-1-

عێراق وەك نموونەیەكی حاڵەتی نادەوڵەتی:

چەمكی حاڵەتی نادەوڵەتی (اللادولە) ئاماژەیە بۆ جۆرێكی دیاریكراوی دەسەڵات لە ناو دەوڵەتێكی فەرمیدا، هێمایە بۆ جۆرێك لە ڕێكخستن كە ئامانجی ململانێیە و سەرەنجامیش دژایەتیی ڕێكخستنە فەرمییەكانی دەوڵەتە، لە بەر ڕۆشنایی ئەم چەمكە دەكرێت پێناسەی ئەوە بكەین كە ئێستا شپرزەیە، ئەم چەمكەش (حاڵەتی نادەوڵەتی) چەندین ئاماژە و مانا لە خۆی دەگرێت، گرنگترینیان بەكارهێنانی توندوتیژی و پاكانە بۆ كردنە بۆ ئەو ململانێیەی كە ئێستا لە عێراقدا هەیە.

چەمكی حاڵەتی نادەوڵەتی چەمكێكی دینامیكییە لە چوارچێوەی چەمكی دەوڵەتدا و، لە میانەی سەرهەڵدانی كێشە لە نێوان لایەنە سیاسییە پێكناكۆكەكاندا، بارودۆخی دەوڵەت دەگۆڕێت، بۆ حاڵەتێكی ڕاگواستن لە دەوڵەتێكی بەهێزەوە بۆ دەوڵەتێكی لاواز، یان دەوڵەتی پاشاگەردانی.

ئەم چەمكە بەكار دەهێندرێت وەك ئاماژەیەك بەوەی دەوڵەت گەیشتووەتە حاڵەتی لەبەریەكهەڵوەشان و لاواز و هەتا ئاستی پەرتبوون لەم چوارچێوەیەدا، سوماڵ وەك نموونەیەكی بەرچاو‌، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی دامەزراوەكان لەناو حاڵەتی نادەوڵەتی وەك هەیكەل بوونیان هەیە، لە هەمانكاتدا دیاردەی (لاوازیی حوكمی یاسا دەردەكەویت، وەك ماكس ڤیبەر-یش ئاماژەی پێ كردووە، سەرەنجام دەوڵەت ئەو تایبەتمەندییەی خۆی ون دەكات، كە بە بۆچوونی ماكس ڤیبەر ‌بریتییە لە (مۆنۆپۆلكردنی هێز بۆ سەپاندنی شەرعییەت)، لەم حاڵەتەدا دەوڵەت بوونی دەبێت و هەناسە دەدات، بەڵام ئیفلیج بووە و، لە حاڵەتی مردنی كلینیكی نزیك بووەتەوە.

2

كۆمەڵگەی دژ بە دەوڵەت

ئەم حاڵەتەی بە نادەوڵەتی وەسفی دەكەین، جیاوازە لە حاڵەتێكی دیكە كە لە زانستی سیسیۆلۆژی پێی دەگوتریت: «كۆمەڵگەكانی دژی دەوڵەت»، ئەمەش مانای ئەوەیە كۆمەڵگە هەن، هەر لە بنەڕەتەوە دژی دەوڵەتن، وەك «دامەزراوە»‌ش دژی دەوڵەتن، لەم بارەیەوە سیسیۆلۆژیستی ناوداری فەرەنسی بیار كلاستەر - Pierre Clastres- 1934-1977 لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا (كۆمەڵگە دژی دەوڵەتە - la société contre letat)، هەڵسەنگاندن بۆ ئەو كۆمەڵگەیانە دەكات كە لە حاڵەتی ڕەتكردنەوەی دەوڵەتن وەك دامەزراوە، ئەمە حاڵەتێكە لە حاڵەتی نادەوڵەتی دەچێت، بەڵام وەك یەكیش نین، بەپێی كلاستەر كۆمەڵگە بە بێ دەوڵەت ئەو كۆمەڵگەیانەن كە دژی دەوڵەتن، بەڵام پرسار لێرەدا ئەوەیە: ئایا جارێكی دیكە چۆن دەوڵەت دەردەكەوێتەوە؟ ئایا لەلایەن دەسەڵاتی سیاسییەوە دووبارە دروست دەكرێتەوە؟ چۆن لە دیدگای پەرەسەندنەوە سەیری دەوڵەت دەكرێت؟

«كلاستر» بزربوونی دەوڵەت بە كەموكورتییەك و گەیشتنی ئاستی سیاسەت بە سفر دادەنێت و، هەروەها ناشتوانرێت بە سەر ئەم حاڵەتەدا زاڵ بین، هەتا ئەو كۆمەڵگەیانە بەردەوام بن بە ئاراستەی پەرەپێدانی بەرەو دروستكردنی كێشەی ئاڵۆزی زیاتر و بە توندی بە سیاسیكردنی كۆمەڵگە و، هەتا دەگاتە ئەوەی ئەو وێنایە دروست بێت، كە هەموو كۆمەڵگە سیاسەت پیادە دەكەن.

لە قۆناخی یەكەمدا، وا پێدەچێ كە كۆمەڵێك گریمانە بوونیان هەیە و، هەر یەكەیان بەپێی قوتابخانەیەكی فیكری داڕشتنی بۆكراوە و، سەرهەڵدانی كێشەی دەوڵەتیش كۆمەڵێك لایەنی شیكاریی هەمەلایەن دەگرێتەوە، وەك: «ژینگە و دیموگرافیا و تەكنەلۆژیا و بەرهەم و دووبارە دابەشكردنەوەی و بازرگانی و كارگێڕی و ئایدیۆلۆژیا و ململانێ دژی كۆمەڵگەكانی دیكە، یان ئەو ململانێیانەی لە ناو هەمان گرووپدا دروست كراون». لەلایەكی دیكەوە لەوانەیە تیۆرەكان جەخت لەسەر پێكەوە سازان، یان توندوتیژی بكەنەوە، یان لەوانەیە هۆكارێك چەند هۆكاریكی هەبێت و، دەكرێت لەسەر ئاستی لۆكاڵ و گلۆباڵی پراكتیزە بكرێت. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا و بە چاوپۆشین لەم فرەییە ڕووكەشە، ئەوا دیاردەی دەركەوتنی دەوڵەت لە زۆر حاڵەتدا بەو جۆرە سەیر دەكرێت، كە پرۆسەیەكە لەسەرخۆ هەنگاو هەڵدەگرێت، لەناو ئەم پرۆسەیەدا بە شێوەیەكی لەسەرخۆ و لە ئاكامی كەڵەكەبوونی زیاتری دەسەڵاتەكاندا، سەركردە ناحكوومییەكان دەگۆڕدرێن بۆ پادشا بەهێزەكان، ئەمەش وەك ئەوەیە پرسەكە وەرچەرخانێكی نەخشێندراو بێت لە گەوهەری بەردەوامی پرۆسە كۆمەڵایەتییەكەدا.

