ڕیفراندۆم وەكو پرسێكی نەتەوەیی و نیشتمانیی گەورە و گرنگ بۆ گەلی كوردستان وەرچەرخانێكی مێژوویی و بووژانەوەی هزری نەتەوەیی بوو. ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی وەكو مافێكی سرووشتیی گەلی كورد چەندین ڕەهەندی بەخۆوە بینی، ئەگەرچی لەلایەن نەیارانەوە بە مەبەستێك ناسێنرا، گوایە نەهێشتنی یەكپارچەیی خاكی عێراق و جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانە، بەڵام هەرگیز گەلی كوردی ناچار نەكرد بۆ دواخستن، یان ئەنجامنەدانی ڕیفراندۆم، بڵاوكردنەوەی ئەو جۆرە زانیاری و ڕێكلامە نەرێنییانە بەرامبەر ئەو هەنگاوە ڕەوایەی گەلی كوردستان و مەرجەعی سیاسی (مسعود بارزانی) تەنیا بۆ دژایەتیكردنی گەلی كوردستان و سیمبولی نەتەوەیی سەرۆك بارزانی و كەسایەتییە كوردستانییەكان بوو، ئەوە بوو حكومەتی عێراق بە سوپا و میلیشیاتەكانی حەشدی شەعبی و بە هاوكاریی وڵاتانی هەرێمی هێرشیان كردە سەر خەڵكی سڤیلی هەرێمی كوردستان، بەڵام هەموو ئەمانە نەیانتوانی لە ماهیەت و گرنگیی ڕیفراندۆم كەم بكەنەوە. ڕیفراندۆم توانی تا ڕاددەیەكی ڕەها دەنگ و ڕەنگی نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان بە جیاوازییان لە ڕوانگە و ئایدیۆلۆژیاكانیشەوە لە هەرێمی كوردستان یەك بخات و بەرەو ئامانجێكی بەرزی نەتەوەیی و نیشتمانی ئاراستەی بكات، كۆدەنگییەكی ڕاددەبەدەری دروست كرد و بەشداربووان بە ڕێژەی لە 92.7% دەنگیان بە بەڵێ دا بۆ سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان، ئەمەش وەڵامدانەوەیەك بوو بۆ ئەو زەوتكردنی ماف و پەراوێزخستنەی كە زیاتر لە 150 ساڵە دژ بە كورد و دۆزە ڕەواكەی لەم ناوچەیەدا پەیڕەو كراوە.
سەرۆك بارزانی كە هەڵگری بیروباوەڕی نەتەوەیی و نیشتمانیی گەلی كوردستانە و میراتگری ڕێبازی شێخ عەبدولسەلام بارزانی و مەلا مستەفا بارزانی-یە، ماوەی زیاتر لە 50 ساڵە وەكو پێشمەرگە و سەركردەیەكی دیاری ناوچەكە و جیهان لە پێناو بەدەستهێنانی مافە ڕەواكانی گەلی كورد و كوردستان خەبات دەكات. سەرۆك بارزانی خاوەنی كەسایەتییەكی كاریزما و لێهاتووە و توانی هەروەكو چۆن مەلا مستەفا بارزانی لە شۆڕشی ئەیلوول هەموو كوردی لە پێناو دۆزی پیرۆزی نەتەوەیی كورد، بە یەك ئاراستە و بە یەكگرتوویی بەرە و شۆڕشێكی سەرتاسەری برد و شاكاری شۆڕشی ئەیلوولی تۆمار كرد، بە هەمان شێوە سەرۆك بارزانی لە پرسی ڕیفراندۆمدا توانی سەرنجی گەل و پارتە سیاسییەكان بەرەو ڕیفراندۆم ڕابكێشێت و لەژێر چەتری خواست و ویستی گەلدا هەموویانی كۆكردەوە، تاوەكو گەلی كوردستان لە ناو فەلسەفەی سیاسیدا بگەیەنێتە قۆناغێكی پێشكەوتووتر لە مافی كەلتووری و خودموختاری و فیدڕاڵی، وەكو جارێكی دیكە گەورەترین نەتەوەش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تووشی هێرشی سڕینەوەی ناسنامە و كۆمەڵكوژی نەبێتەوە، كە لە ڕابردوودا چەندین جار ئەو كارە قێزەوەنەیان دژ بە مرۆڤایەتی دەرهەق بەكورد و كوردستانییان ئەنجام داوە. هەرچەندە لە سەردەمی گڵۆباڵیزەیشن و بە هۆی شۆڕشی تەكنەلۆژیای زانیاری لە هەموو لایەكەوە هەوڵ دەدرێت ناسنامەی نەتەوەكان كاڵ بكرێتەوە و نەیارانی كوردستان بە ڕووكەش كار بۆ ڕازیكردنی كورد دەكەن، تاوەكو