پەیڤەكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ سەربەخۆیی دادوەری پاڵپشتییەكی گەورە بوو، ئاماژەیەكیش بوو بۆ ئەوەی كە تا ئێستا جۆرە هاوسەنگییەك هەیە لە مەسەلەكانی دادوەری و سەربەخۆیی ئەم دەسەڵاتەدا، هەروەها دامەزراوەی دادوەری دامەزراوەیەكی تەواوە و پاڵپشتییەكی هەیە.

پرەنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە كۆمەڵگە، یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری، یەكێكە لە پرەنسیپەكانی دیموكراسی و بنەما بنەڕەتییەكانی سیستەمی دیموكراسی، واتا هەر دەسەڵاتێك بە پێی یاسا و دەستوور كار و ئەركەكانی ڕێكخراوە، دەسەڵاتی یاسادانان بریتییە لە چاودێریكردنی حكومەت و یاسادانان و هەندێ بواری دیكە، دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش ئەركەكەی جێبەجێكردنی كاروباری ڕۆژانەی حكومەتە، دەسەڵاتی دادوەریش بابەتەكانی جێی ناكۆكی نێو كۆمەڵگە لە نێوان كەسانی سرووشتی و كەسانی مەعنەوی لە دادگاكان بەپێی یاساكان یەكلایی دەكاتەوە. هەر سێ دەسەڵاتیش بەپێی یاسا كارەكانیان ڕێكخراوە، لێرەشدا زیاتر مەبەستمان دەسەڵاتی دادوەرییە و سێ بنەمای سەرەكیی بۆ ئەم دەسەڵاتە هەیە، دادوەر بە پلەی یەكەم، دووەم داواكاری گشتی، سێیەم پارێزەر، ئەم سێ ستوونە سەرەكییەی دادوەری سەرەتا لە دادوەرەوە دەست پێ دەكات، ئەركی دادوەر قورس و گرانە، تەنانەت مەرجی قورسیش بۆ ئەو كەسە دادەنرێت كە ئەم ئەركەی پێ دەسپێردرێت، مەرجی زانستی، مەرجی دەروونی، مەرجی جەستەیی و زۆر مەرجی دیكەش، هەروەها پێویستە داوەر ئەزموونێكی تەواوی لە ژیاندا هەبێت، ڕێڕەوی مێژووی گەلان ئەم ڕاستییەی سەلماندووە كە دادوەر هەردەم ڕێز و پێگەی تایبەتیی خۆی هەبووە لە نێو كۆمەڵگەكان، بەتایبەتیش لە شارستانیەتەكاندا.

ستوونی دووەم، داواكاری گشتییە، ئەو كەسەیە كە نوێنەرایەتیی دەستەی كۆمەڵایەتی دەكات، هەروەها بەرگری لە مافی گشتی دەكات لە نێو كۆمەڵگەدا، واتا بۆ پاراستنی ئەو كۆمەڵگەیە لە هەر لادانێك لە ڕەوڕەوەی یاسایی ژیان، ستوونی سێیەم پارێزەرە، ئەو كەسەیە كە بەرگری لە مافی ئەو كەسە دەكات كە پەنا بۆ دادگا دەبات و سكاڵا تۆمار دەكات بۆ وەدیهێنانی مافەكەی، دەسەڵاتی دادوەری بەم سێ ستوونە كارەكانی خۆی ئەنجام دەدات. بۆیە كاتێ باس لە سەربەخۆیی دادوەری دەكەین، لەسەر ئەو بنەمایەیە كە ئەم دەسەڵاتە دامەرزاوەیەكی یاساییە و لە چەند توخمێك پێكدێت، ئەوانەی پێشتر ئاماژەمان پێ كردن.