لە واقیعیدا ئەگەر شتێك هەبێت، هەموو ئەم گریمانانەی ئێستا سەبارەت بە بنەچەی دەوڵەت پێكەوە كۆبكاتەوە، ئەوەیە كە پرۆسەكە جۆریكە لە پەرەسەندنی هێواش لەسەر شێوازی پەرەسەندنی جینی و، دوای ئەوەی شانەكان دابەش دەبن، دەگۆڕێت بۆ شێوە تەواوەكە، ئەمەش وەك ئەوەیە «تۆ»ی دەوڵەت لە كۆمەڵگەكانی پێشتر چێندرابیت، بۆیە ئەمەش تەنیا مەسەلەی كاتە كە دەوڵەتی تێدا دەترووكێت، یان لەدایك دەبێت.

كۆمەڵگەی پێش دەوڵەت «pre-etatique» دەكرێت لە هەمانكاتدا كۆمەڵگەی لایەنگری دەوڵەت بێت، وەك پڕۆفیسۆر جۆرج بیردۆ «Burdeau» جەختی لەسەر دەكاتەوە، ئەمەش ئەو كاتە دەبێت كە تیایدا دەسەڵات لە دەسەڵاتی كەسی و دەستەبژێرەوە بەرەو دەسەڵاتی دامەزراوەی دەوڵەت وەردەچەرخێت، بەڵام دەبێت لە هەموو حاڵەتەكاندا یەكێك لە لایەنەكان ڕوون و ئاشكرا بێت، ئەو لایەنەش ئەوەیە: نە شەڕی داگیركاری، نە چڕبوونەوەی دانیشتووان، نە پادشای پیرۆز دروست نەبن، كە ئەمانە خۆی لە خۆیدا هۆكاری كاریگەرن بۆ دەركەوتنی دەوڵەت، بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا دەكرێت كۆمەڵێك مەرج دابنرێت، بۆ ئەوەی بوار هەبێت بگەینە دەوڵەت.

لوغزی «بنەچەی دەوڵەت» وەك كلاستەر باسی دەكات، ناتوانرێت بە تەواوەتی شی بكرێتەوە. ئەم پرۆسەیە بەردەوام لایەنێكی لابەلایی هەیە و ناتوانرێت بە ڕاشكاوی هیچی لەبارەوە بگوترێت، بەلام لە میانەی دیاریكردنی ئەو زەمینەیەی كە تیایدا دەوڵەتی تیا مومكین دەبێت، ئەوا ئامادەباشیی زیاتری تێدا دەبێت، بۆ ئەوەی ئەو جیاوازییانەی «كلاستەر» چارەسەر بكات، ئەو جیاوازییانەش بریتی دەبن لە كۆمەڵگەیەكی دابەشبوو، ئەمە لەگەڵ ئەوەی دوڵەت بانگەشە بۆ بەیەكبوون و سەرتاسەری لەناو خۆیدا دەكات.

 كۆمەڵگەكانی دژی دەوڵەت، ئەو كۆمەڵگەیانەن كە لە سەر بنەمای نزیكی و خزمایەتی ڕێكدەخرێن، ئەم لۆژیكەش ڕێگر دەبێت لە دامەزراندنی دەوڵەت، بەڵام ئەم لۆژیكەش بە شێوەیەكی وەك یەك و ڕێكخراو لە ڕووبەرە دیارینەكراوەكاندا پەرش نابیتەوە، بە تەئكید، ئاماژەكردن بەو ڕووبەرانەی كە بووەتە هۆكاری دابەشبوونی كۆمەڵگە، ڕۆڵێكی كاریگەر لەو «ڕووداوە گەورە» دەگێڕن، كە كلاستەر باسی دەكات و دەڵێت: «لە ساتێكی ئاڵۆز و‌ لە دیدارێكی ئاڵۆزدا، شتێكی ئاڵۆز بەرهەم دەهێنێت، كە ئەویش «دەوڵەتە».

3

فەرمان و ملكەچی

پەیوەندیی نێوان فەرمانڕەوا و فەرمانپێكراو

لە بواری سیاسەتدا، بواری دەسەڵات بەو شوێنە دادەنرێت كە ژیانی پێكەوەیی و بیركردنەوە لەلایەن كۆمەڵگەوە ڕێكدەخات، ئەمەش وەك ئەوەی‌ دەسەڵات لە میانەی بیركردنەوەی بەكۆمەڵ دەركەوتبێت، لە هەمانكدا بوونی سیاسەتیش پرسێكی گەوهەرییە بۆ كۆمەڵگە. بەڵام هەڵەكە لێرەدا ئەوەیە كە سیاسەت وەك پێداویستییەكی تاك سەیر بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر بەو جۆرە سەیر بكرێت، ئەوا هەر هەوڵێك بۆ دروستكردنی پەیوەندییەكی سیاسی لە نێوان دوو تاكدا دەبێتە فەرمان و ملكەچكردن. ئەوەی بە لای توێژەرەوە گرنگە، پرسی شەرعییەتی سەركردە نییە، بەڵكو ئەو بانگەشانەیە بەوەی دەبێت هەقیقەتی ئەو پەیوەندییە سیاسییەی بە ڕاشكاوی لە دیاردەی دابەشبوونەوە دەردەكەوێت، وەك پەیوەندیی ملكەچكردن بێت بۆ فەرمانەكان.

