پرسیارێك كە زۆرجار و بەردەوامیش دەكرێت، بریتییە لەوەی كە تاچەند گرنگە هاوسەنگی بێتە ئاراوە لە نێوان ڕەفتار و هەڵسوكەوتی دەسەڵاتداری سیاسی لە ڕێی ئەو هەموو هۆكار و ئامراز و دەسەڵاتە یاساییانەی هەیەتی، لە (دەركردنی یاسا و ڕێنمایی و فەرمانەكان) و لە نێوان ئەو هەموو ڕێوشوێن و ئامرازانەی لەبەردەستیدایە بۆ پارێزگاریكردن لە ئاسایش و سەقامگیری و پاراستنی قەوارەی خۆی، ئەمەش بە بەكارهێنانی هێزی پۆلیس و سوپا و ئاسایش، لە نێو ئەمانە و ماف و ئازادییە گشتییەكاندا.

كۆمەڵگەكانی مرۆڤایەتی ململانێیەكی زۆریان بە خۆیانەوە بینیوە، ئەم ململانێیەش بریتی بووە لەو توانا و دەسەڵاتەی كە خودی ئەو دەسەڵاتدارانە پیادەیان كردووە و لە نێوان مافی تاك لە ئازادی و مافەكانیدا، دیارە ئەو هەموو ململانێیە سەدان ساڵی خایاندووە و تائێستاش هەر بەردەوامە، بەتایبەتی لە دەوڵەتانی تازەپێگەیشتوودا.

ئەم ململانێیە لەوەوە گەڵاڵە بوو كاتێك دوو ئاراستەی هزریی دژ بەیەك هاتنە ئاراوە، یەكێكیان تا ئێستا هەر بەردەوامە و ئایدیۆلۆجیەتی دیموكراسی پەیڕەو دەكات، بەو پێیەی كە هاوسەنگیی نێوان دەسەڵات و ئازادی دابین دەكات، هەروەها ئاراستەیەكی ئایدیۆلۆجیش هەیە كە سیستمی دیكتاتۆری پەیڕەو دەكات، بە مەبەستی گەورەكردنی دەسەڵاتی سیاسی و كۆت و بەندكردنی ماف و ئازادییەكانی تاك لە كۆمەڵگەدا.

لەوەتەی بیرۆكەی دەوڵەت پەیدا بووە، بەتایبەتی دەوڵەتی ستەمكار، لەپاڵ ئەمەش چەندین تیۆر هاتنە ئاراوە، كە بانگەشە دەكەن بۆ كۆت و بەندكردنی دەسەڵاتی حوكمڕانیی تاكڕەو، لەسەر ئەو بنەمایەی كە مرۆڤ خۆڕسكانە ماف و ئازادیی خۆی هەیە، ئەمەش بەخششێك نییە كە حوكمڕان بە خەڵكی ببەخشێت، بەڵكو داكۆكیكردن لەو مافانە ئەرك و مافێكی ڕەوایە، چونكە بەخششێكی سرووشتییە و هەر كە مرۆڤ لەدایك دەبێت، خوای گەورە پێی دەبەخشێت.

جا لەپێناو ئەوەی كە ڕێكاری پێویست دابنرێت بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت هەموو ماف و ئازادییەكانی خۆی پیادە بكات لە چوارچێوەیەكی یاسایی دروستدا، لایەنگرانی پاڵپشتی ماف و ئازادییەكان داوایان لە فەیلەسووف و بیرمەندان كردووە كە لە نێو دەستووری دەوڵەتاندا هاوسەنگییەك دروست بكەن لە نێوان دەسەڵات و ئازادیدا و، لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی یاسای سرووشتیدا، واتا مرۆڤ هەر لە خۆڕسكەوە كە لەدایك دەبێت، ماف و ئازادییەكانی پێ دەدرێت، كەچی یاسا ئەم پیادەكردنە ڕێك دەخات و ڕێكارەكانی پاراستنیان بۆ دادەڕێژێت، بە تێپەڕبوونی كاتیش هۆشیاریی ڕۆشنبیری لای تاكەكانی كۆمەڵگە هەڵدەكشێت و گەشە دەكات.

