سرووشتی دەوڵەتە ئایدیۆلۆژییەكان، بەتایبەتی دەوڵەتانی ئایینی ئەوەیە كە لە شەڕەكانیاندا پەنا بۆ هەموو ئامرازەكان دەبەن، بۆ گەیشتنیش بە مەرام و ئامانجە سیاسییەكانیان، هەژموون و دەسەڵات و ئایدیۆلۆژیای خۆیان دەسەپێنن، بەتایبەتی خەڵك و لایەن و دامەزراوە و كەسایەتییەكان بۆ ئەم مەبەستە بەكار دەهێنن، هەروەها لەم بارەوە بینیمان كە ئەڵمانیای نازی داوای یارمەتی لە موسڵمانە توندڕەوەكان كرد، ئەوانەی لە وڵاتەكانی خۆیان بەجێ هێشتبوو و هەڵاتبوون، بەتایبەتی لە یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو، ئایان جۆنسۆن كە توێژەرێكی كەنەدییە بە تێروتەسەلی لە كتێبەكەیدا (مزگەوتێك لە میونیخ - Mosque In Munich A) ئاماژەی بە ڕۆڵی نازییەكان كردووە لە پەرەپێدانی بیرۆكەی بەكارهێنانی چەكی ئایدیۆلۆژی، ئەمەش بە بەكارهێنانی موسڵمانانی بەئایدیۆلۆژیكراو تاكو وڵاتانی دوژمنكار تێك بدەن و كۆتایی بە ڕژێمەكانیان بهێنن، دەبینین كە هیتلەر دۆڕا، بەڵام بیرۆكەكەی هەر مایەوە، ئەو بیرۆكەیەی لە بەرلینەوە بۆ پایتەختەكانی دیكە گواسترایەوە و، چەكی ئایدیۆلۆژی پەرەی پێ درا، كە دوای سەردەمانێك بوو بە مەترسیدارترین چەك كە وڵات و خێزان و كۆمەڵگەكان لەناو دەبات.

یوری بێزمێنۆڤ Yuri Bezmenov، بریكاری نهێنیی یاخیی ڕووسی كە لە ساڵی ١٩٩٣ كۆچی دوایی كرد، دەڵێت: «پیلانگێڕیی ئایدیۆلۆژی لە شەڕی بایۆلۆجی توندوتیژترە.»

لێرەدا ئەو قسەیە بە بەڵگە دەهێنمەوە كە فەیلەسوفی چینی سون تزو Sun Izu لە كتێبەكەیدا بە ناوی هونەری جەنگ The art of war دەڵێت: «لە ئاشتیدا ئارەقەیەكی زۆر بڕێژە، بۆ ئەوەی خوێنێكی كەم لە شەڕدا بڕێژیت». بۆیە پێویستە لە هەلومەرجی ئاشتیخوازانەماندا بە هەموو هێز و توانایەكمانەوەە كاربكەین بۆ پەروەردەكردنی نەوەیەكی بەهێز و تۆكمە كە بەر لەم چەكە بگرێت، پێش ئەوەی ڕووبەڕووی ببێتەوە، لە كاتێكدا ئێمە هێشتا لە پرۆسەی پەروەردەكردن و شیاندن و بنیادنانداین.

 بێزمێنۆڤ ڕای وایە تێكدان و لەناوبردنی هەر دەوڵەتێك، یان كۆمەڵگەیەك بە سێ قۆناغدا تێدەپەڕێت:

قۆناغی یەكەم: داماڵینی گیانی ورە، یان مۆڕاڵ Demoralization، ئەم قۆناغە پانزە بیست ساڵ دەخایەنێت، ئەم ماوەیەش بەسە بۆ بەرهەمهێنانی نەوەیەك كە هەڵگری ئەو ئایدیۆلۆژیایە بێت كە مەبەستی كوشتنی مۆڕاڵی گەنجانە، ئایدیۆلۆژیایەكی تایبەتە كە دەوڵەت بڕوای پێیەتی و بەنیازە لە پێناو كۆنتڕۆڵكردندا كاری تێكدان ئەنجام بدات، ئەم پرۆسەی تێكدان و كاولكردنە مۆڕال و ئینتیما بۆ نیشتمان و هێما ئایینی و مێژووییەكان، هەروەها كەسایەتییە مێژووییەكان و زمان و كەلتوور و شارستانییەت دەكاتە ئامانج.

