پراكتیزەكردنی مافی چارەی خۆنووسین و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ لە ڕێگای پەنابردنە بەر ڕێگا چارەی ئاشتیخوازانە لە كاتی ئێستادا زیاتر پەسەندە، لە نێویشیاندا ڕیفراندۆمی میللی، لەم بارەیەوە بڕیاری كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانیش ژمارە (637) كە لە (16/12/1952)دا دەرچوو، جەختی لەسەر ئەم مافە كردووەتەوە. (جەختكردنەوە لە سەر ئارەزووەكانی گەلان ئەویش لە ماوەی دەنگدانی گشتی، یان هەر ئامڕازێكی دیكەی ددان پێدا نراو، كە باشترە لە ژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان پیادە بكرێت) . بە بۆچوونی ئێمە ئەم بڕیارە جەخت لە سەر سەروەرێتیی گەلان دەكاتەوە لە بڕیاردان لە سەر بابەتە چارەنووسسازەكانیان، ئەویش لە ڕێگای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەوە.

ڕیفراندۆم لە ڕووی یاساییەوە بۆ دوو ڕێگای سەرەكی پۆلێن دەكرێت:

ا : فەرمی:

  ئەمە كاتێك ئەنجام دەدرێت دوو لایەن، یان زیاتر بە شێوەیەكی یاسایی ڕێك بكەون لەسەر ئەوەی ڕێگایەكی بێلایەنانە پەیڕەو بكرێت، كە چەند لایەنێكی دیاریكراوی دیكەش زۆر جار ئاگاداری دەبن. نموونەی ئەم جۆرە ڕیفراندۆمە لە تەیمووری خۆرهەڵات (1999) و باشووری سوودان (2011) ئەنجام دراوە .

ب : نافەرمی:

   ئەم جۆرەیان بە بێ ڕێككەوتن لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەنجام دەدرێت، واتە لایەنێك یەكلایەنە هەڵدەستێ بە ئەنجامدانی بێ گەڕانەوە بۆ ئەوانی دیكە. دەتوانین بڵێین: ئەو ڕیفراندۆمانەی پێش جەنگی یەكەمی جیهانی كراون، زۆربەیان لە جۆری نافەرمی بوون، نموونەی ئەم جۆرەش لە كریمیا (2014) و هەرێمی كوردستان و كەتەلۆنیا (2017) ئەنجام دراون.

پاش هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەت و یوگسلاڤیا لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو تاكوو ساڵی (2017) نزیكەی (40) وڵات ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی تێدا ئەنجام دراوە، لە نێو ئەو (40) وڵاتەشدا (19) وڵاتیان سەربەخۆییان بەدەست هێناوە، ئەوانیش سلۆڤینیا (1990)، ئەرمینیا(1991)، ئازەربایجان (1991)، كرواتیا (1991)، ئەستۆنیا (1991)، جۆرجیا (1991)، لاتیڤیا (1991)، لیتوانیا (1991)، مەكەدۆنیا (1991)، ئۆكرانیا (1991)، توركمەنستان (1991)، ئۆزبكستان (1991)، بۆسنە و هەرسك (1992)، ئەریتریا (1993)، مۆڵدۆڤا (1994)، ئەنجوان (1997)، تەیموری ڕۆژهەڵات (1999)، مۆنتینیگرۆ (2006)، باشووری سوودان (2011) و (16) وڵاتیش نەیانتوانیوە سەربەخۆ بن، سەڕەڕای ئەوەش هەریەكە لە كۆسۆڤۆ (1991)،ناگۆڕنۆكەرەباغ (1991)، ترانسنیستریا (1991)، ئۆسیتیای باشوور (1992)، دۆنیستك (2014)، لوجانسك (2014) بە حوكمی دیفاكتۆ سەربەخۆ بوون، بەڵام ددانیان پێدا نەنراوە .