دەستبەرداری مافە ڕەواكانی بێت، بۆیە زۆر گرنگ بوو گەلی كوردستان لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە بە گەلانی ئازادیخوازی جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕابگەیەنێت: گەلی كوردستانی باشوور گەلێكی زیندووە و سەربەخۆییان مەبەستە و چیتر قبووڵی پەراوێزخستن و سڕینەوەی ناسنامە و هێرشی دڕندانە و گەمارۆ ناكەن. گەلی كوردستان لەم ڕیفراندۆمەدا ئەو متمانە بەخۆبوونەی بۆ گەڕایەوە تاوەكو بەرگری لە ناسنامە نەتەوەییەكەی بكات و چیتر بە پاساوی جۆربەجۆر داواكاری و مافە نەتەوەییەكانی دوانەخات، تەنانەت ڕیفراندۆم بۆ حكومەتەكانی ناوچەكەش ئەوەی سەلماند كە دەبێت ددان بەو ڕاستییەدا بنێن كە كورد نەتەوەیەكی ڕەسەنی ناوچەكەیە و خاوەن خاك و ناسنامەی تایبەت بە خۆیەتی و دەبێت ڕێزیش لەمافە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی بگیرێت و مافە كەلتووری و ئابوورییەكانی پێشێل نەكرێت، هەموو ئەو هێرش و ئابڵوقە و ئازاردانەی گەلی كوردیش تۆزقاڵێك ساردی ناكاتەوە لە خەباتە نەتەوەییەكەی، بەڵكو بەپێچەوانەوە زیاتر پێداگری دەكات لەسەر مافە نەتەوەییەكانی و هزری نەتەوەیی زیاتر و گەشاوەتر دەبێت، بەداخەوە لەو عێراقەی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس دامەزرا، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ كورد وەكو هاووڵاتی پلە دوو پەراوێز دەخرا و مامەڵەی لەگەڵ دەكرا و هەرجارەو هێرش و ئابڵووقە و پیلانێكیان لە دژی دەكرد، هەر ئەمەش بوو وای كرد جەنابی سەرۆك بارزانی وەكو مەرجەعێكی سیاسیی گەلی كوردستان وێڕای فشار و پاڵەپەستۆ دەرەكییەكان، مكوڕ بوو لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و سازشی نەكرد لەسەر دواخستنی ئەم پرسە نەتەوەییەی گەلی كوردستان، بگرە خۆڕاگرییەكی بێ وێنەی ئەنجام دا لە بەرامبەر هەموو ئەو فشارانەی كرابوونە سەری و، بە سەركەوتوویی پرۆسەكەی ئەنجام دا، تەنانەت ئەو لایەنانەی ناوخۆ و هەموو ئەو گرووپانەش كە پێشنیاری دواخستنی ڕیفراندۆمیان دەكرد، من پێم وایە فشارێكی دەرەكییان لەسەر بوو كە نەیاندەتوانی وەكو سەرۆك بارزانی بەرگەی ئەو فشارانە بگرن، یەكێكیش لەو فشارە دەرەكییانە ئەوە بوو كورد لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ڕیفراندۆم ئەنجام نەدات، بەڵام لەمەشدا ڕیفراندۆم دەستكەوتێكی گەورەی تۆمار كرد و بۆ یەكەمین جار خەڵكی كوردستان لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ئازادانە دەنگیان دا، ئەو كاتە كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بە خوێنی پێشمەرگە لە تیرۆریستانی داعش ڕزگار كرابوون و ئازاد بوون، من وەكو كەركووكییەك ئەمەم بە گەورەترین دەستكەوتی ڕیفراندۆم دەزانی، چونكە بە هۆی سەركەوتنی پرۆسەكە و بەرزیی دەنگی بەڵێ لە ڕیفراندۆمەكەدا سەلمێنرا كە ئەم ناوچانە كوردستانین و خەڵكەكەی خوازیارن بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان و سەربەخۆییان دەوێت، ڕیفراندۆم لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بەڵگەیەكی مێژوویی گرنگە، كە دەكرێت لە ئایندەدا بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان بەكار بهێنرێت.