قۆناغی دووەم: ناسەقامگیری Destabilization، ئەم قۆناغەش دوای سەركەوتنی قۆناغی یەكەم دێت، كە پێویستی بە دوو، یان پێنج ساڵ هەیە، تاكو ئەو نەوەیەی ئایدیۆلۆژیای وێرانكەری هەڵگرتووە ئاژاوە و ناسەقامگیری بۆ وڵات بهێنێتە كایەوە، وەك چۆن چارەسەری خێرایان دەوێت، بۆیە پەنا بۆ هەڵبژاردنی سیاسەتمەدارانی نوێ دەبات بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان، پێیان وایە بەم هەنگاوە چارەسەری كۆتاییان بۆ دەهێنن، هەرچەندە ئەم چارەسەرانە هەنووكەیی و كاتیین، لە كۆتاییشدا دەكەونە تەڵەی ئایدیۆلۆژیای تێكدەرەوە، چونكە ئەوە ئایدیۆلۆژیای وێرانكەرە كە ئەم سیاسەتمەدارە نوێیانەی بەرهەمهێناوە و ئەو چارەسەرانە دەخاتە ڕوو، مەبەست لە ئایدیۆلۆژیای تێكدەر هێنانەكایەی نەوەیەكە كە تۆزقاڵێك ورە و مۆڕاڵی نییە وەك ئینتیما بۆ نیشتمان و ڕێزگرتن لە هێما ئایینی و مێژووییەكانی، هەروەها كەلتوور و داب و نەریت و مێژوو و شارستانیەت و جوگرافیا و هونەر و ئەدەبەكەی، لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە كە ئەم ئایدیۆلۆژیایە قەناعەت بە نەوەی نوێ بكات، كە چارەسەر تەنیا لای ئەوە، واتا لای ئایدیۆلۆژیا، نەك لای یەكێكی دیكە، بەمەش ناوبانگی كەسانی دیكە لەكەدار دەكات، دواتر پەیوەندیی نەوەی نوێ بە دەوڵەتانی دۆست دەبڕێت كە هەوڵی یارمەتیدانی دەدات لەنێوان دوو بەرداشی ئەم تەكنەلۆژیایە.

قۆناغی سێیەم: قەیران Crisis، كە قۆناغێكە دوو یان سێ مانگ دەخایەنێت، لەو ماوەیەدا ئایدیۆلۆژیای وێرانكەر ئەو شانانەی كە چاندوویانە، چالاكیان دەكات بۆ ئەوەی پشێوی و ناسەقامگیری دروست بكات، لێرەشدا ئەو ئایدۆلۆژیایە كۆنتڕۆڵی عەقڵی نەوەی نوێ دەكات و دەیخاتە نێو ناوەندەكانی هێزەوە، نەك لە ڕێگەی كودەتاوە، بەڵكو لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە، تاكو بگوترێت دیموكراسی هەیە، كاتێكیش ئەو نەوەیەی كە دروستی كردووە، دەسەڵاتی دەبێت، سەرچاوەكانی وڵات بۆ ئەو ئایدۆلۆژیایە دەڕوات، خەڵكیش لە ژیانێكی ئاسوودەدا دەمێننەوە، چونكە مافە بنەڕەتییەكانی خۆیان بەدەست هێناوە، سەروەری و ئینتیما و دەستپاكی و خۆشەویستیی نیشتمان و مێژوو و مۆرال و كەڕامەت لای نەوەی نوێ گرنگ نییە، چونكە پێی وایە هەموو ئەمانە لە ژیانی ئاسوودەدایە، نەوەیەك دروست دەبێت وەك ئاژەڵ دەخوات و دەخواتەوە و دەنوێت و گوێ دەگرێت، نەك هەر ئەمە، بەڵكو دەگاتە ئەو ئاستەی گاڵتە بە هەموو بەها ئەخلاقی و ئایینی و خێڵەكییەكان دەكات و، لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا - ئەگەر ئەركی ئەخلاقی و ئایینی و نەتەوەیی و نیشتمانیی خۆمان جێبەجێ نەكەین، نەوەی نوێ دەگۆڕێت بۆ دوژمنێكی دڕندە كە وەك بەربەستێكی سەرنەكەوتوو لە بەرانبەر گەلەكەی خۆی دەوەستێت، ئەوانەی نایانەوێت لە هەمبەر تەكنەلۆژیای تێكدەر ملكەچ و سەرشۆڕ و زەلیل و گوێڕایەڵ و بچووك بن.