سەرۆك بارزانی وەكو مەرجەعی گەلی كوردستان، سەركردەیەكی بوێر و لێهاتوو و ئەندازیاری دروستكردنی پەیوەندییەكانی نێوان كورد و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بووە، بۆیە توانرا ئەفسانەی تیرۆریستانی داعش تێك بشكێندرێت و گەلەكەمان بپارێزرێت، دوای بەرەو كۆتاهاتنی دەسەڵاتی داعشیش توانی كوردستانییان بەرەو پرۆسەیەكی دیموكراسییانەی مەدەنی و ئاشتیخوازانە بەرێت و بە زۆرینەی دەنگی «بەڵێ» ئیرادەی گەلەكەی سەرخست بۆ سەربەخۆیی كوردستان، لەمەشدا هیچ دەوڵەت و لایەنێكی سیاسی و حزب و ئایدیۆلۆژیایەك نەیانتوانی لەبەردەم ویست و خواستی گەلی خەباتگێڕی كوردستان بوەستێنەوە، ئەمەش دوای مێژوویەكی دوور و درێژ و خوێناوی دێت لە خەباتی ڕزگاریخوازیی كوردستان، هەر بۆیە ڕیفراندۆم زنجیرەیەكی پێكەوە بەستراوە لە مێژووی خەباتی گەلی كورد و كوردستان بۆ ئازادی و سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی مافە سەرەتاییەكانی لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا.

ریفراندۆم بە هەموو پێوەرەكان وەرچەرخانێكی نوێ بوو لە مێژووی خەباتی كورد بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی. كورد بە ڕیفراندۆم توانی كوردستانییەتی ناوچە جێناكۆكەكان بگەڕێنیتەوە، كە لە ساڵی بیستەكانەوە ئەو كاتەی كوردستان بە عێراقەوە لكێندرا، تەعریب و تەرحیل و وێرانكاری و كوردی تێدا دەكوژرێت. كورد لەناو چوارچێوەی دەوڵەتێكی بەزۆرپێكەوە لكێندراو و دەوڵەتێكی شكستخواردوو بەردەوام كێشەی خاكی هەبووە. خۆ ئەگەر گەلی كورد و سەرۆك بارزانی ڕیفراندۆمیان نەكردایە، ئەوا ئەو هەلە مێژووییەی لە دەست دەچوو كە دوای سەد ساڵ كورد ئەو ناوچانەی دەست كەوتەوە و بە شێوەی دیفاكتۆ هاتنەوە سەر هەرێم، بە پێچەوانەوە بە نەكردنی ڕیفراندۆم و كەوتنە ژێر فشار و هەڕەشەی داگیركەران و فشاری بەرژەوەندیخوازانەی وڵاتانی دراوسێ و دەوڵەتانی زلهێزی جیهان هەلێكی مێژوویی گەورەمان لە دەست دەدا. چونكە ڕیفراندۆم ویست و خواستی گەلێكە و بە تێپەربوونی كات ناسڕێتەوە و هەر كاتێك لە چوارچێوەی عێراقدا كورد هەڕەشەی لەسەر بوو، یان وەكو هاوبەشێكی ڕاستەقینە مامەڵەی لەگەڵ نەكرا، سەركردایەتیی كورد دەتوانێت ئەو كارتە بەكار بهێنێت و گەلەكەی بەرەو سەربەخۆیی ببات.

 گەلی كۆسۆفۆ لە ساڵی 2008دا وتیان ئێمە ڕیفراندۆممان لە ساڵی نەوەكاندا ئەنجام داوە و پێویست ناكات جارێكی دیكە ئەو پرۆسەیە دووبارە بكەینەوە و سەربەخۆییان ڕاگەیاند.