لە ڕاستیدا، ئەگەر باسی هەرێمی كوردستان بكەین لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991، بنەمایەك هەبوو بۆ دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێم، دادوەرانیش ڕۆڵی بەرچاویان بینی لە پاراستنی ئەم دەسەڵاتە، تەنانەت لە وێستگەی مێژووییدا ڕۆڵیان دیار و بەرچاو بوو، بۆ نموونە سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992، ئەم بنەمایەش ڕۆژبەڕۆژ لە پێشكەوتندا بووە، ڕاستە تەحەددیی زۆر لەبەردەمی ئەم دەسەڵاتەدا هەبووە، تەحەددیی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، بەڵام هەر چۆن بێت، گۆڕانی ژیان لە هەرێمی كوردستان بەرەو ژیانێكی بە دیموكراسیبوون پێگە و جێگەی دەسەڵاتی دادوەری پتەوتر كرد. دامەزراوەكانی ئەم دەسەڵاتە لە ساڵی 1993 و دواتریش لە 2007بەپێی یاسا ڕێكخران، تەنانەت لە سەردەمی دوو ئیدارەییشدا ئەم دەسەڵاتە ڕەنگدانەوەی دوو ئیدارەیی پێوە دیار نەبوو و لە ئەنجامدانی كارەكانی هەر بەردەوام بوو.

بە شانازییەوە، دوو دامەزراوەی گرنگ لە هەرێمی كوردستان، دامەزراوەی دادوەری و دامەزراوەی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دوو ئیدارەییان پێوە دیار نەبوو، بەڵكو ئەركی خۆیان بە تەواوی ڕایی دەكرد، گۆڕانكاریی بەپەلە لە هەرێمی كوردستان كاریگەرییان هەیە بۆ سەر كارەكانی دەسەڵاتی دادوەری، بەڵام پرسیار لەوەدایە، ئایا دەستێوەردان لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری هەیە، یان نا؟ سەرەتا دەبێ لەوەوە دەست پێ بكەین كە پێش هەموو شتێك دادوەر مرۆڤە، ڕەنگدانەوەی كاریگەریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەسەر هەیە، واتا دادوەر سەربەخۆ نییە لە بیروباوەڕی سیاسی و ئایدیۆلۆجیای خۆیەوە، بەڵكو دەبێ لە جێبەجێكردنی ئەركی خۆی سەربەخۆیی هەبێت، واتا تەنیا لایەنەكانی ناكۆكی لە داوایەكە و داوكاری گشتی و پارێزەر دەگەنە ئەنجامێك بۆ گەیشتن بە حوكمێكی دادپەروەرانە، كەواتە هەڵەیەك هەیە لەم مەسەلەیەدا، كە دەبێ دادوەر بە هەموو شێوازێك جیا بێت و سەربەخۆییەكی تەواوی هەبێت، نەخێر، لە ڕووی فیكری و ئایدیۆلۆجییەوە دادوەر مرۆڤە، خاوەن هەڵوێستی خۆیەتی، بەڵام لە ڕووی سەیركردنی داواوە، نابێ هیچ هێزو لایەنێك كاریگەریی بكاتە سەر دادوەر، لە مەسەلەكانی داواو ناكۆكیدا یاسا ئەمانەی ڕێكخستووە، بۆیە لەسەر بنەمای ئەوەی كە یاسا ئەمانە ڕێكدەخات، دەرفەتی دەستێوردانی نییە، بەڵكو دادوەر دەسەڵاتی باشترە، بۆ نموونە دەقە یاساییەكان حوكمی مەسەلەكان دەكەن، یاسای تاوان، یاسای مەدەنی، یاسای باری كەسایەتی، بۆیە دادوەر ناتوانێت لەم یاسایانە لابدات، جگە لەمە زەمانەتێكی دیكەش هەیە بۆ سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری، ئەویش پلەبەندیی بەڕێوەچوونی داوایە، چونكە ئەگەر دادوەرێك حوكمەكەی دەركرد، لەدوای ئەو، داگایەك لە سێ دادوەر سەیری حوكمەكە دەكەن، لە دوای ئەو لە دادگای تەمیز پێنج دادوەر، جاری واش هەیە بیست دادوەر سەیری حوكمەكە دەكەن، لە یاسا پێی دەگوترێت ڕێگاكانی تانەلێدان لە حوكمەكان، ئەمەش زەمانەتێكە بۆ سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری.