قۆناغی چوارەم: ئاساییكردنەوە Normalization، كە دوا قۆناغە، كاتێك ئایدۆلۆژیا هەوڵی ئاساییكردنەوەی هاووڵاتیان دەدات بۆ ئەو دۆخە نوێیە و، بە گوزارشتێكی وردتر بەژینگەكردنیان، ئەمەش داگیركاریی ئاشتیخوازانەیە، كە لە قۆناغی یەكەمدا بە عەقڵەكان دەستی پێ كرد، لە دوا قۆناغیش لە كێڵگەكاندا چەسپا، كاتێكیش ئایدیۆلۆژیا هەستی كرد كە مەترسییەك هەڕەشەی لێ دەكات لەلایەن هەندێ بەرگریكارانەوە، ئەوانەی ساختەیی و مەترسییەكەی ئەم ئایدیۆلۆژیایەیان ئاشكرا كرد، ئەو كاتە زۆر توند دەبێت، چونكە ئەمە هەڕەشە لە هەوڵ و ماندووبوونەكانی و بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی و ئاسایشی نەتەوەیی دەكات.

ڕەنگە لە جێی خۆیدا بێت كە باس لە كوردستان بكەین، ئایا ئێمە ڕووبەڕووی مەترسییەكی ڕاستەقینەی سەرهەڵدانی نەوەیەكی نوێ نەبووینەتەوە كە باوەڕی بە هیچ شتێك نییە؟ بەڵكو بیرو باوەڕی لە بەدەستهێنانی چێژ و ئامانجەكانیدایە، بۆیە ئێمە دەیبینین كوفر بە نیشتمان و زمان و كەلتوور و داب و نەریت و پۆشاك و هونەر و مێژوو و شارستانیەت و ڕابردوو و خەباتی خۆی دەكات، هەروەها گاڵتە بە خوێنی پێشمەرگە و فرمێسكی دایكە جگەرسووتاوەكان دەكات، جنێو بە پیرۆزییەكان و سونبولە نەتەوەییەكانی دەدات، ئەم نەوە هەژارە نازانێت كە بوونی ڕاستەقینەی خۆی لە نیشتمان و كەلتوور و زمان و ڕابردوو و خەباتەكەیدایە. هیچ زیانێكی نییە ئەم نەوەیە ڕەخنە لە حكومەتەكەی بگرێت، بە مەرجێك ڕەخنەی میهرەبانانە و بنیادنەر بێت، لە دڵێكی خۆشەویست و بەزەییدارەوە، نەك ڕەخنەی نەفرەتی لە دڵێكی ڕقاوییەوە، ڕەخنەی یەكەم بنیاد دەنرێت و قبووڵ دەكرێت و لێی دەكۆڵرێتەوە، دووەمیشیان تێكدەدات و ڕەت دەكرێتەوە.

 دەزانم كە گەنجی ئێمە ڕووبەڕووی سەختی ژیانیان دەبنەوە، هەروەها عەیبێك لە پێكهاتەی دادپەروەریی كۆمەڵایەتیدا دەبینن، ئەوان ژیانێكی ئاسوودە، ژیانێكی بەختەوەر، پێكهێنانی خێزان، دروستكردنی خانوو و كڕینی ئۆتۆمبێلیان دەوێت، ئەمەش یەكێكە لە پێداویستییە سەرەتاییەكانی ژیان، بەڵام كاتێك ناتوانیت ئەوە بەدەست بهێنیت، ناكرێ زێدەڕۆیی لە نیشتمانی خۆت بكەیت، كە وەك دایكت وایە كە شیری پێ داویت، زمانەكەشت كە خودا بۆی دروست كردوویت و، كولتوورەكەت كە لەلایەن ئەوانەی پێش تۆ بۆتیان دروست كردووە.

 كاتێك كافرەكانی قوڕەیش پێغەمبەری خودا (د.خ) یان لە مەككە دەركرد (كە شوێنی لەدایكبوونی بوو)، قسەیەكی ناشیرینی لە دژی گەلەكەی نەگوت كە دەریان كرد، بەڵكو دوعای بۆ كردن، ڕقی لە مەككە نەبوو، بەڵكو گوتی: بەخوا تۆ باشترینی خاكی خودایت و خۆشەویستترین خاكی خودایت بۆ من و، ئەگەر خەڵكەكەت منیان لێرە دەرنەكردایە، نەدەچوومە دەرەوە.