پێوەری سیاسی پەیوەندیدارە بە بناخەیەكی ناچوونیەكی ددانپێدانەنراو كە كۆمەڵگە یەكسانەكانی لەسەر دامەزراوە و بریتیە لە خواستی دەوڵەت بۆ ئەوەی هەمووان لە بەردەم یاسا یەكسان بن، ئەمەش دەبێتە هۆكاری یەكخستنی هەموو جیاوازییەكان، ئەمە دەكشێ بۆ ئەو ئاستەی پەیوەندیی نێوان ملكەچی و فەرمان درێژە دەكێشێت، ئەمەش واتە ئێمە لە هەقیقەتدا دەتوانین باسی یەك دەسەڵات بكەین، كە تیایدا یەك كەس فەرمان دەردەكات و، مەزندەی ئەوەش دەكات ملكەچیی ئەو فەرمانە بكرێت.

لەم چوارچێوەیەدا «كلاستر» جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئامانج لە بیركردنەوەكانی دەرخستنی ئەوەیە كە كۆمەڵگەی سەرەتایی (كۆمەڵگەیەكە دژی دەوڵەتە) و ئەمەش كێشەیەك بۆ فەلسەفەی سیاسی دەخاتە ڕوو، كە پەیوەندیدارە بە سرووشتی دەسەڵاتەوە. هەر بۆیە كۆمەڵگەی سەرەتایی چۆن خراپ‌ ڕەت دەكاتەوە، بە هەمان شێوە دەوڵەتیش ڕەت دەكاتەوە، پێناسەكردنی كەسێك بە خراپ، لەوەوە هاتووە كە متمانەی بە دەسەڵاتی سەنتڕاڵیی دەوڵەت نییە، لە ئەزموونی ڕاستەوخۆوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵكو لە نەستی كۆمەڵگەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەمە لە كاتێكدا خێری گشتی

(Un comme Bien) لە كۆمەڵگەی هاوچەرخەوە سەرچاوە دەگرێت.

« كلاستەر» ئەم پرسیارە بەم شێوەیە دەخاتە ڕوو: ئایا دەتوانین بە جددی بە گومان بین لە پێشنیاری دروستكردنی دەوڵەت و دەسەڵاتەكانی؟ ئەم پرسیارەی كلاستەر ڕامانە لە چەمكی هێز، ئایا دەكرێت لە ناو چەمكی هێزدا شتێكی دیكە ببینین، بێجگە لەوەی كە شارستانیەتی ڕۆژئاوا بۆی دیاری كردووە؟ ئایا كارێكی ئاقڵانەیە پرسیاری لەم جۆرە لە كۆمەڵگەكانی دیكە بكرێت و، بپرسین: هێز لەوێ چی دەگەیەنێت؟ «كلاستەر» بە پێویستی دەزانێت، دووبارە ئەو چەمكانە دابڕێژیتەوە كە فەلسەفە بۆ بیركردنەوە لە كۆمەڵگە بە كاری هێناون و، هەوڵ دەدات هەمەڕەنگیی چەمكەكان لای «ماكس فیبەر» پێش ئەویش «نیچە و هۆبز» تێپەڕێنێت، لەم حاڵەتەشدا پرسیار ئەوەیە: ئایا توندوتیژی پشتی بە هێز بەستووە؟ بە دەربڕینێكی وردتر، ئایا دروستكردنی توندوتژی كە وەك هەژموون سەیر دەكرێت، گەوهەری هەموو هێزێكە؟

كارەكانی «كلاستەر» هەوڵێكە بۆ لەبەریەكهەڵوەشانی لایەنە نەرێنییەكانی دەوڵەت لە پێناوی خستنەڕووی ئەو توندوتیژییەی دەوڵەتی پێ جیا دەكرێتەوە، ئەمەش لە بەرامبەردا بۆ دەرخستنی مانای ئەركی سیاسی بۆ توندوتیژی لە كۆمەڵگەی سەرەتایی « دژە دەوڵەت»دا.

«كلاستەر» جەخت لەوە دەكاتەوە كە پێناسەی ڕۆژئاوا بۆ دەسەڵات، وەك سەپێندراو‌، پەیوەندیی ملكەچبوون‌ بۆ فەرمان، لە حاڵەتی بیرنەكردنەوە لە یەقین سەرچاوەی گرتووە.

 ئەگەر «سەپاندن» ئەو زاراوەیە بێت، ڕێگەمان پێ بدات، كە بیر لە پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و توندتیژی بكەینەوە، ئەوا مافی خۆمانە بپرسین: ئایا دەتوانین بەبێ سەپاندن‌ بیر لە دەسەڵات بكەینەوە؟ «سەپاندن» جۆرێك لە هێز دیاری دەكات، كە لە پەیوەندیی هەژموونی سەردار و كۆیلەدا خۆی بەرجستە دەكات، ئەم پەیوەندییەش «تۆی دەوڵەتە»، هەر لەبەر ئەمەش یەكێك لە بیرمەندەكانی یاسای دەستووری كە «لیون زەكی Duguit» یە بەو جۆرە دەوڵەت پێناسە دەكات كە «جیاكاری سیاسییە لە نێوان فەرمانڕەوا و فەرمانپێكراودا»، ئەم جیاوازیەش پشت بە هێز دەبەستێت، بەڵام مەرج نییە هێزی سەربازی بێت. لەمەوە «كلاستەر» دەگاتە ئەو ئاكامەی بوار هەیە بیر لە «هێز بەبێ سەپاندن» بكرێتەوە.