ئەوەی زۆر گرنگە تایبەت بە دەسەڵاتی دادوەری، بابەتی پێگە و بژێویی ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتییە، واتا دەبێت دادوەرەكان لە ئاستێكی بژێویی ژیانیدا بن كە بگونجێت لەگەڵ ئەوەی كە سەیری داواكان بكەن بە شێوەیەكی بێ لایەنی و سەربەخۆ. بۆیە دەبێت لە یاساكانی دارایی مامەڵەیەكی تایبەت بۆ ئەو لایەنە بكرێت لە هەرێمی كوردستان، دیارە ئەمەش كراوە، لە هەندێ بارودۆخی قەیرانی دارایی نەبێت كە كاری كردووەتە سەر ئەم بوارە.

ئەگەر خوێندنەوەیەك بۆ ڕێڕەوی دەسەڵاتی دادوەری لە 30 ساڵی ڕابردووی هەرێمی كوردستان بكەین، دەبینین كە زۆرجار دادوەر بووەتە قوربانیی حوكمە دادپەروەرییەكەی لەلایەن ئەو باندانەی كە سەیری تاوانەكانیان دەكات، بۆ نموونە كێشەكانی ماددە هۆشبەرەكان، یان كێشەكانی تاوانی دزیی گەورە و ڕێكخراو، بەڵام ئەم حاڵەتانە كەم بوون، یان دەستێوەردان بەو شێوەیە نەبووە.

لە ڕێكخستنی دەسەڵاتی دادوەریدا، زۆر لایەن هەیە، وەك ئەوەی لە هەندێ حاڵەتدا دادوەر دەگوازرێتەوە، یان دادوەر دەتوانێت خۆی لە هەندێ مەسەلەدا سەیری داواكە نەكات، كە هەندێ بارودۆخی كۆمەڵایەتی كاریگەری لەسەر هەیە. ئایا دادوەر لە ژیانی سیاسیدا چۆن مامەڵە دەكات؟ دادوەر مرۆڤێكە لە كۆمەڵگەیەكی سیاسیدا دەژی، بێ گومان كاریگەریی سیاسیشی بەسەردا دەبێت، جاری وا هەیە لەوانەیە هەندێ رەمزی سیاسی پەیوەندیی پێوە بكەن بۆ مەسەلەكە، بەڵام پەیوەندییەكە بەو شێوەیە كاریگەریی لەسەر دادوەر نابێت.

لەبەر ڕۆشنایی ئەم بۆچوونانەدا، دەتوانین بڵێین وتارو دیداری ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ ئەم بابەتە، مەسەلەی سەربەخۆیی دادوەری پاڵپشتییەكی گەورە بوو، ئاماژەیەكیش بوو بۆ ئەوەی كە تا ئێستا جۆرە هاوسەنگییەك هەیە لە مەسەلەكانی دادوەری و سەربەخۆیی ئەم دەسەڵاتەدا، هەروەها دامەزراوەی دادوەری دامەزراوەیەكی تەواوە و پاڵپشتییەكی هەیە. بێ گومان كۆمەڵگە چەند فراوان بێت، پێویستی بە گۆڕەپانێكی فراوانی دادگان دەبێت، هەروەها پێویستی بە كادری دادگایی دەبێت، پەیمانگەی دادوەری لە هەرێمی كوردستاندا ڕۆڵێكی بەرچاوی لەم ڕووەوە بینیوە، پێش ئەویش ئەو یاساناسانە كە لە كوردستان بوون و ئەزموونیان هەبوو، دەیانتوانی دوای چەند میكانیزمێك ببنە داواكاری گشتی، یان دادوەر. بێ گومان دەسەڵاتی دادوەری بە تەنیا كارەكانی ناكات، لە دەسەڵاتی جێبەجێكردنیشدا هەندێ لایەن هەن كە پاڵپشت و هاوكاری دەسەڵاتی دادوەرین، بۆ نموونە دەزگاكانی پۆلیس و ئەمنی كە ڕۆڵی بەرچاویان لە قۆناغە سەرەتاییەكانی داواكاندا هەیە.