هەندێك لە سیاسەتمەدارە شكستخواردووەكان ڕۆڵێكی سەرەكییان هەبووە لە دروستكردنی نەوەیەكی ناڕازی و قین لەدڵ، كە ڕقی لە هەموو شتێكی جوانە، هەموو پەرەسەندنێك ڕەت دەكاتەوە و گاڵتە بە هەموو پێشكەوتنێك دەكات، تەنانەت گەیشتە ئەو ئاستەی پێشوازی لە داگیركاری و دوژمنان بكات، لەوەش خراپتر ئەوەیە، یەكێك لە زانایانی ئایینی دڵخۆش بوو كاتێك هەناردەكردنی نەوتی كوردستان وەستا، یەكێكی دیكەش بە لەدەستدانی كەركووك زۆر دڵخۆشە، و هەندێكیان دوژمنایەتیی ڕیفراندۆمی كوردستانیان كرد و، هەندێكی دیكەش دڵخۆشن و پشتگیری لەوە دەكەن كە ڕۆژنامەیەكی ئەمریكی بڵاوی كردووەتەوە كە هەرێمی كوردستانی بە هەرێمی كارتۆنی وەسف كردووە..

ئەم هەرێمەمان لەسەر دەریایەكی خوێن و ڕووباری فرمێسكی دایكانی شەهیدان بنیاد نا، بۆیە ئێمە لەم قۆناغەی ئێستادا ڕووبەڕووی مەترسیدارترین نەوە دەبینەوە، لەبەر ئەوە دەبێت هەڵمەتێكی نیشتمانی لەسەر هەموو ئاستێك، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسییە لە مزگەوتەكان، زانكۆكان، قوتابخانەكان، هەموو دامەزراوە حكوومی و حزبیەكانمان ڕابگەیەنین، دەبێت خەڵكی لەم چینە سیاسییە شكستخواردووە وریا بكەینەوە، كە نەوەیەكی گوماناوی و گومڕایان دروست كردووە، لە كاتێكدا كە ئێمە ئەوپەڕی پێویستیمان بە هاودەنگی و تەبایی و هاوكاری هەیە، لە پێناو ڕزگاركردنی وڵاتەكەمان لە پیلانی دەرەكی بۆ گەیشتن بە ئەمن و سەلامەتی.

چەكی ئایدیۆلۆژی دەتوانێت گەلان لەناو ببات، كاتێك ناسنامەی نیشتمانی، نەتەوەیی، ئایینی، كەلتووری، شارستانی، مێژوویی و كۆمەڵایەتییان لێ داماڵێت، بە كورتی دەتوانین بە ناسنامەیەكی بوونگەرایی ناوی ببەین، بەڵام چەكی بایۆلۆژی ناتوانێت ئەمە بكات، ڕەنگە ژمارەیەكی زۆری خەڵك لەناو ببات، بەڵام لە ئەنجامی ئەمەدا نەوەیەكی نوێ دێتە كایەوە كە پابەندی ناسنامە بوونگەراییەكەی دەبێت. نموونەی ئەمە لە مێژوودا زۆرە، لە جەنگی ڤێتنامدا، بۆ نموونە ئەمریكا چەكی بایۆلۆژی بەكارهێنا و شەڕی نێوانیان درێژەی كێشا، تا ئەمریكا شكستی هێنا و لە ساڵی ١٩٧٥ كشایەوە، ئەمریكا ٥٨ هەزار سەربازی لێ كوژرا و ١٥٠ هەزاریشی بریندار كرا، ڤێتنامییەكان ملیۆنان كەسیان لێ كوژرا، ئەمریكاش ڕێگای چەكی ئایدیۆلۆژی گرتە بەر، پەیوەندییەكی بازرگانیشی لەگەڵ ڤێتنام دروست كرد، كە بووە گەورەترین هاوبەشی بازرگانی، ڕاپرسییەكەی ساڵی ٢٠١٧ی دامەزراوەی پیو دەری خست كە ٧٦%ی ڤێتنامییەكان (لە تەمەنی ١٥-٢٩) ساڵان بۆچوونێكی ئەرێنییان بەرانبەر بە ئەمریكا هەیە، پاشان ڕێژەكە بۆ ٨٧% بەرزبووەوە. ئەوەی چەكی ئایدیۆلۆژی بە خەڵكی دەكات ناتوانرێت وێنا بكرێت، چونكە چەكێكی ئاشتیانەیە بەبێ خوێن و فرمێسك و وێرانكاری و ماڵوێرانی، چونكە زۆر لە چەكی بایۆلۆژی مەترسیدارترە.