لە درێژەی تەواوی تیۆری بۆ چەمكی «كۆمەڵگەی دژی دەوڵەت»، ئامانجی ئەوەیە ئەوە بخاتەڕوو كە چۆن دەكرێت دەسەڵات پەرە بستێنێت لە دژی شێوەیەكی دیاریكراو لە شێوەكانی توندوتیژی، كە ئەمەش پەیوەندیی بە دابەشبوونی كۆمەڵایەتی هەیە، كە پەیوەندیدارە بە «كۆنتڕۆڵكەر و كۆنتڕۆڵكراو»ـەوە، هەموو شتێك لە میانەی پشتبەستن بەوی دیكە، «توندوتیژیی خوازراو»، كە هاوپێچە بۆ پیرۆزییەكانی كۆمەڵگەی سەرەتایی.

كلاستەر ئاماژە بە پرسێكی زۆر ترسناك دەكات، ئەو پرسەش ئەوەیە كە لە بەرامبەر توندوتیژی لە كۆمەڵگەی سەرەتاییدا (كۆمەڵگەی دژە دەوڵەت)، توندوتیژیی دەوڵەتیش بۆ بێڕیزیكردن‌ بە مرۆڤ بوونی هەیە، (ئەمەش وەك لە ڕژێمە دیكتاتۆری و تۆتالیتارییەكان بوونی هەیە و ئارندنت دیاری كردووە)، بەمەش دەوڵەت لە ئازادی جیا دەبێتەوە، هەروەها بانگەشەمان دەكات بۆ بیركردنەوە بۆ لێپرسینەوە لە شوێن، كە تیایدا لێپرسینەوە لە ئازادی دەبێتە شوێنێك بۆ پیادەكردنی توندوتیژی، بەڵام لە سەر كێ ئەم توندوتیژییە پیادە دەكرێت و بە چ ئامانجێك؟

كلاستەر دووبارە پێناسەی پەیوەندیی توندوتیژی بە دەسەڵاتەوە دەكاتەوە، كە ئەمەش بەرەو ئەوەمان دەبات، كە بیر لە ڕێكخستنی كۆمەڵایەتیی پەیوەندیدار لەگەڵ توندوتیژی بكەینەوە، كۆمەڵگەكانیش لە ناوخۆیدا هۆكاری گۆڕانكارییان هەڵگرتووە، بە جۆرێك كە دەسەڵاتی سیاسی هاوشانی بوونی كۆمەڵگە دەبێت، لەم حاڵەتەدا دەبێت گەوهەری دەسەڵاتی سیاسی لە بونیادی كۆمەڵگە جیا بكەینەوە، بەڵام وەك یاساناسی فەرەنسی موریس دوفرجیە ئاماژەی پێ كردووە، ململانێ بناخەی سیاسەتە، ئەم ململانێیەش لە پێناوی دەسەڵاتە وەك ڕێكخەرێك بۆ هێزە جیاوازەكانی كۆمەڵگە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەسەڵات وەك دوایین دەستە توانای سەپاندنی بڕیارەكانی هەیە.

ناتوانریت بەبێ بوونی هیزە كۆمەڵایەتییە جیاواز و دابەشبوو و دژبەیەكەكان، بیر لە پرسی ململانێ بكرێتەوە، ئەمەش زۆر بە وردی دەسەڵاتی دەوڵەت ڕووماڵ دەكات، كە تیایدا هەموو هێزە كۆمەڵایەتییە دژبەیەكەكان پێكەوە تیكەڵ دەكات و كۆیان دەكاتەوە. ئەم چەمكە لەو چەمكەی (هۆبز)ـەوە هاتووە كە دەڵێت: «شەڕی هەمووان دژی هەمووان»، تەنیا بناغەیە بۆ كۆمەڵگە، بە تایبەتیش كۆمەڵگەی سەرەتایی دژ بە دەوڵەت و حاڵەتی نادەوڵەتی لەناو دەوڵەتی فەرمیدا.

بەمجۆرە، دەوڵەت تەنیا چوارچێوەیە كە دەتوانرێت كۆمەڵگە بیری لێ بكاتەوە. دەوڵەت لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە لە ڕۆژئاوا لەو خاڵەوە دامەزراوە، هەتا ئەگەر بە ڕێگەیەكی هەندێك جیاوازیش دەوڵەت دامەزرابێت، وەك هەندێك لە بۆچوونە جیاوازەكان ئاماژەی پێ دەكەن، بەڵام وەك «هۆبز» جەختی لێ دەكاتەوە، دەبێت دەوڵەت وەك هێزیكی دەرەكی بوونی هەبێت، بۆ ئەوەی كۆمەڵگە یەك بخات، بەمەش پێویستیی بوونی ڕووكاری دەرەوەی بوونی دەوڵەت، بووەتە ورووژێنەری ڕامان لە فەلسەفەی سیاسیدا.

بەمجۆرە سیستمی دەوڵەت بەوە دەناسرێتەوە كە بتوانێت پێكەوەگرێدانێكی بەڵگەدار لە پیادەكردن و هەیكەلی دامەزراوەكان دروست بكات، كە لە چوارچێوەی حكومەتدا چڕدەبنەوە. لەسەر ئەم بنەمایە دیسان چەمكی دەوڵەت دێتە پیش، كە كۆمەڵگەكان بە شێوەی جیاواز و لە سەردەمە جیاوازەكان بڕوایان پێیەتی، ئەمەش ناچارمان دەكات لێكۆڵینەوە لەسەر دەوڵەت بكەین، وەك قەوارەیەك، یان پەیوەندییەك لە سەرووی سیستمی دەوڵەت و چەمكی دەوڵەتەوە.

كەواتە دەوڵەت لە چوارچێوەی پیادەكردنی سیاسەتدا دێتە بوون، وەك بونیادێكی زمنی دەست پێ دەكات و، پاشان وەك نوێنەرایەتیی گشتی خۆی بەرجەستە دەكات. ئەركی ئایدیۆلۆژیی دەوڵەت، پەل دەكێشێت بۆ ئاستێك كە پارێزگار و ڕادیكاڵییەكان دەگەنە ئەو بڕوایەی كە پیادەكردنی سیاسەتەكانیان بە ئامانجگرتنی یەكدی نییە، بەڵكو بە ئامانجگرتنی دەوڵەتە، ئەمە وا دەكات، بڵێین: ئەركی سەرەكیی زانایانی سیسیۆلۆژی و سیاسەت ئەوەیە كە ئەو تەمومژە لەسەر دەوڵەت بڕەوێتەوە و لە حاڵەتی نادەوڵەتی جیای بكەنەوە.

