر سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان لە ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا كۆ بكەینەوە، كە ئەمەش لە ئێستادا تێڕوانین و ستراتیژیەتی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە و درێژەی پێ دادەت، ڕۆژ لە دوای ڕۆژیش سەركەوتنی زیاتری ئەو پرۆسەیە دەبینین.