دەستوور بەتایبەتی لە كۆمەڵگە شارستانی و پێشكەوتووەكاندا بۆ وەدیهێنانی هاوسەنگیی نێوان دەسەڵاتدار و ئازادی، بە گوێرەی فەلسەفەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی كە ئەو كۆمەڵگەیانە پەیڕەوی دەكەن، دەبێتە ئامرازێك، كە ئەمەیان بە وردی لە هەموو ئەو دەستوورانەدا تێبینی دەكرێت كە لە نیوەی سەدەی بیستەم و دوای ئەویش نووسراون، دیارە زۆربەی ئەو دەستوورانە ئەركی خۆیان بەجێ هێناوە لە چارەسەركردنی مەسەلەی ماف و ئازادییەكاندا، هاوكات میكانیزم و ڕێوشوێن و ڕێكاریان بۆ پارێزگاری لێكردنیان داناوە. ئەوەی پەیوەستیشە بە عێراقەوە، دوای ئەوەی كە تاكەكانی كۆمەڵگەی عێراقی ڕووبەڕووی هەموو جەور و ستەم و تیرۆری فیكری و مامەڵەی ڕەق و توندوتیژی بوونەوە، هاوكات بێبەش كران لە هەموو ماف و ئازادییەكانی سیاسی و مەدەنی و ڕۆشنبیری و ئابووری، دەبینین یاساداڕێژی عێراقی دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆر لە ساڵی 2003دا، بە سوپاسەوە هەوڵی زۆری داوە هاوسەنگییەك بدۆزێتەوە لە نێوان دەسەڵاتدار و ماف و ئازادییەكانی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگەی عێراقیدا، لە دیباجە و هەموو بەندەكانی دەستووری ساڵی 2005دا بە دەق باس لە ڕێكخستنی دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتداری حوكمڕان دەكات، هەروەها باسی پیادەكردنی ماف و ئازادییەكان دەكات، بەو شێوەیەی كە دەستوور ددانی بەوەدا ناوە كە سیستمی حوكمڕانی لە عێراقدا دیموكراسی و پەرلەمانییە، دەسەڵاتیش بە شێوەی ئاشتییانە دەستاودەست دەكرێت، هەروەها دەستوور جەختی لەوە كردووەتەوە كە نابێت یاسایەك دەربچێت كە ناكۆك بێت لەگەڵ پرەنسیپە دیموكراسییەكاندا، یان لەگەڵ ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكاندا، بەمەش یاساداڕێژی عێراقی توانیویەتی هاوسەنگییەك بێنێتە ئاراوە لە نێوان دەسەڵاتی دەوڵەت لە یاسادانان و لە نێوان جێبەجێكردنی یاساكان و لە نێوان مافی پیادەكردنی ماف و ئازادییەكاندا، ماددەی (46) لەم بارەوە بە دەق دەڵێت: «نابێت پیادەكردنی ماف و ئازادییەكان هەروەك لە دەستووردا هاتووە، كۆت و بەند، یان سنووردار بكرێت، مەگەر بە یاسایەك، ئەویش كە زێدەڕۆیی نەكاتە سەر جەوهەری ماف و ئازادی».

لە واقیعدا پێویستە پیادەكردنی ماف و ئازادییەكان بەپێی چەند ڕێكارێكی یاسایی دادپەروەرانە ئەنجام بدرێت، بە شێوەیەك كە هاوسەنگیی داواكراو لە نێوان دەسەڵاتداری سیاسی و ماف و ئازدادییەكانی سەرجەم تاكەكاندا بێنێتە دی، تاكو نەبێتە هۆی هێنانەئارای پاشاگەردانی و بێسەروبەری لە پیادەكردندا، هاوكات لێكەوتەكانی شێواندنی باری ئاسایش و بێباكی و پیادەكردنی توندوتیژی نەبێت، چونكە ناكرێت دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتداری سیاسی كۆت و بەند بكرێت بە پاساوی داكۆكیكردن لە مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكانی، هەروەها ناكرێت قوربانی بە ماف و ئازادییەكان بدرێت، بە بیانووی پاراستنی سیستمی گشتی.

پێویستە بگوترێت گرنگترین زەمانەت كە پێویستە داڕێژەری دەستوور بڕیاری لێ بدات بۆ پاراستنی ماف و ئازادییەكان لە هەمبەر زێدەڕۆیی دەسەڵاتەكانی حكومەت بەسەر ئەو ماف و ئازادییانەدا دوو خاڵن، یەكەمیان: زەمانەتی ئەوەی میدیاكان ڕۆڵی كارایان لە بەجێهێنانی ئەركی پیشەیی خۆیاندا هەبێت، بە شێوەیەكی دروست و بە دەستپاكی و ڕوون لە ڕۆشنایی خستنە سەر پێشێلكارییەكانی هەموو دەزگاكانی دەسەڵاتدارانی سیاسی، لەگەڵ پابەندبوونی تەواو بە بێلایەنی، چونكە میدیا ڕۆڵی بنەڕەتیی هەیە لە ئاگاداركردنەوەی هەموو دەزگاكانی حكومەت و ڕای گشتی لە ڕووی دیاریكردنی كەموكووڕییەكان لە هاوسەنگیی نێوان دەسەڵاتدار و ئازادیدا.

دووەم: لە پاڵ ڕۆڵی میدیا و چینی بەئاگا و هوشیار لە بیرمەند و ڕۆشنبیران و سەركردەكانی ڕێكخراوە مەدەنییەكان، ڕۆڵی چاودێریی دادگا دێت، كە ئەمەش دەبێتە زەمانەتی گرنگیی پاراستنی ماف و ئازادییەكان لە ستەمی دەسەڵاتدارانی حوكمڕان كاتێك دەسەڵاتەكانی پیادە دەكات. دادگا ئەو شوورا قایمەیە كە داكۆكی لە ماف و ئازداییەكانی كۆمەڵگە دەكات، بەتایبەتیش ئەگەر دادگا ڕۆڵی خۆی بە بێلایەنییەكی تەواو و دادپەروەرانە بگێڕێت، چونكە دادگای پتەو و هاوسەنگ و دەستپاك، یەكێكە لە بناغە قایمەكانی حوكمڕانییەكی هۆشمەند و دادپەروەر لە نێو كۆمەڵگەدا.