4

حاڵەتی نادەوڵەتی مانای نەبوونی دەوڵەت نییە

چەمكی حاڵەتی (نادەوڵەتی)، مانای ئەوە نییە دەوڵەت بوونی نییە، بەڵكو حاڵەتێكی تەمومژاویی ناسرووشتی لە ناو دەوڵەت دێتەئاراوە كە ئاراستە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان بە هاوشانی دەسەڵاتە فەرمییەكانی دەوڵەت سەركردایەتیی ئەو حاڵەتە ناسرووشتییە دەكەن، سەرەنجامیش لە ئاراستەی فەرمیی دەوڵەتەوە دوور دەبێت، ئەم حاڵەتەش (نادەوڵەتی) ڕەنگدانەوەی ئەو خواستەیە كە كۆمەڵگە ‌لە حاڵەتی بێ دەوڵەتی (Stateless Societies) دەگوازێتەوە بۆ باری دەوڵەتێكی دامەزراو، بەڵام ئەو كۆمەڵگەیانە بە دەست پەرتەوازەیی و دابەشبوونێكی توندەوە دەناڵێنن، هەتا دەگاتە ئەوەی پێی دەڵێن: حاڵەتی (نادەوڵەتی لە چوارچێوەی دەوڵەتدا)، سەرەنجامیش دەگاتە ئەو بارەی كە لە حاڵەتی ئەو كۆمەڵگەیانە بچێت كە بە دەست لاوازیی دەوڵەت و مەترسیی لەبەریەكهەڵوەشانی بناڵێنن. ئەم حاڵەتە لە بۆشاییەوە دروست نابێت، بەڵكو كۆمەڵێك فاكتەری هاریكار هەن، بۆ دەركەوتنی.

ئەوەی تا ئێستا سەلمێندراوە، ئەوەیە كە لاوازی و كەموكورتیی دەوڵەت لە وڵاتانی هەژار و دواكەوتوودا دەبێتە ئاستەنگ لە بەردەم ئاسۆی پەرەپێدانەكەیدا، ئەمانەش ئەو دەوڵەتانەن كە ناتوانن خزمەتگوزاریی سەرەكی و گشتی بۆ كۆمەڵگە دابین بكەن، وەك: (جێبەجێكردنی یاسا و سیستم، خوێندن و بونیادی ژێرخان). زاناكان زاراوەی هەمەجۆر بۆ ئەم پرسە بەكار دەهێنن، هەندێكیان ئاماژە بەوە دەكەن، كە ئەمە هۆكاری نەبوونی سەنتڕاڵیەتی سیاسییە، ئەمەش واتە پێداویستییەكانی دەوڵەتێكی سەنتڕاڵی بوونی نییە و قەوارەی دیكە دەسەڵاتی سیاسی پیادە دەكەن، هەندێكی دیكەی زانایان چەمكی (دەوڵەتی لاواز) بەكار دەهێنن، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو دەوڵەتانەی كە بێ توانان، بەشێكی دیكەی زانایانیش پەنا بۆ ئەوە دەبەن، كە دوو ڕەهەند لە یەكدی جیاكەنەوە، یەكەمیان: هێزی بونیادی ژێرخانە، كە توانای دامەزراوەیی دەوڵەتی سەنتڕاڵییە و دەتوانێت بە شێوەیەكی لۆجستی بڕیارەكانی جێبەجێ بكات، دووهەمیان: هەیكەلیەتی دەسەڵاتی سەركوتكار كە ئاماژەیە بۆ (هێزی دابەشبوونی دەستەبژێرەكانی دەوڵەت لە سەر كۆمەڵگەی مەدەنی)، ئەمەش ئاماژەیە بە وەرگرتنی كۆمەڵێك ڕێوشوین كە دەستەبژێری دەوڵەت دەتوانن بە بێ دانوستاندن لەسەر كۆمەڵگەی مەدەنی پیادەی بكەن، ئەمەش واتە بزربوونێكی ماددییانەی دامەزراوەكانی دەوڵەت.

هەتا ئێستا ڕێككەوتنێك لەنێو توێژینەوەكانی زانستی سیاسەت و سیسیۆلۆژی بوونی نییە سەبارەت بەو هۆكارانەی كە وا دەكات، دەوڵەتە لاوازەكان هەڵنەستن بە بەهێزكردنی دەوڵەتەكانیان، ئەمە لە كاتێكدا سوودی زۆر بەرچاوی هەیە، ئەگەر ئەم كارە بكەن، لەبەرامبەر ئەمەدا هەندێك سوودی دیاریكراو بۆ ئەوانە هەیە، كە ئێستا دەسەڵاتی سیاسییان بەدەستەوەیە و لە ناو بەردەوامیی لاوازیی دەوڵەتدا، بەشێك لە زانایان ئەم پرسە وا دەبینن، وەك بەرەنجامی ستراتیژیەتێكی سیاسی كە بەكار هێنراوە بۆ كڕینی هێزی (پشتگیری و كۆنتڕۆڵ)، ئەم ستراتیژیەتە بە سرووشتی خۆی دەبێتە ئاستەنگێگی سیاسی لە بەردەم دروستكردنی دەوڵەتێكی بەهێزدا. هەر بۆ نموونە: دامەزراندنی بیرۆكراتەكانی ناو دەوڵەت لەسەر بنەمای پێوەری سیاسی كراون، وەك پاداشتێك بۆ پشتگیری، نەك لەسەر بنەمای لێهاتوویی نیشتمانی، ئەمەش وادەكات دەوڵەتەكە لاواز بێت لە ڕووی كردارییە و سەرنجڕاكێش بیت لە ڕووی سیاسییەوە، ئەمە لە كاتێكدا وا پێوست دەكات دەوڵەت بەهێزتر بێت بۆ گۆڕانكاری لە سرووشتی سیاسەتدا، بەڵام هەندێك لە توێژەرەكان وای دەبینن، ئەم حاڵەتە ترسی لەدەستدانی دەسەڵاتی سیاسی دروست دەكات، ئەم ترسەش ئاستەنگ بۆ بونیادنانی دەوڵەتێكی بەهێز دروست دەكات.