 بە ڕای من ئەم وتار و دیدارە لە ئاستێكی بەرز و بەرپرسیاردا بوون، بۆ مەسەلەیەكی گرنگ وەك بنەمایەك بۆ ژیانی دیموكراسی و سەروەریی یاساو مافەكانی مرۆڤ. هەروەك جەنابیان ئاماژەیان پێ كرد، ڕاستە یاسا هەیە، بەڵام دەبێ لەسەر هەمووان سەروەر بێت، ئەمەش بەوە دەبێت كە مافەكانی مرۆڤ دەپارێزرێت، كێ زەمانەتە بۆ پاراستنی ئەم مافانە؟ بێ گومان دەسەڵاتی دادوەری، چونكە كە مرۆڤ هەست بە ستەم دەكات، پەنا بۆ دادوەر دەبات تا مافەكانی بۆ بگەڕێنێتەوە، چ هاووڵاتی لەگەڵ هاووڵاتی، یان هاووڵاتی لەگەڵ دامەزراوەی حكوومی، یان لەگەڵ كەسانی مەعنەوی وەك كۆمپانیا و بارزگانەكان، هەرێمی كوردستانیش نموونەیەكە بۆ پێشكەوتنی دەسەڵاتی دادوەری، جگە لەمەش قۆناغی داهاتوومان، وەك ئاماژەمان پێ كرد، هەڵبژاردنی پەرلەمانە كە دادوەران ڕۆڵی بەرچاوی تێدا دەبینن، ئێستاش بیرۆكەیەك هەیە كە لە كۆمسیۆنی باڵا دەستەیەكی دادوەری سەرپەرشتیی هەڵبژاردنەكان بكات، بۆیە ئەم دیدو بۆچوونەی بەڕێز سەرۆكی هەرێم ئاماژەیە بۆ ئەم خاڵە كە لە ژیانی داهاتووی سیاسیماندا دادوەران ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لە وەرچەرخانی سیاسی لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان، تەنانەت زۆر كێشەی دیكەش هەن كە تایبەتمەندیی خۆیان هەیە لە ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی كە لێژنەیان بۆ دادەنرێت و دادوەرێك دەبێتە سەرۆكی لێژنەكە، بەمەش هەست دەكرێت كە جۆرە متمانە و زەمانەتێك بۆ مرۆڤ دەگەڕێتەوە، نزیكیی جەنابی سەرۆكی هەرێم وەك سەرۆكی باڵای دەسەڵاتی جێبەجێكردن تەواوكەرە بۆ دەسەڵاتی دادوەری، واتا هەردوو دەسەڵاتی دادوەری و جێبەجێكردن لە حوكمڕانی و دەوڵەتداریدا تەواوكەری یەكدین، هەروەها پاڵپشتی هەردووكیشیان دەسەڵاتی یاسادانانە كە خۆی لە پەرلەماندا دەبینێتەوە كە بنكەی سەرەكیی یاسادانانە بۆ ڕێكخستنی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، بۆیە واقیعەكە تا ڕاددەیەك هاوسەنگی تێدایە، هەندێ هەنگاوی دیكەش پێویستن، وەك دەوڵەمەندكردنی دەسەڵاتی دادوەری بە كادری ئەكادیمی وەك دەوڵەتان، بۆ نموونە لە دادگای تەمیز، یان لە پەیمانگەی دادوەری و لە دادگاكانی دیكە، زیاتر مەشق و ڕاهێنانی بەردەوامیان پێ بكرێت، زۆر شوێنی دیكەی گرنگ، كە بە كادری دادوەری دەوڵەمەند بكرێن، بۆ نموونە دەستەی دەستپاكی، دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی مافی مرۆڤ، دەستەی ژینگە و تەنانەت چاودێریی دارایی و كێشەكانی گەندەڵی، كە دەسەڵاتی دادوەری ڕۆڵی گرنگی لەمانەدا هەیە.