دەكرێ بڵێین: پرسی ڕیفراندۆم هەروا لەخۆڕا دروست نەبووە، بەڵكو مێژووییەكی قووڵی لە ناو هزر و ویژدانی سەركردە مێژووییەكانی گەلی كورددا هەبووە. ئەوان دەیانزانی خەڵك و میللەتەكەیان خوازیاری چین و داوای چی دەكەن. شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفید و شۆڕشەكانی بارزان و شۆڕشی ئەیلوول بە ڕابەرایەتیی مەلا مستەفا بارزانی و شۆڕشی گوڵان و ڕاپەڕین هەمووی بۆ بەدەستهێنانی مافی چارەنووسی كورد و سەربەخۆیی و دروستبوونی كیانێكی كوردی بووە، بەڵام لە ژێر ناو و ناونیشانی دیكەدا لەبەرانبەردا تووشی ڕەشەكوژی و كۆمەڵكوژی و كیمیاباران و ئەنفال و جینۆساید و دەربەدەری و ڕاگواستن و سڕینەوەی ناسنامە و دەیان دڕندایەتی دیكە بووەتەوە، هەمووشی لەبەر ئەوە بووە كە گەلی كورد ئامادە نەبووە لە ناو وڵاتێكی پڕ لە ئاشووب و فیتنە و ڕك و كینە ژێردەستە بێت و ناسنامە و كەلتوور و زمانەكەی بسڕدرێتەوە. ئەم واقیعە تاڵە لە دوای ساڵی 2003وە بە شێوە و شێوازی نوێ بەردەوامی هەیە، بەتایبەتی لە دوای ساڵی 2010 كورد گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە بە هەمان عەقڵییەتی پێشوو عێراق بەڕێوە دەبرێت و، هەر كاتێك دەوڵەتی مەركەزی بەغدا بەهێز بوو، دەگەڕێتەوە سەر هەمان خووی پێشووی، بۆیە كورد خوازیاری مانەوە نییە لە ناو ئەم دەوڵەتە شكستخواردووەدا و هەرگیز كورد متمانەی بە عێراقێكی مەزهەبی و تائیفی و ئیتنی نییە. سەرۆك بارزانی بەهێزترین كارتی خۆی ڕوو كرد، ئیتر گرنگ نییە لەم قۆناغەدا پاڵپشتی و پشتگیریی نێودەوڵەتی و ناوچەیمان بەدەست نەهێنا، لەبەر زاڵبوونی چەمكی بەرژەوەندیخوازانەی سیستەمی نوێی جیهان، گرنگ ئەوەیە پرۆسەكە سەركەوتنی خۆی بە دەست هێنا، بە تایبەتی لە سەلماندنی كوردستانییەتی ناوچە جێناكۆكەكان كە بە ڕێژەیەكی بەرز خەڵكی بەشداریی دەنگدانی ڕیفراندۆمەكە بوون و بە «بەڵێ» دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا. ڕۆڵی سەرۆك بارزانی لەو ماوە كورتەدا دەركەوت و گفتوگۆ و دانیشتن و چاوپێكەوتنەكانی لەگەڵ چین و توێژەكان و پارتە سیاسییەكان كاریگەریی بەهێزی بۆ دروستكردنی كۆدەنگیی نیشتمانی و سەركەوتنی ڕیفراندۆمەكە هەبوو. ئەم كۆدەنگییە بە ڕاددەیەك بوو كە بە سەر هەموو ئەو فشار و پاڵەپەستۆ و چاوسووركردنەوەیانەدا زاڵ بوو، كە دەكرایە سەر سەرۆك بارزانی و سەركردایەتیی كورد بۆ دەستبەرداربوونی ڕیفراندۆمەكە.

هەر چۆنێك بێت ڕیفراندۆم فێری كردین كە هیچ كەس و لایەن و گرووپێكی بەرژەوەندیخواز ناتوانێت بەرانبەر ویست و خواستی گەل بوەستێت، ئەوە ئیرادەی گەلی كورد بوو كە سەرۆك بارزانی سازشی لەسەر نەكرد و بە سەركەوتوویی پرۆسەكەی جێبەجێ كرد و بووە حەتمییەت و كارتێكی ستراتیژی كە ڕەنگە لە ئێستادا بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كوردستان بەسوود بێت، چونكە ڕیفراندۆم لەگەڵ ئەوەی كارتێكی سیاسییە لە هەمان كاتدا بەڵگەنامەیەكی مێژوویی و جوگرافییە، پێویستە لە كاتی دانوستانەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق بە تایبەتی سەبارەت بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەكار بهێنرێت .

لە كۆتاییدا دەكرێ ئاماژە بەوە بكەین كە لە دواڕۆژدا هەر وڵاتێكی بە زۆر پێكەوە لكێندراو چارەنووسی جیابوونەوەیە، چونكە میللەتێك كۆمەڵكوژ كرابێت و جەلادەكانی بەرپرسیارێتی مێژووییان هەڵنەگرتبێت و داوای لێبووردنیان نەكردبێت، واتا عەقڵییەتی شۆڤێنی و ڕەتكردنەوەی بەرانبەر بەردەوامی هەیە