ئایا دەبێت تەفسیر چی بێت بۆ ئەو جیاوازییە توندەی سەبارەت بە (ترسی لەدەستدانی دەسەڵاتی سیاسی) بوونی هەیە؟

بێگومان بیانووی زۆر بۆ ئەم پرسە خراوەتەڕوو، پێشنیاری ئەوە كراوە، لەو حاڵەتانە بوونی هەڵبژاردنی نیشتمانی گرنگە بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتی سیاسی، بەڵام كیشەكە لەوەدایە، لەوانەیە دەستەبژێری دەوڵەت خوازیاری ئەوە نەبن، هێز و توندوتیژی دەوڵەت بسەپێنن و، وای لێ بكەن كە لە ناوچە دوورە دەستەكان هێزی دەوڵەت بەهێز بێت، ئەمەش لە ترسی ئەوەیە لەو ناوچانە پشتگیری بۆ دەستەبژێرەكانی دەوڵەت كەم ببێتەوە، ئەو پشتگیرییەی لەو دەستەبژێرە لۆكاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە لەو ناوچانە لەسەر سیاسەت و كۆمەڵگە باڵادەستن. بەمەش دەستەبژێری نیشتمانی لەوانەیە ڕێگر بن لەوەی كە هێزی دەوڵەت لە هەندیك شوێنی دیاریكراوی وڵات بەكار بهێنن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەوانەیە سوپا و لقە چەكدارەكانی دیكە ببنە ڕكابەری لە داهاتوودا.

5

لاوازیی دەوڵەت وەك میراتی

 حوكمڕانیی ناڕاستەخۆی ئیمپریالیزم

لاوازیی دەوڵەتی هاوچەرخ لە وڵاتانی دواكەوتوودا، میراتی جۆرێك لە (حوكمڕانیی ناڕاستەوخۆیە) كە بە شێوەیەكی تایبەتی لە كۆلۆنیەكانی ئینگلیزدا پیادە كراوە، (سیستمی ماندێتی بەریتانی لە عێراق 1921-1932)، كە تیایدا هێزە ئیمپریالیستەكان فەرمانڕەوا نەریتییەكان (سەرۆك هۆزەكان)یان هەڵدەبژارد لەسەر ئاستی لۆكاڵ بۆ حكومەت، بۆ ئەوەی باج بسەپێنن و، یاسا جێبەجێ بكەن و سیستمەكە بپارێزن، هەروەها حوكمڕانیی ناڕاستەوخۆ كاریگەریی زۆر نەرێنی لەسەر سرووشتی دامەزراوە سیاسییەكانی ئەفریقیاش بەجێهێشتووە، بیانوو بۆ ئەم شیوازەی حوكمڕانییە ئەوە بووە ئەم جۆرە حوكمڕانییە وادەكات كە سەرۆك هۆزەكان بەرپرسیار بن لە بەرامبەر هێزە ئیمپریالیستەكان لە بری دانیشتووانە لۆكالەكان. هەروەها ئەم جۆرە حوكمڕانییە ڕۆڵیكی گەورەی گێڕاوە لە شكستی دیموكراتی، دوای ئیمپریالیزم لە ئەفریقیا، هەر لەسەر ئەم پرسە زۆر بەڵگەی پراكتیكی هەن، كە ئاماژە بەوە دەكەن كە بەردەوامبوونی حوكمڕانیی ناڕاستەوخۆ كاریگەریی نەرێنی زۆرە و ئەو دەوڵەتانەش كە بە ڕێگەی حوكمڕانیی ناڕاستەوخۆ دروست كراون، لە چەند ڕوویەكی دیاریكراوەوە زۆر لاوازن.

1. حوكمڕانیی ناڕاستەوخۆ بە ڕێگەی حوكمڕانە نەریتییەكان بووەتە هۆكاری ئەوەی دەوڵەت نەتوانێت هێزی مۆنۆپۆلیی خۆی بەكار بهێنێت، بەمەش چینێكی لە (لاوازەكان) هێناوەتە ئاراوە كە لە كۆمەڵگە جیابوونەتەوە، هەرئەمەش لەبەر ئەوەیە ئاراستەی بونیادنانی دەوڵەتی نیشتمانییان خاو كردەوە، بە جۆرێك بووە هۆی شێواندنی سیاسەتی لۆكاڵ و بەرتەسكردنەوەی ئاسۆكانی.

2. فەرمانڕەوا نەریتییەكان بە شێوەیەكی ڕێژەیی ملكەچی لێپرسینەوە نابن، سەرەنجامیش توانای كۆكردنەوەی كرێیەكانیان دەبێت و، خزمەتگوزاریی گشتی بە شێوەیەكی كەموكورت دابین دەكرێت، بۆ ئەمەش نەتوانراوە لە لایەن پەرلەمانێكی نیشتمانییەوە قەرەبووی ئەو ملكەچنەكردنە بهێندرێتە ئاراوە، بەشی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆڵە كاریگەرەی سەرۆك هۆزەكان لە هەڵبژاردنەكاندا گێڕاویانە.

3. دامەزراوەكانی لۆكاڵیی دەوڵەت لە سەر بنەمای خێزان و خزمایەتی بونیاد نراون، ئەمەش لە گەوهەردا وەك میراتی لێ هاتووە و بووەتە نابیرۆكراتی، كە یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی لاوازی، هەموو ئەمانە كارلێكیان كردووە لەگەڵ فاكتەری دیكە و بووەتە ئاكامی ئابووریی نەرێنی لە لاوازیی دەوڵەتدا.