 

ریفراندۆم ئەگەرچی دوژمنایەتییەكی زۆری هێزە عێراقی و ئیقلیمییەكانی لێ كەوتەوە و، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی زلهێزیش تا ڕاددەیەكی زۆر بەرامبەر جووڵاندنی هێزو سوپا و ئازاردان و كوشتن و وێرانكردنی ماڵ و حاڵی خەڵكی مەدەنی بێ دەنگ بوون، بەڵام شاكارێكی مەزن و دیكۆمێنتێكی گەورەیە لەسەر دەستی ئیرادەی نەتەوەیی تۆمار كراوە و بووەتە ئەمری واقیع، ڕۆژێك دێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و گەلانی ئازادیخواز بە دەنگ ئەو داواكاری و خواستەی گەلەوە بێن، ئەوان ناتوانن بەردەوام بن لەسەر پێشێلی ئەو پرەنسیپانەی كە خۆیان لە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەری ڕێككەوتوون و بۆ گەلانی دیكەی ناوچەكە بە ڕەوای دەبینن و بۆ كورد بە ڕەوای نابینن. لەلایەكی دیكەوە لە لێكەوتەكانی ڕیفراندۆمدا بۆمان دەركەوت كە دەبێت كورد زیاتر لەسەر هزری نەتەوەیی كار بكات و نەتەوە بونیات بنێتەوە و ملكەچی ویست و خواست و بەرژەوەندییەكانی گەلانی دیكە و حكومەتەكانی ناوچەكە و ئایدیۆلۆژیا نامۆكان نەبێت، ئەو ئایدیۆلۆژییانەی نامۆن بە هزری نەتەوەیی كورد و لە دەرەوەی سنوورەكان بۆمان نێردراون.
گەلی كوردستان بە دڵنیاییەوە دەتوانێت سنوورە دەستكردەكان كۆتایی پێ بهێنێت، وەكو نەتەوەیەكی زیندوو خاوەنی بەڵگەنامەیەكی یاسایی و دەستووری و نێودەوڵەتییە لەم ناوچەیەدا، لە ڕیفراندۆمدا ئەو ڕاستییە مێژووییەمان بۆ زیندوو بووەوە، كە ئەگەر نەیارانی كورد لە زۆربەی پرسە سیاسییەكان ناكۆك بن، كەچی بۆ دژایەتیكردنی كورد و ڕێگریكردن لە مافە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی كۆك و یەكڕیز و یەكدەنگن، بۆیە گەلی كورد لەم ڕیفراندۆمەدا ئەو ڕاستییەی بۆ دەركەوتووە كە نەیارانی هەرێمی دژی مافە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی گەلی كوردستانن و بەردەوام لە ڕێگەی مەرام و پیلانی دژایەتیكردن و تێكدانی نێوماڵی كوردەوە، كار بۆ سڕینەوەی هزری نەتەوەیی دەكەن و ژیانێكی شایستە و باش بە گەلی كورد ڕەوا نابینن، گەلی كورد جارێكی دیكە بە دەنگێكی بەرزی مەدەنی و دیپلۆماسی و سیاسی، بە هەموو ئەو دوژمن و نەیارانەی كوردی گوتەوە كە كورد گەلێكی زیندووە و ژێردەستەیی قبووڵ ناكات و داوای ئازادی و سەربەخۆیی خۆی دەكات.

ریفراندۆم وەكو پرۆسەیەكی مەدەنی و سیاسی، ئەو هەستەی لا دروست كردین كە دەبێت بە هەموو توانامانەوە كار لەسەر هزری نەتەوەیی بكەین و ئایندەساز و دەوڵەتساز بین، هەروەكو چۆن لە ڕیفراندۆمدا كورد متمانەی بۆ خۆی گەڕاندەوە، بە هەمان شێوە دەبێت لە بەرگریكردن لە ناسنامە نەتەوەییەكەمان چیتر بە پاساوی جۆراوجۆر داواكاریی مافە نەتەوەییەكانمان پێشێل نەكرێت و بگرە داواكاریی ئەم مافە و جێبەجێكردنشی دوا نەخەین. پێویستە دەرئەنجامی ڕیفراندۆم لە ڕەشنووسی ئەو دەستوورەی كە كاری بۆ دەكرێت لە هەرێمی كوردستان بنووسرێتەوە، بە ڕوونی ئاماژەی پێ بكرێت، تاوەكو كەس جورئەتی ئەوەی نەبێت لەكەداری بكات، یان لە ژێر هەر بەرژەوەندییەكی تایبەتی و فشار و پاڵەپەستۆیەكی دەرەكیدا پاشگەز ببێتەوە لێی و جێبەجێی نەكات. دەبا ئێمەش بۆ نەوەكانی داهاتوو كار لەسەر وانەكانی نەتەوەیی و نیشتمانی بكەین و پرسی ڕیفراندۆم لە ناو پەروەردە و پڕۆگرامەكانی خوێندن ڕەنگ بداتەوە و بچەسپێت و بە دەیان كتێبی لەسەر بنووسرێت و توێژینەوەی لەسەر بكرێت، بۆ ئەوەی ڕیفراندۆم ببێتە میتۆدێك و بەردەوام لە یادمان بێت و نەوەكانمان پێی ئاشنا ببن و نەوە لە دوای نەوە بابەتی زانستیی لەسەر بنووسن. بەرز و پیرۆزیی ڕیفراندۆم وەكو هەموو دەستكەوتێكی نەتەوەیی و نیشتمانی دیكە ڕابگیرێت، هەروەها فۆرمەكانی بەهێزتر و تۆكمە بكرێت و خاڵە لاوازەكانی زیاتر پڕبكرێتەوە، بۆ ئەوەی لە ئایندەدا زیاتر و زیاتر بتوانین ئەو بەڵگەنامە دەستووری و یاساییە بە جیهان بناسێنین.

 

(*)

ڕاوێژكاری باڵا لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەت بۆ كاروباری سیاسی، پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و دیپلۆماسییەت