لە توێژینەوەكانی پرسی مۆنۆپۆلكردنی توندوتیژی، یان كۆنتڕۆڵی هەرێمی بە شێوەیەكی گشتی، لەم چوارچێوەیەدا و لە زۆر لەو توێژینەوانەی سەبارەت بە شەڕی ناوخۆ كراون، باس لەوە دەكرێت كە داهاتی تاكەكەس هۆكارێكی دیاریكراوی باڵادەستە بۆ هەڵایسانی شەڕی ناوخۆ، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەت توانای باشكردنی داهاتی تاكەكەسی نەبووە، تازەترین توێژینەوە لە زانستی سیاسەتدا زاراوەی «سەركوتكاری نانیشتمانی» بە مانای ناوچە هەیە، دەوڵەتی سەنتڕاڵی ناتوانێت حوكمڕانی بكات و، لە بەرامبەردا ئەوانەی دەسەڵاتی لۆكاڵی ئەو ناوچانەن، ئەوان حوكمڕانی دەكەن، وەك نموونە: (مەكسیك و ئەرجەنتین).

بە لەبەرچاوگرتنی ئەم ڕەهەندە جیاوازانە، دەتوانین بڵێین: دەوڵەتی لاواز ئەو دەوڵەتەیە كە ناتوانێت مۆنۆپۆلی هێز و توندوتیژی بكات و، بیرۆكراتیەتی هاوچەرخی نییە و، توانای ئەوەی نییە باج لابەرێت، بە تایبەتی باجی ڕاستەوخۆ.

لەسەر ئەم پرانسیپە، لەوانەیە دەوڵەت لە هەندێ ڕەهەندەوە بەهێز بێت و، لە هەندێك ڕەهەندی دیكەوە لاواز بێت،بەلام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو سێ ڕەهەندەی پێشتر ئاماژەمان پێ كردن، زۆر ئەرێنییە و، ئاماژەیە بۆ جۆری ئەو هێزەی كە وا دەكات دەوڵەت بە لاوازی بمێنێتەوە لە هەر سێ ڕەهەندەكەوە.هەر بۆ نموونە: ئەگەر دەوڵەت لاواز بێت لەوەی مۆنۆپۆلی بەكارهێنانی هێز بكات، لەوانەیە ڕووبەڕووی ئاستەنگ ببێتەوە لە وەرگرتنی باجەكان، لانیكەم لەو ناوچانەی دەوڵەت ناتوانێت حوكمڕانی تێدا بكات. لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە ئەو بیرۆكراتیەتەی بە میرات لە حوكمڕانیی ناراستەوخۆ ماوەتەوە، تا ئەو پەڕی لە كۆكردنەوەی باج و دابینكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان خراپە.

لەلایەكی دیكەوە كۆدەنگییەكی كەمتر لەوەی پێشوو لەسەر ئەوە هەیە، ئایا ئەو هۆكارانە چین كە دەوڵەت نابێتە دەوڵەتێكی (ئەقڵانی – یاسیایی)، لە كاتێكدا سوودێكی هێجگار زۆری دەبێت، ئەگەر دەوڵەت ئەقڵانی و یاسایی بێت.

سەبارە بەم پرسە ماكس ڤیبەر ڕای وایە كە بەرەوپیشەوەچوونی دەوڵەتەكانی ئەوروپا پەیوەندیدارە بە پرۆسەی تازەكردنەوەی پەیوەندیدار بە سەرمایەداریی ئەو ڕیفۆرمەی لە پرۆتستان ئەنجام دراوە و، لەناو ئەم پرۆسەیەدا گەشەی كردووە، ئەمەش هەتا گەیشتووەتە ئەوەی كە بەشەكانی دیكەی جیهان ملكەچی هەمان پرۆسە نەبوون و، مرۆڤ ناتوانێت مەزندەی ئەوە بكات، بەبێ ئەو پرۆسەیە دەوڵەتی لەو شێوەیە دەربكەوێت.

توێژینەوە تازەكان جەخت لەسەر چەندین میكانیزم دەكەنەوە كە دەبنە ڕێگر لە بەردەم بەرەوپێشەوەچوونی دەوڵەتی ئەقڵانی و یاسایی لە وڵاتانی دواكەوتوودا، چەمكی زۆر باو لەم چوارچێوەیەدا ئەوەیە كە دەركەوتنی دەوڵەتی بەهێز لە ئاكامی شەڕی نێوان دەوڵەتەكان بووە، بەلام لە ناوچەكانی دیكەی جیهان شەڕ كەمتر بووە لە نێوان دەوڵەتەكاندا، بۆیە دەوڵەتی شەرعییش دەرنەكەوتووە.

لە ساڵی 1998 میجدال Megdal وەك توێژەرێكی سیسیۆلۆژی پەرەی بە چەمكی دەوڵەت دا و دەڵێت: لەوانەیە دەوڵەت لاواز بێت، لە بەر ئەوەی كۆمەڵگە زۆر باش ڕێكخراوە و ڕەتی دەكاتەوە كە تەنازول لە دەسەڵات بكات، بۆ دەوڵەت، یان لەبەر هۆكاری دیكە بێت، هەر بۆ نموونە لە لوبنان باجی داهات بوونی نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لوبنان دابەش بووە بۆ چەند كۆمەڵگەیەك، كە زۆر بەهێز ڕێكخراون، هەمووشیان نیگەران لەوەی كە لەوانەیە دەوڵەت بكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی گرووپێكی دیكەوە، هەر بۆیەشە لە ساڵی 1932ـەوە هەتا ئێستا ئاماری دانیشتووان لەو وڵاتە ئەنجام نەدراوە. ئەمە لە كاتێكدا ئاماری دانیشتووان بەو جۆرە سەیر دەكریت، كە ئەركی بنەڕەتیی دەوڵەتە، بەڵام لە لوبنان كۆمەڵگە هەمووی دەترسێت، كە گۆڕانكاری لە پشكەكاندا ببێتە هۆكاری ئەوەی هاوسەنگییەكە تێكبچێت، هەر بۆ نموونە لە میانەی سیستمی پەرلەمان و كورسیی پەرلەمانەوە، بۆیە سەرەنجام هیچ لایەك ناتوانێت هەنگاو بۆ ئامار هەڵبگرێت. ئەمەش لە ڕوانگەی توێژەر «سكوت»ـەوە بەو جۆرەیە كە خەڵك بە ئاسانی و سادەیی نایەوێت ملكەچی سەپاندنی دەوڵەت و نەمانی ئازادییەكانی بێت، كە پەیوەندیدارە بە گەیشتن بە دەوڵەتێكی بەهێز، هەروەها دەشێت دەستەبژێری لۆكالیش هۆكارێك بن و بە توندی دژایەتیی دەسەڵاتی دەوڵەتی سەنتڕاڵی بكەن، بۆ پاراستنی دەستكەوتە تایبەتییەكانیان.

هەندێك توێژەری دیكە بۆچوونەكان لە سەر میراتێكی مێژوویی – كۆمەڵایەتی چڕدەكەنەوە، بۆ ئەوەی شرۆڤەی ئەو دیاردەیە بكەن: «بۆچی كۆمەڵگە وەرناچەرخێت بۆ حاڵەتیكی یاسایی و ئەقڵانی و بەردەوام جەخت لەسەر چەمكی پەتریاریكی دەكەنەوە، وەك ئەسڵ و شێوازێك بۆ ڕێكخستنی دەسەڵات و پیادەكردنی لە سەر كۆمەڵگە؟» لە هەر كۆمەڵگەیەكدا فەرمانڕەوا و فەرمانپێكراو هەن، بەڵام شێوازی پیادەكردنی حوكمڕانی لەوانەیە شێوازی جۆراوجۆر وەربگرێت. وەك ئاستی سەربەخۆیی فەرمانڕەواكان و ئاستی بەشداریی فەرمانپێكراوەكان لە دروستكردنی بڕیاردا.

ئەم ئیشكالیەتە ئاكامی زۆر خراپی لە سەر پەرەپێدانی ئابووری دەبێت، ئەگەر كۆمەڵگە لە سەر بنەمای میراتگری ڕێكخرابێت، ئەوا فەرمانڕەواكان دەبنە شوانكارە و فەرمانپێكراوەكان دەبنە كرێگرتەی ئەو شوانكارانە، ئەوانەشی لەو بارودۆخە سوودمەند دەبن، تەحەكوم بە سەرچاوە دەگمەنەكانەوە دەكەن كە تایبەتن بە خۆیان، بەپێی مەزندەكانیان بۆ كرێگرتەكانیان لە بەرامبەر خزمەتەكانیان بە تایبەتی وەلا و پشتگیری. هەر بۆیە ئەگەر كرێگرتەكە توانی بگاتە سەرچاوەیەك بۆ نموونە كارێك، یان شوێنێك بۆ خوێندنی منداڵەكانی، یان چارەسەرێكی سەرەكیی پزیشكی، ئەوا ئەمە هەندێك پێوەری دیاریكراوی باش دروست ناكات، بەڵكو ئەم پێوەرە ڕوو دەدات، لە بەر ئەوەی سوودمەند بووە كە مافی ئەوەی هەیە بگاتە ئەو سەرچاوانە وەك پاداشتیك بۆ وەفاداری.

كاری شرۆڤەكاری پێشنیاری زیاتر لەم بوارە دەكات و، ئاماژە بەوە دەكات، میكانیزمی جیاواز تەفسیری ئەوە دەكات، هۆكاری بەردەوامبوونی دەوڵەتە لاوازەكان چین، هەر بۆ نموونە، لە بونیادنانی هیزی دەوڵەت لە بوارەكانی دارایی و یاسایی هۆكاری زۆر سەرنجڕاكیش هەن، وەك: كاتێك فەرمانبەرێك لەوە ناترسێت دەسەڵاتەكەی لە دەست بچێت، (لەبەر ئەوەی ئەمە ئەو گریمانەیە كەم دەكاتەوە كە دەوڵەت توانای خۆی دژی ئەو لە داهاتوو بەكار بهێنیت)، یان كاتێك كۆمەڵگە زۆر یەكگرتوو دەبێت، ئەوا نابێت لەدەستدانی هێز كارێكی خراپ بێت، یان كاتێك بەهای شمەكی گشتی بەرز دەبێتەوە (لەوانەیە بە هۆی شەڕی دەرەكییەوە بێت).

ترسی دەستەبژێری سیاسی لە وەرچەرخانی دیموكراتی، دەوڵەتێكی لاوازی میراتگریی دروست دەكات، كە تیایدا بیرۆكراتەكان هاوپەیمانی دەكەن بۆ ئەوەی دژی دووبارە دابەشكردنەوەی نفووز و ئیمتیازەكانیان ڕابوەستن، ئەمە لە كاتێكدا ئەم وەرچەرخانە دەوڵەت ناچار بە ڕیفۆرم و كەمكردنەوەی مووچەی بیرۆكراتەكان دەكات، لەم حاڵەتەدا دەوڵەتی لاواز وا لێ دەكات، كۆنتڕۆلی دەسەڵاتی سیاسی بكات و هاوپەیمانییەكی دیاریكراو دروست بكات.

توێژینەوەكان لە بواری زانستی سیاسەت و سیسیۆلۆژیا و ئەنترۆپۆلۆژیا جەخت لەسەر چەندین ڕێگە دەكەنەوە، كە دەبنە هۆكاری ئەوەی دەوڵەت لاواز بێت ئەوانەش:

دەوڵەت نەتوانێت مۆنۆپۆلی توندوتیژی و هێز بكات، هەنگاو بەرەو بیرۆكراتیەتی هاوچەرخ و سیستمێكی دارایی تازە، لەناو ئەم جۆرە ژینگەیەشدا ئاراستەكان بەرەو دامەزراندنی (دەوڵەتی نادەوڵەتی) زیندوو دەبنەوە.